1. Oqıw materialları

Batıs filosofiyasında insan. SHıġıs oylawında insanġa bolġan joqarıda atap ótilgen jantasıwlar menen bir qatarda tábiyat, kosmos mashqalaları da áyyemnen belgili bir orın iyelep keledi. Bunda insanġa úlken dún`yadaġı bir zárre sıpatında qaraladı. Biraq dún`yaġa bolġan kosmocentristlik jantasıw antik filosofiya rawajlanıwınıń alġashqı basqıshlarına kóbirek tán bolıp tabıladı. Dún`yanıń usı interpretaciyasına muwapıq birinshi orınġa Sokrat dáwiride-aq filosofiyanıń dıqqat orayınan orın alġan insan haqqında pikir júrgiziw ushın da tiyisli negiz tayarlawshı dún`ya hám kosmos mashqalaları shıġadı.
Kosmocentrizm kóz-qarasınan (Demokrit) insan dáslep kosmostıń bir bólegi sıpatında, «kishkene dún`ya» sıpatında, bazıda janlı organizm sıpatında elesletiletuġın makrokosm menen organikalıq baylanıslı bolġan mikrokosm sıpatında qabıl etiledi. Antik filosoflar (Platon, Aristotel`) Kosmostı hám onda orın alġan tártipti túsiniw arqalı insannıń ózin de ańlap jetiw múmkin dep esaplaġan. Bunda oylaw, bilim, aqıl-zakawat hám danıshpanlıq mańızlı rol` oynaġanı sebepli olar udayı kosmocentristler tárepinen joqarı bahalanġan, insan hám onıń qábiletlerine baha beriwde birinshi orınġa qoyılġan. Bunday kóz-qaraslar Evropa filosofiyalıq dástúrinde V ásirge shekem, olardıń ornın teocentrizm koncepciyası iyelegenge shekem baqlanadı. Teocentrizm koncepciyasına muwapıq barlıq nárseni Quday belgileydi. Xristianlıqtıń mánis-mazmunın sáwlelendiriwshi hár qıylı kreacionistlik teoriyalarġa kóre pútkil dún`ya, sonıń qatarında janlı dún`ya (ósimlikler, haywanatlar, insan) dárhal hám óziniń jetik kórinisinde jaratılġan. Injildiń dún`ya altı kúnde jaratılġanlıġı haqqındaġı ráwiyatına tiykarlanġan bul kóz-qaras evropalıqlar oylawında CHarlz Darvinniń evolyuciyalıq teoriyası payda bolġanġa shekem, yaġnıy XIX ásirdiń ortalarına shekem húkim súrdi. Xristianlar dún`yası dindar adamları arasında ol búgingi kúnde de ámel qılmaqta.
Teocentrizm kóz-qarasınan insannıń mánis-mazmunın ańlap jetiw, máselen, áyyemgi grek filosofları yaki keyingi materialistlik filosofiyalıq koncepciyalardaġı kibi racional pikirlew jolı menen emes, bálkim Muqaddes Kitapta táriyplengen wáhiyler járdeminde ámelge asırıladı. Bul wáhiylerdi tek Injil aqidalarına itiqat qılıw arqalı túsinip jetiw múmkin. Teocentrizm kóz-qarasınan itiqat nurınan jaqtılandırılġan aqıl dún`yadaġı ilahiy tártiptiń quram bólegi sanalġan hám «Qudaydıń tımsalı» sıpatında ámel qılatuġın insannıń ózin emes, bálkim onıń bazı bir aspektlerin ġana anıqlawġa járdem beredi. Áyne sol sebepli xristianlıq, Qudaydı joqarı mánis-mazmunı dep tán alatuġın hám insanġa ol jaratqan bende sıpatında qaraytuġın basqa teocentristlik filosofiyalıq sistemalar kibi, insandı Qudaydıń ózi sıyaqlı túbine jetiw múmkin bolmaġan sır, jumbaq dep járiyalaydı.
