11-mavzu Mulohaza. Xulosa chiqarish Reja Mulohaza va uning turlari


Murakkab hukmlar va ularning turlari


Download 326.33 Kb.
Pdf ko'rish
bet5/17
Sana02.01.2022
Hajmi326.33 Kb.
#199161
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17
Bog'liq
11- mavzu Mulohaza. Xulosa chiqarish

Murakkab hukmlar va ularning turlari 

Hukm  terminlari  birdan  ortiq  bo‘lsa  ularni  murakkab  hukmlar  deyiladi.  Masalan: 

Toshkent  O‘zbekiston  poytaxti  va  O‘rta  Osiyodagi  eng  katta  shahar.  Bu  hukmda  «va» 

bog‘lovchisi orqali ikkita hukm bir - biri bilan bog‘lanmoqda. Odatda logik bog‘lovchi sifatida 

«agar», «yoki»,  «va»,  «ham» kabi so‘zlar qo‘llaniladi. Murakkab hukmlarni turlarga ajratganda 

ularning tarkibidagi mantiqiy bog‘lovchining mazmuniga alohida ahamiyat berish kerak. Shunga 

ko‘ra murakkab hukmlar birlashtaruvchi, ayiruvchi va shartli hukmlarga bo‘linadi. 

Birlashtiruvchi  (konyuktiv)  hukm.  Birlashtiruvchi  hukmlar  «va»  (L)  logik  bog‘lovchi 

orqali  ikki  va  undan  ortiq  sodda  hukmlardan  murakkab  hukm  hosil  qilinadi.  Masalan,  Erkin 

Vohidov  o‘zbek  xalqining  atoqli  shoiri  va  dramaturgidir.  Bu  hukmlarni  bog‘lash  mumkin, 

bunday  paytda  uning  formulasi  quyidagicha  bo‘ladi  S-R1  va  R2  bo‘ladi  yoki  A1  A2-A2. 

birlashtiruvchi hukmlar chin bo‘lishi uchun tarkibidagi sodda hukmlarning har biri chin bo‘lishi 

kerak.  Agar  ulardan  birontasi  xato  bo‘lsa,  boshqalari  ham  xato  bo‘ladi.  Masalan,  quyidagi 

jadvalga qarang. 

 

A  


V  

AUV  


To‘g‘ri  

To‘g‘ri  

To‘g‘ri  

To‘g‘ri  

Xato  

Xato  


Xato  

To‘g‘ri  

Xato  

Xato  


Xato  

Xato  


Bu  jadvaldan  ko‘rinib  turibdiki,  agar  birlashtiruvchi  hukmda  birorta  hukm  xato  bo‘lsa, 

boshqalari ham xato bo‘ladi. Shuning uchun konyuktiv fikr barcha qismlarining to‘g‘ri bo‘lishini 

talab qiladi. 

Ayiruvchi  (dizkyutiv)  hukmlar  tarkibida  «yoki»  mantiqiy  bog‘lovchi  bo‘lib,  bir  qancha 

predikatlarni bir - biridan ajratib turadi. Masalan, talabalardan Botir yoki Yusuf yoki Sharif yoki 

Salim musobaqada birinchi o‘rinni egalladi. Ayiruvchi o‘rinda ikki xil ma’noga ega. «S yoki S1, 




yoki S2- R dir» Mantiqiy bog‘lovchi «yoki» bu birlashtiruvchi,  ayiruvchi ma’nosida ishlatiladi. 

Bog‘lovchi  «yoki»  qa’tiy  ayiruvchi  ma’nosida  ishlatilganda,  hukmlarning  biri  albatta  to‘g‘ri 

bo‘lsa,  ikkinchisi  xato  bo‘ladi.  Ikkalasi  birdaniga  to‘g‘ri  bo‘lsa,  ikkalasi  birdaniga  xato  bo‘lsa 

ham  katta  ayiruvchi  hukm  xato  bo‘ladi.  Institutga  kirish  uchun  xujjat  topshirgan  abiturientlar 

konkursdan o‘tib talaba bo‘ladi yoki talaba bo‘la olmaydi. 

1. .Abiturient albatta ikkalasidan biri bo‘ladi. 

2. Abiturient ham talaba bo‘lib, ham talaba bo‘la olmay qolishi mumkin emas. Bu shuni 

ko‘rsatadiki,  ikki  oddiy  hukmning  biri  to‘g‘ri  (chin)  bo‘lsa,  ikkinchisi  xato  bo‘ladi.  Agar 

abiturient  talaba  bo‘lsa,  uning  konkursdan  o‘tmay  qolishi  xato  bo‘ladi.  Agar  u  konkursdan 

o‘taolmaydigan bo‘lsa, demak talaba bo‘lgani xato bo‘ladi. 

Qat’iy  ayiruvchi  «yoki»  «V»  bilan  belgilanadi.  Uning  xato  yoki  to‘g‘riligini  quyidagi 

jadvaldan ko‘rsatish mumkin. 



AVV 



To‘g‘ri  

To‘g‘ri 


Xato 

Xato 


To‘g‘ri  

Xato 


To‘g‘ri  

Xato 


To‘g‘ri  

Xato 


Xato  

Xato 


Bu  jadvaldan  ko‘rinib  turibdiki,    qat’iy  ayiruvchi  hukmda  agar  A  to‘g‘ri  bo‘lsa  V  xato 

bo‘lsa (ikkinchi qatorda) va A xato bo‘lsa V to‘g‘ri bo‘lsa (uchinchi qatorda) AVV xato bo‘ladi 

Bog‘lovchi  «yo»,  «yoki»  birlashtiruvchi  -  ayiruvchi  hukmda  biri  xato  bo‘lib,  qolgan 

ikkalasi xato bo‘lsagina xato (Murakkab) hukm hosil bo‘lishi mumkin. 

Masalan:  Yuqori  hosil  olgan  dehqonning  yeri  yoki  unumdor,  yoki  u  astoydil  mehnat 

qilgan. 


AVV 



To‘g‘ri 

To‘g‘ri 


Xato 

Xato 


To‘g‘ri 

Xato 


To‘g‘ri 

Xato 


To‘g‘ri 

Xato 


Xato 

Xato 


 

Bundan  ko‘rinadiki,  dehqon  yeri  unumdor  bo‘lsa  ham,  astoydil  mehnat  qilsa  ham  mo‘l 

hosil oladi.                

Birlashtiruvchi - ayiruvchi hukmning formulasi esa quyidagicha

S yoki R yoki   R1 yoki R2 

A ham R ham R1 ham R2 dir. 

Shartli  hukmlar asos  va natija bog‘lanishini  shartli  ravishda ifodalaydi,  bunday  hukmlar 

o‘z tarkibida bir necha sub’ekt va predikatga ega bo‘lib, ma’lum bir buyumni tasdiq yoki inkor 

etadi. Shartli  hukm  tasdiqlovchi  bo‘lsa, unda Masalan, agar talaba  yaxshi  o‘qisa,  u imtihonda 

qiynalmaydi.  Agar  S-R  bo‘lsa  S1-R1  bo‘ladi  shartli  hukmlar  ham  chin  ham  xato  bo‘lishi 

mumkin.  Agar shartli  hukmda bir hodisa ikkinchi  hodisa bilan shartli  munosabatda bo‘lsa xato 

bo‘ladi. 




Download 326.33 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling