Mavzu: Ilmiy uslub uning tuzilishi va tipologiyasi

Mavzu: Ilmiy uslub uning tuzilishi va tipologiyasi

Reja:

1. 
   Ilmiy uslub haqida tushuncha
   
2. 
   Qo‘shma gaplarning uslubiy xususiyatlari
   

1.Fan-texnikaning turli tarmoqlariga doir ilmiy asarlar, darsliklar ilmiy uslubda yoziladi. Mantiqlilik, aniqlik bu uslubga xos xususiyatlardir. Ilmiy uslub aniq ma’lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalar (qoidalar, ta’riflar)ga boy bo‘lishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi: Yomg‘ir - suyuq tomchi holidagi atmosfera yog‘ini. Tomchining diametri 0,5-0,6 mm bo‘ladi.
Ilmiy uslubda har bir fanning o‘ziga xos ilmiy atamalaridan foydalaniladi, bu uslubda so‘zlar o‘z ma’nosida qo‘llanadi, qoida yoki ta’rifning mazmunini ochishga xizmat qiladigan ajratilgan bo‘laklar, kirish so‘zlar, kirish birikmalar, shuningdek, qo‘shma gaplardan ko‘proq foydalaniladi.
Ilmiy uslub (yoki ilmiy bayon uslubi)da tabiat va ijtimoiy hayotdagi hodisalar Aniq ta’riflanadi, tushuntiriladi. Bu uslub o‘zining alohida maxsus vazifasiga ega ekanligi Bilan ajralib turadi. Ilmiy uslub ilmiy terminologiya Bilan bog‘liq. Odatda, terminlar ilmiy uslubning leksikasini tashkil qiladi. Lekin ilmiy asarlar tili faqat terminlardangina tashkil topma, unda abstrakt leksika va ko‘p ma’nolilik xususiyatiga ega bo‘lgan umumxalq so‘zlari ham keng qo‘llaniladi. Ilmiy uslubda yana fanning turli sohalariga oid simvol va belgilar, Raqamlar ham ishlatiladi.
O‘zbek ilmiy uslubida obrazli nomlarning roli juda kattadir. Masalan: oq tuproq, qora tuproq, qizil tuproq, sho‘rtuproq; muzlik kamari, muzlik darvozasi, muz tili, kulcha muz; marjon qirg‘oq, panjarasimon qIrg‘oq; oy o‘tovi, serostona daryo, patsimon bulutlar kabi terminlar ham aslida obrazli ifodalardan kelib chiqqan.
Albatta, ilmiy uslubdagi obrazlilik bilan badiiy adabiyotdagi obrazlilik farqlanadi. Ilmiy uslubda obrazli nomlar faqat nominativ atash funktsiyasini, badiiy adabiyotda esa estetik ta’sir ko‘rsatish vazifasini bajaradi. Obrazlilik katigoriyasi agar ilmiy uslubda «so‘ngan, nursiz»holda ko‘rinsa, badiiy adabiyotda esa «jonli» tarzda namoyon bo‘ladi. Masalan, uchar yulduz, somon yo‘li astronom uchun, avvalo, termin vazifasini o‘taydi, yozuvchi uchun esa bu so‘z birikmalari o‘xshatish yoki obrazli ifoda manbai bo‘lishi mumkin.
Odatda ilmiy uslubga mansub materiallar o‘z mazmuniga ko‘ra 2 turga bo‘linadi: 1.Ilmiy tadqiqotlar. 2.Ilmiy-ommabop asarlar.
Ilmiy tadqiqotlar Biron-bir fan sohasidagi izlanishlarni qamraydi, uzoq yillar olib borilgan ijodiy mehnat samarasini ko‘rsatdi. Masalan: Oybekning «Abdulla Qodiriyning ijodiy yo‘li», I.Sultonning «Navoiyning qalb daftari», H.Yoqubovning «Adibning mahorati» kabi asarlar xudi shunday tadqiqotlardir.