Oyanıw dáwirinde insanġa baylanıslı kóz-qaraslarda salmaqlı ózgerisler júz berdi. Orta ásirlerde insan anaw yaki mınaw korporaciya wákili sıpatında ámel qılġan bolsa, Oyanıw dáwirinde ol ózlikti ańlaw tuyġısı hám sociallıq kóz-qarası ósiwi nátiyjesinde óz máplerin ańlata basladı. Insan shaxs sıpatında kamal taptı. Ol ózin ózi shaxsiy ómiri hám táġdiriniń jaratıwshısı sıpatında barġan sayın kúshlirek ańlay basladı. Insan ġárezsizlikke erisiwge hám tábiyattı ózine boysındırıwġa háreket qıldı, óz dóretiwshilik imkaniyatları sheksiz ekenligine isene basladı. Bul kóz-qaraslar ital`yan filosofı Piko della Mirandolanıń «Insan qádir-qımmatı haqqında sóz» dep atalġan ataqlı shıġarmasında óz sáwleleniwin taptı. Súwretlew óneri, arxitektura, moral`, estetika, ádebiyat hám pedagogikanı jaqsı túsinetuġın hár tárepleme kámil insan sol dáwirdiń idealına aylandı. Oyanıw dáwiri bul idealġa tolıq sáykes keletuġın Leonardo da Vinchi, Al`berti Bottichelli, Rafael` kibi ataqlı shaxslardı dún`yaġa berdi.
Bul dáwir filosofiyasında insanġa bolġan qızıġıwshılıqtıń kúsheyiwi menen bir qatarda tábiyatqa bolġan qızıġıwshılıq ta tiklendi. N.Kuzanskiy, J.Brunonıń panteistlik koncepciyaları xristianlar Qudayın qısıp shıġara basladı. Greklerdiń kosmocentrizmi naturacentrizm sıpatında qayta ańlap jetildi. Bunda antik filosoflardıń orayında jer jaylasqan aqırġı kosmos haqqındaġı túsinikleri sheksiz hám oraysız kosmosqa orın bosattı.
Bunday kosmos ulıwmalıraq hám keńirek túsinik – «tábiyat» penen teńlestiriledi. Sonnan berli ol túrli filosofiyalıq sistemalarda belsendi úyreniledi. Atap aytqanda, Aġartıwshılıq dáwiri filosofiyasında fundamental túsinikke aynaladı, SHelling dóretiwshiliginde oraylıq orın iyeleydi, sonday-aq, ekologiyaġa qarap baġdar alıwshı ayırım házirgi filosofiyalıq koncepciyalarda dún`ya hám insandı túsiniwde tayanısh noqat esaplanadı. Bul jantasıwġa kóre, insan tábiyattıń ajıralmas bólegi sıpatında qaraladı. Bunday kóz-qaraslardıń izshil tárepdarları, masılı, XX ásirdiń ekinshi yarımında rawajlanġan sociallıq ekologiya ġayratkerleri itibarın hádden tısqarı keń qaratatuġın tábiyattan onıń belgili bir bólegine - insan óz ómir iskerligin ámelge asıratuġın biosferaġa qaratıw lazımlıġın atap ótti hám bunda antropocentristlik kóz-qaraslardan waz keship, olardı biosferocentrizm menen almastırıwdı talap qıladı. Biosferocentrizmde filosofiyalıq izetlewler orayına insan orına tábiyattı qoyıwusınıs etiledi hám usılayınsha tábiyat insan zárúrlikleri kóz-qarasınan qaralmaydi, insan mánis-mazmunı hám onıń zárúrlikleri bolsa tábiyiy nızamlardı hám biosferanıń evolyuciyalıq rawajlanıw tendenciyaların biliw kóz-qarasınan izertlenedi.
Jańa dáwirde insan filosofiyanıń dıqqat orayınan túsip qalmadı, lekin oġan bolġan qızıġıwshılıq tiykarınan, sociallıq múnásibetlerdegi qatnasıwı menen baylanıstırıldı. Jańa dáwirde insanġa biliwshi sub`ekt sıpatında jantasıldı. Mısalı, Dekart insannıń mánis-mazmunı, ózine tán ózgesheligin onıń oylawında, pikirlew qabiletinde kórdi. XVIII ásir francuz materialist filosofları (Didro, Gol`bax, Gel`veciy, Lametri) tábiyattanıw hám mexanika tarawında erisilgen tań qalarlıq tabıslar tásirinde insannıń janın sana menen, denesin bolsa - avtomat, mashina menen teńlestirip, onı mexanistlik tárepten túsindirdi.
