1-mavzu. Iqtisodiy tahlilning predmeti, vazifalari va mazmuni reja

Fanning yuqorida ta`riflangan tadrijiy rivojlanish yo‘ilidan ham 
ko‘rinadiki, bugungi kunda iqtisodiy tahlil muhim ikkita qismga ajratilgan. 
Ya`ni boshqaruv tahlili va moliyaviy tahlil qismlariga. Boshqaruv va moliyaviy 

---

tahlil birgalikda xo‘jalik yurituvchi sub`ektlarning iqtisodiy tahlilini tashkil 
etadi. 
Hozirgi bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida, iqtisodiy tahlil (moliyaviy va 
boshqaruv tahlili) ham yangilanish davrini boshdan kechirmoqda. Uning mazmuni 
rejaning bajarilishini tahlil qilishdan jahon andozalari talablariga javob beradigan 
ko‘rsatkichlarni o‘rganishga qaratilmoqda. Bu borada ijtimoiy mahsulotdan yalpi 
ichki mahsulot va shundan kelib chiqadigan ko‘rsatkichlar tizimiga o‘tish ko‘zda 
tutilmoqda. 
Bilish – falsafa fanining fundamental uslubiy bo‘limi bo‘lib, u ob`ektiv 
borliqni inson ongida aks etishining o‘rganilishini o‘rgatadi. 
Avvalo, mazkur nazariyada bilishning ob`ekti va sub`ekti tushunchasi 
aniqlanadi.
Birinchi tushuncha mazmunini bevosita ob`ektiv xatti-harakat, amaliyot, 
insonning moddiy faoliyati, ya`ni jamiyat rivojlanishining asosini tashkil etuvchi 
shaxslar tashkil etadi. 
Ikkinchi tushuncha esa insonning o‘zi, jamiyat, insoniyat ya`ni bilish 
ob`ektiga ijodiy yondashuvchi shaxslarni bildiradi. 
Bilish ob`ekti va sub`ektining dialektik birligi uning ishonchliligini va 
haqqoniyligini ta`minlaydi. 
Amaliyot va uning seziluvchi predmetlari - moddiy buyumlashgan, ijtimoiy, 
iqtisodiy va ekologik mazmundagi tomonlari bilishning ob`ekti hisoblanadi. 
Zamonaviy fanlarning usul va uslublarini umumlashtirib aytish mumkinki, 
bilish jarayonida quyidagi vositalardan keng foydalaniladi: analiz va sintez, 
eksprement, 
modellashtirish. 
Ta`kidlash 
kerakki, 
bular-ning 
barchasini 
asoslaydigan hamda amalga oshiradigan shaxslardir, ya`ni mutaxassislardir. Ular 
mohiyatiga ko‘ra barcha holatlarni yuqori darajada analiz-sintez etadigan 
insonining fikrlash qobiliyatidir. 
Fikrlash, ijodiy jarayon sifatida tushuncha, hukm, xulosalarni o‘z ichiga 
oladi. 
Ob`ektiv reallik: hodisalar, buyumlar, munosabatlar, ko‘rsatkichlar o‘z 
shakli va mazmuniga hamda xususiyatlariga ko‘ra farqlanadi, guruhlarga ajratiladi 
hamda fikrlash vositasida muayyan tushunchani xosil qiladi. 
Xukm orqali nimadir tasdiqlanadi yoki inkor etiladi. 
Tahlil etilgan jarayonlar sintez etilib, xulosa chiqariladi. 
Aytilganlardan 
ma`lum 
bo‘lmoqdaki, 
bilish 
nazariyasi 
orqali 
o‘rganilayotgan borliqni muayyan ob`ekti to‘g’risida ishonchli va haqqoniy 
ma`lumotlarga ega bo‘lamiz. 
Barcha tarmoq fanlarning uslubiy asosi sifatida bilish nazariyasi iqtisodiy 
tahlilning ham mohiyati, zaruriyligi va natijasini aniqlab beradi. 