Ilmiy ommabop asarlar hamma uchun tushunilishi qiyin bo‘lgan masalalarni sharhlaydi. Bunday asarlarda iloji boricha murakkab atamalar qo‘llanmaydi. Bu uslubda ham shevachilikka yo‘l qo‘yilmaydi. Lekin bu ikki xillik ilmiy uslub umumiylik asosida bir-biriga bog‘liq bo‘ladi.
Xullas ilmiy uslub materialini o‘zaro tutashtiruvchi holatlar quyidagilar:
1.Dalillarning aniqligi, mantiiqiy asosligi, tavsifiy izchilligi ilmiy uslubning barchasi uchun muhim hususiyatdir.
2. Ilmiy terminlarining ko‘proq qo‘llanilishi bu sohaning harakteriga mosdir.
3. Ilmiy uslubda gap bo‘laklarining tushib qolish alomati kam uchraydi.
4. Adabiy meyorga rioya qilish, gaplarning grammatik shakllanganligi bu uslubning etakchi xususiyatidir.
5. Shevachilikka yo‘l qo‘yilmaydi.
Ilmiy uslub ilmiy faoliyat sohasiga xizmat qiladi.U asosan fan tili.Asosiy vazifasi g‘oyalar faktlar qonuniyatlar hodislar va tushunchalar tizimi bilan aloqadorlikdir. Bu axborotlar isbotlangan , dalillangan va umumlashganligi,yozma nutq shaklida nomoyon bo‘lishi uning o‘ziga xos xususiyatlaridir.Axborotning holisligi va umumlashganligi,mantiqiy vap izchilligi,aniq va batafsilligi bu uslubga xosdir.Bu uslubda avtor shaxsi ifodalanmaydi,buyoqdor so‘zzlar uchramaydi. Har bir fan sohasiga oid shartli qisqartmalar va ramziy belgilar uchraydi. Shu fanga oid termnlar uchraydi.
Albatta, ilmiy texnik bayon ilmiy matematik bayondan yoki qat’iy ilmiy bayon ilmiy-ommabop bayondan ma’lum darajada farqlanadi. Bu tafovutlar bayon qilish situatsiyasi va bayon qilish «materiali»dan kelib chiqadi. Binobarin, ilmiy-texnik, ilmiy-ommabop, ilmiy-ommabop matematik bayonlar ilmiy uslubning ko‘rinishlari bo‘lgani uchun, ular ilmiy uslubga xos umumiy, yaxlit xususiyatlarga ega bo‘ladi. Ilmiy uslubning barcha belgi-alomatlari ularning har birida o‘ziga xo sbir shaklda takrorlanadi. Masalan, ilmiy uslubning ilmiy-ommabop variantida yozilgan biron fanga oid kitob, maqola va lektsiyalar shu fan masalalari bilan tanish bo‘lmagan kishilar uchun mo‘ljallanganda material ularga tushunarli shaklda bayon etiladi, fikr jonli va qiziqarli tushuntiriladi, ilmiy terminlar kam qo‘llaniladi, umuman tanish bo‘lmagan termin va mavhum formulalar o‘rniga aniq tasviriy materiallarga kengroq o‘rin beriladi. Lekin ilmiy uslub bilan uning ilmiy-ommabop ko‘rinishi o‘rtasidagi bir xildagi tafovutlar ilmiy uslub tushunchasining bir butunligiga, yaxlitligiga putur etkazmaydi.
Monologik xarakterda o‘zbek ilmiy terminologiyasida oq tuproq, sariq tuproq kabi obrazli terminlar ko‘rinishidan obrazli tuyulsa ham, lekin ilmiy uslubda narsa va xodisalarni faqat nomlash uchun xizmat qiladi. Badiiy adabiyotda esa obrazli tafakkur ifodasi uchun xizmat qilib, kitobxonga estetik ta’sir etish vositasiga aylanadi. Masalan, uchur yulduz, quyruqli yulduz kabi astronomik terminlar shular jumlasidandir.
Ilmiy -ommabop uslubda badiiy nutq unsurlari va usullariga murojaat qilinishi xollari tez-tez uchrab turadi.