Ullı nemec filosofı I.Kant (1724-1804) insandı túsiniw jolında mańızlı qadem tasladı. Ol insan biytákirar janzat hám ol haqqında óz aldına filosofiyalıq pikir júrgiziw múmkin dep esaplaytuġın edi. Áyne payıtta, ol «insan ushın mektep bolıp xızmet etetuġın mádeniyat tarawındaġı barlıq tabıslardıń maqseti ózlestirilgen bilim hám kónlikpelerdi ámelge asırıwdan ibarat. Biraq bul bilimler engiziliwi múmkin bolġan dún`yadaġı eń mańızlı predmet insan yuolıp tabıladı, óytkeni ol ózi ushın aqırġı baslı maqset bolıp tabıladı»³⁶ dep atap kórsetedi.
Dún`yanıń pútkil reń-báreńligi arasında I.Kant tábiyattıń túrli, lekin bir-biri menen organikalıq baylanısqan úsh dárejesi: jansız tábiyat, tiri tábiyat hám insan tábiyatın parıqladı. Onıń pikirinshe, bul dárejelerdiń hár birinde tábiyat óz nızamlarına, sonnan: jansız tábiyat - mexanika nızamlarına, tiri tábiyat – maqsetke muwapıqlıqqa boysınadı, insan tábiyatı bolsa erkinligi menen sıpatlanadı. Áyne waqıtta ol insan tábiyatın qalġan eki tábiyatqa baylanıstırıw hám olar arqalı biliw múmkin emesligini atap kórsetedi. Insan tábiyatın tek onıń erkinlikten kelip shıġatuġın óz nızamlarına muwapıq ańlap jetiw múmkin. Solay etip, I.Kant insan tábiyattıń ondaġı basqa janlı hám jansız ob`ektler kibi ózine toq ob`ekti esaplanıwı haqqındaġı pikirdi ilgeri súriw arqalı insandı úyreniw ushın jańa imkaniyatlar jarattı hám usılayınsha filosofiyalıq bilimniń ġárezsiz bólimi sıpatında filosofiyalıq antropologiyanıń jaratılıwına jol ashtı.
I.Kanttan keyin nemec klassik filosofiyasında insan tiykarınan mádeniyat dún`yasın jaratıwshı mánawiy iskerlik sub`ekti sıpatında, ulıwmalıq ideal tiykar - ruwx, aqıl deregi sıpatında túsinildi. L.Feyerbax (1804-1872) bul jantasıwġa qarsı shıqtı. Sol dáwirde ob`ektiv idealizm filosofiyasında húkim súrgen túsiniklerge («ideya», «ruwx») qarama-qarsı túrde, ol «insan» kategoriyasın ilgeri súrdi. Feyerbax insanġa tariyxıy mánawiy rawajlanıw ónimi sıpatında emes, al bálkim dáslep biologiyalıq, sezimlik-denelik janzat sıpatında jantasıp, ondaġı tábiyiy-biologiyalıq tiykarġı múrájaat etti. Onda insan Quday jaratqan bende emes, bálkim tábiyattıń bir bólegi bolıp, francuz filosofları atap ótkenindey, mexanizm emes, al organizm bolıp tabıladı.
Áyne usı sebepli Feyerbax filosofiyası «antropologiyalıq materializm» degen at aldı. Onıń insanġa bolġan jantasıwı sonıń menen sıpatlanadı, insandaġı tábiyiylik hám sociallıqlıq materialistlik monizm kóz-qarasınan túsindiriledi. Bul insan bir waqıttıń ózinde jansız hám janlı tábiyattıń evolyuciyalıq rawajlanıwı ónimi sanalġan biologilıq janzat sıpatında da, mánis-mazmunı sociallıq múnásibetler menen belgilenetuġın sociallıq janzat sıpatında da qaralatuġınlıġın ańlatadı.
XIX ásirden baslap Evropa filosofiyalıq oyı F.SHelling, A.SHopengauer, M.SHtirner, S.K`erkegor, F.Nicshe, N.Berdyaev, A.Bergson kibi filosoflardıń iskerligi menen insannıń bolmısın individual hám tariyxıy jaqtan belgili bir birlestiriwge qaray júz burdı. Ómir, sezgiler, qálew-erk, irracionallıq túsinikleri arnawlı filosofiyalıq analiz predmetine aynaldı hám keyin ala ekzistencializm, intuitivizm hám personalizm filosofiyasında rawajlandırıldı.
