3. arpaning o’sishi, rivojlanishi va hosildorligiga ekish me’yorlari va chuqurliklariining ta’siri doc

Ekish me’yorlarining arpa yetishtirishdagi iqtisodiy samaradorligi 

 

№ 

Tajriba 

varianti 

Hosildorlik, 

s/ga 

Yalpi mahsulot 

bahosi, so’m 

Jami 

xarajatlar 

so’m/ga 

1 s donni 

sotish bahosi, 

so’m 

Shartli sof 

foyda, 

so’m/ga 

1 s don 

tannarxi, 

so’m 

Rentabllik 

darajasi, % 

Mavlono 

1 

2,5 

40,3 

1500208 

1278425 

37226 

221783 

31722,7 

17,3 

2 

3,5 

48,0 

1786848 

1279693 

37226 

507155 

26660,3 

39,6 

3 

4,5 

55,2 

2054875 

1280460 

37226 

774415 

23196,7 

60,5 

4 

5,5 

52,0 

1935752 

1302980 

37226 

632772 

25057,3 

48,6 

Temur 

5 

2,5 

39,4 

1466704 

1269625 

37226 

197079 

32224,0 

15,5 

6 

3,5 

46,0 

1712396 

1277865 

37226 

434531 

27779,8 

34,0 

7 

4,5 

53,4 

1987868 

1313347 

37226 

674521 

24594,5 

51,4 

8 

5,5 

50,1 

1865023 

1283675 

37226 

581348 

25622,3 

45,3 

 

 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

68

Ekish me’yori gektariga 4,5 mln unuvchan urug’ hisobida ekilganda 1 gektar 

ekinzordan olingan yalpi doromad, shartli sof daromad, rentabellik darajasi yuqori 

va  1  s  donning  tannarxi  past  bo’ldi.  Ekish  me’yori  4,5  mln  dan  5,5  mln  gacha 

oshirilganda iqtisodiy samaradorlik ko’rsatgichlari pasayib bordi.

 

Yalpi  mahsulotni  sotishdan  olingan  daromad  2054875  so’m  ekish  me’yori 

gektariga 4,5 mln bo’lganda Mavlono navida kuzatildi. Bunda hamma xarajatlar 1 

gektar  ekinzorga  1280460  so’m,  shartli  sof  foyda  774415  so’m,  1  s  don  tannarxi 

23196,7  so’m,  rentabellik  darajasi  60,5  %ni  tashkil  etdi.  Bu  ko’rsatgichlar  ekish 

me’yorini gektariga 4,5 mln unuvchan urug’dan kamaytirilganda yoki oshirilganda 

ham  pasaya bordi.  Temur  navini o’stirishda  iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari 

Mavlono navinikidan ancha pastroq bo’ldi. 

3 bobga xulosa 

Xulosa  qilib  aytganda  Samarqand  viloyatining  o’tloqi-bo’z  tuproqlari 

sharoitida arpa navlarini oktyabr oyining ikkinchi o’n kunligida gektariga 4,5  mln 

unuvchan  urug’  hisobidan  5  sm  chuqurlikka  ekis  ularning  qulay  o’sishini, 

mahsuldor  tuplanishini,  hosildorligi  yuqori  bo’lishi  bilan  birga  soha  rentabelligi 

ortidhini ta’minlaydi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

69

XULOSA 

 

Samarqand viloyatining o’tloqi-bo’z tuproqlari sharoitida o’tkazilgan ikki 

yillik tajribalar natijalarini tahlil qilish asosida quyidagi xulosalarga kelindi: 

1.  Samarqand  viloyatining  o’tloqi-bo’z  tuproqlari  sharoiti  kuzgi  arpa 

navlarini o’stirish uchun qulay  bo’lib,  yuqori  va sifatli don  hosili  yetishtirishni 

to’liq ta’minlaydi. 

2.  Samarqand  viloyatining  o’tloqi-bo’z  tuproqlari  sharoitida  ekish 

me’yorini 2,5 mln dan 5,5 mln dona unuvchan urug’ga oshirilganda Mavlono va 

Temur  navlarida  dala  unuvchanligi  navlarga  muvofiq  holda  6,8;  8,2  %gacha 

kamayadi.  Qishga  chidamliligi  esa  navlarga  mos  ravishda  12,2;  11,2  %ga 

pasayadi. 