Voqelikka munosabatni munosabatning va buning tadqiqini mantiiqan dalillangan, grammatik shakllangan, adabiy me’yor asosida tuzilgan jumlalarda ifodalab berish ilmiy uslubning mohiyatini tashkil etadi.
Ilmiy uslub doirasi anchagina keng va xilma-xildir. Chunonchi, bir qator ijtimoiy fanlarga oid tadqiqotlar ko‘proq ommaviyligi Bilan tavsiflansa, Aniq fanlarga oid tadqiqotlar mutaxassislar doirasida ko‘proq anglashilarli bo‘ladi.
Ilmiy uslub ilmiy faoliyat sohasiga xizmat qiladi. U asosan fan tili.Asosiy vazifasi g‘oyalar faktlar qonuniyatlar hodislar va tushunchalar tizimi bilan aloqadorlikdir. Bu axborotlar isbotlangan, dalillangan va umumlashganligi,yozma nutq shaklida nomoyon bo‘lishi uning o‘ziga xos xususiyatlaridir.Axborotning holisligi va umumlashganligi,mantiqiy vap izchilligi,aniq va batafsilligi bu uslubga xosdir. Bu uslubda avtor shaxsi ifodalanmaydi,buyoqdor so‘zlar uchramaydi.Xar bir fan sohasiga oid shartli qisqartmalar va ramziy belgilar uchraydi. Shu fanga oid termnlar uchraydi.
ilmiy uslub vaqtda ahamiyatsiz ekanligi tufayli ilmiy uslub o'ziga xosligi (fan "abadiy haqiqatlari" gapiradi, chunki bu, tushunarli): o'tmish muxolifat va kelajak deyarli ketdi.
Ilmning muhim xususiyati - aniqlik. Oddiy odamning ilmiy uslubi, albatta, birinchi navbatda atamalar bilan bog'liq.
Vazifaning asosiy xususiyati va ahamiyati katta miqdordagi mantiqiy ma'lumotga ega bo'lishidir.
Ilmiy uslub, shuningdek rasmiy, so'z tanlash va ulardan foydalanish juda izchil: u umumiy til so'z qismini toraytiradi, ular hissiy bo'lsa, o'ylab so'zlar uchun ruxsat bermaydi, non-adabiy tilining (Argo, lahjasida, so'zlashuv nutqi) man yuklaydi. Ilmiy foydalanishga kirish so'zi rangini yo'qotadi, boshqa kontent bilan to'ldiradi.
Shu bilan birga, ilmiy uslub doimo yangi tug'ilgan tushunchalarni ifodalash uchun yangi bo'linmalarga muhtoj bo'lib qoladi, shuning uchun so'zlash jarayonlari juda faol.
Keng tarqalgan bo'lib foydalaniladigan old soat miliga qarshi (Antikor Anticriminal), bi- (bipolyar bitsvetny), quasi- (kvazikolichestvenny), (supernew) supero'tkazuvchilar, va hokazo qo'shimchalar -. Ist (izlenimci), - umurtqa (harakatsiz) izm- ( (uzunlik), - (amazonit), - yo'q (klonlash).
umumiy turi / bo'linma xil / turlari, turlari / navlari, butun / qismi, tenglik, o'xshashlik va boshqalar qarama-qarshi - - atamalar, yakka o'zi :. bir-biri bilan muloqot o'rnatish mavjud emas unutmang ular terminologiyasi tizimini hosil qiladi.
Bu faktni ko'rib chiqish kerak, chunki terminologik birlikni uning bog'lanishini aniqlamasdan kiritish idrokni qiyinlashtiradi. Tushunchalar bir-biriga mos kelishi, umumiy rasmga mos bo'lishi va alohida va ajralib turadigan faktlar bo'lmasligi kerak. Axborot yakuniy tahlilda ilmiy bilim bo'lishi kerak.
Ilmiy uslubning morfologiyadagi ob'ektivligi va ajralmasligi (umumlashma) uning "tarafdorligi" da nutqning muayyan qismlariga va muayyan shakllardan alohida foydalanishda namoyon bo'ladi.