Atap aytqanda, ekzistencializm kóz-qarasınan ob`ektiv dún`ya – bul dáslep «insan bolmısı» bolıp, insannan tısqarıda dún`ya haqqında birer-bir gáp aytıw múmkin emes. Insan bolmısı tuwralı sóz júrgiziw orınli boladı, óytkeni insan bolmıs haqqında sorawlar beredi, onıń mazmunın quraġan halda onı basınan keshiredi, ańlap jetedi.
Insan mashqalasına qısqasha tariyxıy-filosofiyalıq názer taslaw XX ásirdiń basına kelip filosofiyada bilimniń jańa ġárezsiz tarawı – insan haqqındaġı táliymat, yaġnıy filosofiyalıq antropologiya payda bolıwı ushın barlıq shárt-shárayatlar jaratılġanın kórsetedi.
Grekshe sophia – danıshpanlıq, anthropos – insan hám logos – táliymat sózlerinen kelip shıqqan «filosofiyalıq antropologiya» ataması etimologiyalık aspektten insan haqqındaġı filosofiyalıq táliymattı ańlatadı. Filosofiyalıq antropologiya insannıń óz aldına bolmıs deregi sıpatında kelip shıġıwı, evolyuciyalıq rawajlanıwı hám jasawınıń ózine tán ózgesheliklerine baylanıslı filosofiyalıq kóz-qaraslardı sáwlelendiredi.
Joqarıda atap ótilgenindey, insan haqqındaġı filosofiyalıq táliymatlar áyyemde júzege kelgen hám pútkil filosofiya tariyxı arqalı ótedi. Konfuciy, Sokrat, Geraklit, stoikler, kinikler, Avgustin, Foma, Farabiy, Ibn Sino, Á.Nawayı, A.Jamiy, Dekart, Russo, Kant, Feyerbax, Nicshe hám basqalar insannıń filosofiyalıq, teoriyalıq obrazın jaratıp, filosofiyalıq antropologiya filosofiyalıq bilimniń ġárezsiz bólimi sıpatında payda bolıwı ushın negiz jarattı.
Usı mániste filosofiyalıq antropologiyanıń alġashqı tamırlarına XVIII ásir francuz materialistlariniń shıġarmalarında dus keliw múmkin. Biraq I.Kant, sonady-aq, insannıń mánis-mazmunı mashqalasın filosofiyanıń «birden-bir, universal hám joqarı» predmeti dárejesine kóteriwshi antropologiyalıq principlerdi filosofiyaġa kirgizgen hám tiykarlap bergen Feyerbaxtıń xızmetleri menen filosofiyalıq antropologiya ġárezsiz filosofiyalıq ilim sıpatında qáliplese basladı.
Filosofiyalıq antropologiya XX ásirdiń 20-jıllarında tiykarınan M.SHeler, A.Gelen, X.Plesner shıġarmaları tásirinde úzil-kesil júzege keldi. Atap aytqanda, M.SHelerdiń «Insannıń kosmostaġı orın» shıġarmasında insan haqqında fundamental ilim jaratıw lazımlıġı atap ótiledi hám onı filosofiyalıq biliw baġdarlaması usınıladı. Avtordıń pikirine kóre, insandı bir pútin filosofiyalıq biliw insan bolmısınıń hár qıylı tarawlarına baylanıslı alınġan belgili bir ilimiy nátyjeler menen birigiwi lazım.
M.SHeler filosofiyalıq antropologiya insannıń bir pútin koncepciyasın jaratıp, onı belgili bir ilimiy, filosofiyalıq hám diniy aspektten ańlap jetiwde birlestiriwshi rol` oynawı lazım dep esaplaydı. Ol «Filosofiyalıq antropologiyanıń wazıypası insannıń barlıq ózine tán monopoliyaları, isleri hám ámelleri: til, hújdan. ásbaplar, qural, mámleket, basshılıq, mif, din, ilim ... insan bolmısınıń tiykarġı strukturasınan qalay kelip shıġıwın anıq kórsetip beriwden ibarat bolıp tabıladı»³⁷ dep atap kórsetedi.