11-mavzu Mulohaza. Xulosa chiqarish Reja Mulohaza va uning turlari

Hukmlarda terminlarning bo‘linishi 

Hukmlarda  tushunchalarning  hajmi  deganda  sub’ekt  bilan  predikatning  qancha  qismini 

hamda predikat sub’ektning qancha qismini hajm jihatdan tashkillanishini tushunamiz. 

Hukmda  sub’ekt  va  predikat  o‘zlari  ifodalagan  predikatlar  yoki  hodisalarning  hammasi 

kirsa,  ya’ni  tushuncha  yoki  termin  o‘zining  to‘liq  hajmi  bilan  fikrlansa  bo‘lingan  deyiladi. 

Aksincha, hukm sub’ekti va predikati o‘zaro ifodalangan predmet va hodisaning bir qismini aks 

ettirsa, bunday hukmda hukm terminlari bo‘linmagan deyiladi.                                       

Biz  A,E,J,O  hukmlardagi  sub’ekt  bilan  predikat  o‘rtasidagi  munosabatni  ifodalovchi 

tuzilishni tahlil qilganimizda ulardagi terminlarning hajmini bilib olamiz. 

1.  A.  Umumiy  tasdiq  hukm  «hamma  S-R  dir»  degan  tuzilishiga  ega.  Shuning  uchun 

sub’ekt  hajmi  predikatning hajmiga to‘laligicha kiradi  (demak bo‘lingan) S va R ning hajmiga 

to‘laligicha emas, balki qisman kiradi. 

---

(Ta’rif:  shaklidagi  hukmlardagina  R  hajmi  S  hajmiga  mos  keladi.  Bunda  R  bo‘lingan). 

Demak,  umumiy  hukmda  sub’ekt  bo‘lingan,  predikat  esa  bo‘linmagan.  Masalan,  bu  hukmda 

«hamma  ilonlar»,  «sudralib  yuruvchilar»  hajmiga  to‘laligicha  kiradi.  Biroq,  hamma  sudralib 

yuruvchilar «ilonlar» hajmiga kirmaydi, balki bir qismi «sudralib yuruvchilar», «ilonlar» kiradi. 

Demak,  agar  umumiy  tasdiq  hukmlardagi  sub’ekt  va  predikat  bir  xil  hajmiga  ega  bo‘lsa,  unda 

sub’ekt va predikat terminlari bo‘lingan bo‘ladi. 

2.  .E.        Umumiy        inkor        hukmda      sub’ekt        va        predikat      bo‘lingan,        ya’ni 

tasdiqlanmagan bo‘ladi. Masalan, Hech bir o‘g‘ri mehribon emas.  «Hech bir S-R emas» degan 

tuzilishga ega. Shuning uchun bunday S ham, R ham bo‘lingan. Hukm S-R ning hajmidan, R esa 

S ning hajmidan to‘liq istisno bo‘ladi. 

3.  J. Juz’iy tasdiq hukmlarda sub’ekt hamma vaqt bo‘linmagan predikat bo‘lingan yoki 

bo‘linmagan bo‘ladi. Ya’ni, «ba’zi S-R dir» tuzilishiga ega. Bunda S bo‘linmagan  to‘liq  hajmda  

olinmagan.      R    esa  bo‘lingan    ham,      bo‘linmagan    ham  bo‘linishi  mumkin.  Masalan,  ba’zi 

o‘simliklar popukli ildizlidir». 

4.  O. Juz’iy inkor hukmda sub’ekt bo‘linmagan, tasdiqlanmagan, predikat esa bo‘lingan, 

tasdiqlanmagan bo‘ladi S-R emas tuzilishiga ega.S ning bir qismi R ni butunlay inkor qiladi. 

Demak,  bu  hukmda  S  bo‘linmagan,  R  esa  hamma  vaqt  bo‘lingan.  Masalan::  Ba’zi 

talabalar sprotchi emas. Bunda sub’ekt (talaba) taqsimlanmagan, chunki fikrda sub’ektning to‘la 

hajmiga  taalluqli  bo‘lmay,  faqat  bir  qismi  sprotchi  bo‘lmaganlar  haqida  borayotganidan  darak 

berayotir. 

A, Ye, J, O  hukmlarida tushunchalarning bo‘lingan bo‘linmaganligini 

quyidagi  sxemada  ko‘rish  mumkin.  Bunda      bo‘lingan  bo‘lsa  Q  (musbat)  bo‘linmagan 

(manfiy) belgisi qo‘yamiz. 

 

Hukm 

xillari 

5 

R 

A 

Q 

- 

E 

Q 

Q 

J 

- 

- 

O 

- 

Q