Ismlar eng ko'p ishlatiladigan chastotaga ega va ularning ko'pchiligi mavhum ma'noga ega bo'lgan ismga tegishli: vaqt, harakat, yo'nalish va boshqalar. Ilmiy uslubda qisqa sifatlardan foydalanish boshqalarga nisbatan bir necha barobar (teng, mutanosib, o'xshash, qodir, mumkin, xarakterli, kunlik).
Ilmiy uslubning xususiyatlari ko'proq yoki kam darajada qat'iylik bilan namoyon bo'ladi. Bu ko'pgina sabablarga bog'liq: janr va mavzu (texnik fanlar bo'yicha, til gumanitarlarga qaraganda ko'proq tartibga solinadi), lekin asosiy omil hali ham adresning omili. matn muallifi, u ilmiy ma'lumotlarni ma'lum emas, balki uning aql erishish istasa, o'z sherigi bilim miqdori bilan hidoyat lozim, keyin, bu ma'lumotlar bilan Tanishuv sherik maqsadi nima.
qat'iy ilmiy, ilmiy-ma'rifiy va ilmiy-ommabop sub-turlari: muallif o'zlari uchun imkoniyat va ularning "do'sti" ehtiyojlarini belgilaydi qanday qarab, u ilmiy uslubda o'zgarishlar birini foydalanishingiz mumkin. Asosiy xilma-xillik haqiqiy ilmiy bazadir. Unga asosan yangi bilim sohasini, ilmiy va ma'rifiy zaminni tushunadiganlar uchun mo'ljallangan qulay variant mavjud. O'quvchi yoki tinglovchining kichik darajadagi salohiyati ommabop ilmiy matn paydo bo'lishiga olib keladi.
ularning Yordam yangi ilmiy ma'lumotlar o'tdi bilan bo'lgani kabi, ilm-fan yirik yozuv janrlar maqolalar va monografiyalar avtoreferatlar, bor, boshqa janrlar ular berishi, ushbu ma'lumotlarni, qayta ishlash, bir moslashtirilgan, quyultirilgan shaklida ma'lumotlarni (mavhum, abstrakt) taqdim, yoki bor unga baho berish (ko'rib chiqish, tahlil qilish).
2. Qo‘shma gaplar uni tashkil etadigan qismlar orasidagi mazmuniy munosabatlarni ifodalaydi, shu tariqa real olamdagi ikki voqea-hodisa o‘rtasidagi aloqadorlikni, xususan, sabab-oqibat, maqsad, shart, to‘siqsizlik, payt kabi bir qancha munosabatlarni aks ettiradi. Qo‘shma gaplarning mazmunni to‘liq va aniq ifodalash ehtiyoji bilan, shuningdek, xima-xil ma'no nozikliklari, uslubiy bo‘yoq va tasviriy zaruriyatga qarab qo‘llanilishi uning nutq va barcha uslublarda dolzarbligini anglatadi.
Qo‘shma gap qismlari birikishida xilma-xil bog'lovchi vositalar ishtirok etishi yoki ishtrok etmasligi mumkin. Bu bog'lovchi vositalarning ishtrokiga ko‘ra tegishli mazmun ifodasida turli farq va o‘ziga xosliklar yuzaga keladi, bir-biri bilan ma'nodosh sintaktik birliklar paydo bo‘ladi. Bog'lovchili va bog'lovchisiz qo‘shma gaplar, avvalo, uslub talabi bilan qo‘llaniladi. Masalan:
ilmiy nutqda dalillar qiyoslanadi, fikr isbotlanadi. Bu publististik va yuridik uslublar uchun ham xos. Ayiruvchi bog'lovchilar gap mazmuni yoki qo‘shimcha ma'noni bayon etishda muhimdir. Masalan:
Goh yelkasida ko‘tardi to‘lqin,Goh esa muzdek suv quydiboshimdan(Erkin Vohidov)
Balki ustoz Oybekdek to‘lib,Yozajaksan yangi bir doston.Balki Habib Abdullo bo‘lib,Sahrolarda ochajaksan kon(A.Oripov)
Bo‘lishsizlik-inkor bildirgan gaplar ham bog'lovchili qo‘llaniladi. Bunda na bog'lovchisi ham o‘z vazifasida, ham bog'lovchi vazifasida keladi:
Mening nomimga g'alati bir konvert chiqdi: na familyasi bor, na ismi va na pochta muhri(Asqad Muxtor).