---

Iqtisodiy tahlil - amaliy fandir. Agar u bilish nazariyasiga tayanib 
rivojlansa, insonning amaliy faoliyatida naflilik va iqtisodiy samaradorlik oshadi. 
Bu esa fanning amaliy hayotda o‘z o‘rnini topganidan dalolat beradi.
Iqtisodiy tahlil o‘z faoliyatida dialektikaning asosiy tamoyillariga asoslanadi.
Ular quyidagilardan iborat:
-doimo harakat;
-o‘zaro aloqa va o‘zaro bog’liqlik; 
-sabab-oqibat; 
-koordinatsiya va subkoordinatsiya; 
-qarama-qarshilik; 
-miqdor o‘zgarishidan sifat o‘zgarishi; 
-inkorni-inkor va boshqalar. 
Tahlilning xususiyati, zaruriyligi va qimmatli tomoni, u voqea hodisalarni 
dinamikasini o‘rganadi. 
Bu jarayonda mazkur fan tadqiq qilish mumkin bo‘lgan ob`ektiv reallik; 
predmet va hodisalar u yoki bu tomon hamda jihatlarga ko‘ra boshqalar bilan 
bevosita va bilvosita bog’liq bo‘lgan holda, doimo harakatda, o‘zgarishda deb 
o‘rganiladi. 
Iqtisodiy hodisalarni bir-birlariga bog’liqligini, o‘zaro harakatlarini, aloxida 
yuzaga chiqishini va boshqa tomonlarini o‘rganmasdan turib, ularning tuzilishi, 
harakat qonunlari, xususiyatlarini o‘rganib bo‘lmaydi. Bu esa muayyan iqtisodiy 
ob`ektni muhim belgilarga ko‘ra bo‘laklarga bo‘lib, so‘ngra ularni umumiyligini 
ta`minlovchi jihatlarini tahlil yordamida aniqlab tegishli xulosalar olishda hamda 
ulardan amaliyotda foydalanishda juda muhimdir.
Inson tomonidan iqtisodiy faoliyatdagi turli voqealar kuzatilib ularning 
natijalari to‘g’risida ma`lumotlar olinadi ya`ni faktlar to‘planadi.
Ma`lumki fanda voqealar bevosita o‘zi tahlil etilmaydi, balki ular qayd 
etilgan faktlar bo‘yicha o‘rganiladi. 
Emperik bilishlar bo‘yicha qayd etilgan faktlar fanga kiradi, qayta ishlanadi 
va saqlanadi. Lekin inson tomonidan qayd etilgan faktlar bir butun voqea yoki 
predmetni o‘rganish uchun yetarli hisoblanmaydi. Buning uchun o‘rganilayotgan 
ob`ekt muayyan belgilar bo‘yicha guruhlar va yoki bo‘laklarga ajratilishi zarur. 
Bulardan ma`lum bo‘lmoqdaki aniq ob`ekt to‘g’risida ilmiy faktlar to‘plash, ularni 
tahlil qilishdan boshlanar ekan. Yuqorida aytilganlardan shu xulosaga kelish 
mumkinki tahlil, jamiyat yoki tabiatdagi voqea va hodisalarni o‘rganish usuli 
bo‘lib yuzaga chiqadi. 
Bir butun ob`ektni fikran bo‘laklarga bo‘lib o‘rganish tahlilda o‘ta 
ahamiyatli tadqiqot usuli bo‘lib hisoblanadi. Mazkur usul o‘rganilayotgan hodisani 
ichki mohiyatini ochishda va uni turli omillarga bog’liqligini aniqlashda juda 

---

muhimdir. Bunday fikrlashda falsafaning abstrakt usul-uslublaridan keng 
foydalaniladi.
Tahlilda bir butun hodisa yoki predmet bo‘laklarga bo‘linib, uning har bir 
alohida tomonlari o‘rganiladi. Lekin, bu bilan o‘rganilayotgan ob`ektni to‘la 
ma`noda tavsiflab bo‘lmaydi. Buning uchun, ob`ektni o‘rganilayotgan tomonlarini 
umumlashtirib, umumiy jihatlarni xosil qilish kerak. Mazkur masala sintez usuli 
bilan amalga oshiriladi. 
Ta`kidlash kerakki, hodisa yoki jarayonlar o‘rganilib ilmiy xulosalar 
chiqarilishida tahlil va sintez usuli birgalikda harakat qiladi. Mazkur tartib 
ob`ektning dialektik birligini ta`minlaydi. Bu bilan tadqiq etilayotgan predmet
yoki hodisalarning dialektik birligini har tomonlama bilish mumkin. 
Faktlar tahlilidan nazariy sintezga o‘tish induktsiya va deduktsiya metodlari 
yordamida amalga oshiriladi.