Qo‘shma gap qismlarini bog'lovchi vositalar muhim grammatik va uslubiy vazifa bajaradi. Turli ma'no va uslubiy bo‘yoq ifodalashda, sodda gaplarni chegaralashda, ayniqsa, ergash gapning nima maqsadda qo‘llanilganligini ko‘rsatishda bog'lovchilar muhim rol o‘ynaydi.Bog'lovchisiz qo‘shma gaplarning imkoniyatlari bog'lovchili qurilmalarga qaraganda ancha chegaralangan bo‘ladi. Bog'lovchisiz shakllangan qurilmalar mazmunan uzviy bog'liq bo‘ladi. Ular shunday joylashadiki, bir gap ikkinchisin talab qiladi. Bog'lovchisiz qo‘shma gaplar bosh gapi tarkibida ko‘rsatish olmoshi bo‘lgan qurilmalar shakllanadi:
Maqsadim shu: yer yuzida tinchlik bo‘lsin. Elda shunday naql bor: qari bilganni pari bilmas kabi. Antonim so‘zlar yordamida gap mazmuni aniqlanadi:Yaxshi yeydi oshini-yomon yeydi boshini singari. Ayrim gaplarda bo‘laklar takrorlanishi mumkin:Bunda bulbul kitob o‘qiydiBunda qurtlar ipak to‘qiydi(H.Olimjon).
Umuman,bog'lovchisiz qo‘shma gaplarda tasviriylim, bo‘yoq, jozibadorlik kuchli bo‘ladi. Shu bois yengil o‘qiladi.Ergash gapli qo‘shma gaplar ham muhim uslubiy vazifalarni bajaradi. Gap mazmuniga aniqlik kiritadi, to‘ldiradi, izohlaydi, ta'kidlaydi va hatto, o‘rni bilan tasviriy vosita sifatida qo‘llaniladi. Badiiy va publististik nutqda nisbiy olmoshli qurilmalar ko‘p uchraydi. Ergash gap shaxs,predmet, o‘rin holat orasidagi munosabatni qiyoslash, ularga ma'lum darajada aniqlik kiritish uchun xizmat qiladi: Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir (Bobur).
O‘zgalarning fikrini hech o‘zgarishsiz ifodalash ko‘chirma gap hisoblanadi. Ko‘chirma gaplarda ham tugal fikr, his-tuyg'u ifodalanadi. Yozuvchi ba'zan ko‘chirma gaplardan uslubiy maqsadlarda: personajlar xarakterini ochishda, ichki va tashqi dunyosini tasvirlashda foydalanadi. Ko‘chirma gap muallif gapi bilan birga keladi. Shunda to‘ldiruvchi ergash gapga sinonim bo‘ladi. Ko‘chirma gapni uslub talabiga binoan turlicha qurish mumkin:
"Tilga ixtiyorsiz,elga e'tiborsiz"-degan edi Alisher Navoiy.
Alisher Navoiy aytgan edi:"Tilga ixtiyorsiz, elga e'tiborsiz". Alisher Navoiy:"Tilga ixtiyorsiz, elga e'tiborsiz” degan edi. Uslubiy bo‘yoq talabi bilan va ta'sirchanlikni oshirish maqsadida ba'zan ta'kidlamoq, uqtirmoq, e'tirof etmoq, qayd etmoq, eslatmoq, talab qilmoq, ogohlantirmoq, so‘ramoq, yolvormoq, ta'riflamoq kabi fe'llardan foydalaniladi. Mazmunan bir-biriga yaqin bo‘lgan ko‘chirma va muallif gaplarni shaklan o‘zgartirish va bir gapga keltirish mumkin. Ko‘chirma gap o‘zlashtirma gapga ma'lum grammatik qonun-qoidalar va uslub talablari asosida aylantiriladi.Yuqoridagilar hisobga olinsa, qo‘shma gaplarning qanchalik katta uslubiy imkoniyatlarga ega ekanligi ma'lum bo‘ladi.So‘zlashuv uslubida uzun va tarkibi murakkab jumlalarni tuzish imkoniyati chegaralangan, bu uslub qo‘llaniladigan nutqiy sharoit ham bunga yo‘l qo‘ymaydi. Shuning uchun so‘zlashuv uslubida qo‘shma gaplarning, asosan, bog'lovchisiz turi ishlatiladi. Masalan:
Akosi, atirgul olmaysizmi?-Singlim ololmayman: oyim lolalarni yoqtiradilar.Rasmiy uslubda mazmunni to‘liq va aniq ifodalash maqsadida qo‘shma gaplarning bov'lovchili turi afzal ko‘riladi. Yuridik qonun va hujjatlarda jumlalar juda uzun, ba'zan bir fikr yarim betlik gap orqali ifodalanadi. Konstitutsiya o‘z tuzulishiga ko‘ra bob va bo‘limlardan iborat. Demak, har bir bo‘limdagi matn bir-biri bilan bog'lanishi, biri ikkinchisini taqozo qilishi lozim. Bunda bog'langan qo‘shma gaplar, ba'zan bog'lovchisiz va ergashgan qo‘shma gaplarning ayrim turlari shu vazifani bajarishga xizmat qiladi. Chunki bunday qo‘shma gaplarda ketma-ket ro‘y beradigan, bir vaqtda yuz berishi mumkin bo‘lgan, sabab-oqibatli, ziddiyatli voqea-hodisalar ifodalanadi. Masalan:
Bir fanga ajratilgan auditoriya soatining 25 foizini va undan ortiq soatini sababsiz qoldirgan talaba ushbu fandan chetlashtirilib, yakuniy nazoratga kiritilmaydi hamda mazkur fan bo‘yicha tegishli kreditlarni o‘zlashtirmagan hisoblanadi .Badiiy uslubda xilma-xil ma’no nozikliklari, uslubiy bo‘yoq, tasviriy zaruriyatlarga qarab, qo‘shma gaplarning har ikkala turi qo‘llanilaveradi:
Hamma yoq jim. Faqat pashsha g‘ing‘illaydi, bemor inqillaydi; har zamon yaqin yiroqdan gadoy tovushi eshtiladi:"Hey do‘st, shaydullo, ba nomi ollo, sadaqa raddi balo, baqavli rasuli xudo..."(Abdullo Qahhor)
U hech nimani ko‘rmaslik uchun yuzini kafti bilan berkitdi-da, stolga engashdi. (O‘tkir Hoshimov)
Ilmiy uslubda mazmunni aniq va to‘liq ifodalash maqsadida qo‘shma gaplarning bog'lovchili turi qo‘llaniladi:
Parlament senator va deputatlardan tashkil topadi va ular xalq tomonidan saylangan xalq vakilidir.Publististik uslubda radiodan beriladigan eshittirish va radioocherk uchun asosan, qo‘shma gaplar tuzilishi kerak. Teleshoularhis-hayajon va so‘roq gaplar bo‘lishini taqozo etsa, "Zakovat"kabi ko‘rsatuvlarda qo‘shma gaplar qo‘llaniladi. Bu uslubda ma'no jilokorligini ko‘rsatish uchun qo‘shma gaplarning har ikki turidan foydalanilaveradi:
Hurmatli radiotinglovchilar, to‘lqinlarorqali xonadoningizga kirib kelyapmiz hamda siz xushnud etishni maqsad etdik.Qo‘shma gaplar mazmunni to‘la-to‘kis ifodalash bilan bir qatorda, turli xil uslubiy jilokorliklarni aks ettiradi. Qo‘shma gaplarni uslublarda o‘rinli qo‘llay olish fikr mazmunini aniq anglashga yordam beradi.