3. Ekish me’yorlarini gektariga 2,5 mln dan 5,5 mln unuvchan urug’gacha 

oshirish  o’suv  davrini  3-4  kunga  qisqartiradi.  Ekish  me’yorining  oshishi  bilan 

hosilning  pishib  yetilishi  tezlashadi.  Arpaning  Temur  navi  Mavlono  naviga 

nisbatan  4-5  kun  erta  pishib  yetiladi.  Arpaning  ildiz  tizimi  tuproqning  chuqur 

qatlamida ko’proq massa to’playdi va pastki qatlamlarga ko’proq joylashadi. 

4. Ekish me’yorlarining oshib borishi bilan o’simliklar barg yuzasi, quruq 

modda  to’planishi,  fotosintetik  potensiali,  fotosintez  sof  mahsuldorligi  ortib 

boradi.  Arpaning  eng  katta  fotosintetik  potensiali  boshoqlash  fazasida 

kuzatiladi. Bahorgi tuplanishdan gullash fazasigacha fotosintetik potensial oshib 

boradi. 

5.  Arpaning  Mavlono  va  Temur  navlari  maqbul  me’yorda  (gektariga  4,5 

mln  unuvchan  urug’)  ekilganda  yuqori  don  hosilini  shaklantiradi.  Ekish 

me’yorini  yanada  oshirish  (5,5  mln)  don  hosili  oshishida  ishonarli  farq 

kuzatilmaydi.  Arpaning  Mavlono  va  Temur  navlarida  ekish  me’yorlarining 

oshib  borishi  bilan  boshoqning  uzunligi,  boshoqdagi  boshoqchalar,  boshoq  va 

boshoqchalardagi don  soni, bir boshoqdagi don massasi kamayib boradi. Ekish 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

70

me’yorlarini  2,5  mln  dan  5,5  mln  unuvchan  urug’gacha  oshib  borishi  bilan 

o’simlik mahsuldor tuplanishi ham kamayib boradi. 

6.  Arpaning  Mavlono  va  Temur  navlarida  ekish  me’yorlarining  oshib 

borishi bilan 1000 ta don massasi, don naturasi va don tarkibidagi oqsil miqdori 

kamayib boradi.  Bir gektardan olinadigan eng  yuqori oqsil hosili maqbul ekish 

me’yori gektariga 4,5 mln unuvchan urug’ ekilganda olinadi. 

7.  Arpaning  Mavlono  va  Temur  navlarini  maqbul  me’yorda  (4,5  mln 

unuvchan  urug’)  ekilganda  yetishtirilgan  1  s  donning  tannarxi  nisbatan  past 

navlarga muvofiq holda 23196,7; 24594,5 so’m, rentabellik darajasi esa yuqori 

navlarga mos ravishda 60,5; 51,4 %ga teng bo’ldi. 

8.  Urug’lar  qanchalik  chuqur  ekilsa,  dala  unuvchanlik  shunchalik  past 

bo’ladi,  Mavlono  navida  urug’lar  3  sm  chuqurlikka  ekilganda  80,2  %,  11  sm 

chuqurlikka ekilganda esa 44,7 %ni tashkil etdi. Eng yuqori ko’rsatkich urug’lar 

5  sm  chuqurlikka  ekilganda  kuzatilib,  81,3  %  bo’lganligi  aniqlandi.  Bahorgi 

oziqlantirish  o’tkazilganda  siyrak  o’simliklar  qulay  oziqlanganligi  bois  aprel 

oyidan boshlab o’simliklar jadal o’sa boshlaydi. 

9.  Urug’lar  yuza  (3  sm)  ekilganda  tuproq  yuza  qatlamida  namlikning 

yetishmasligi,  bundan  tashqari  tuplanish  bo’g’ini  yuzada  bo’lganligi  bois 

mahsuldor tuplanish kam bo’ladi,  ya’ni navlarga tegishli ravishda 1,43  va 1,41 

bo’lganligi  aniqlandi.  Maydon  birligidagi  o’simliklar  soni  va  mahsuldor 

tuplanish  hisobiga  mahsuldor  poyalar  soni  keng  ko’lamda  o’zgaradi.  Bitta 

boshoqdagi  don  massasi  Mavlono  navida  2,23  g  dan  2,72  g  gacha  o’zgardi. 

Analogik ko’rsatkichlar Temur navida ham kuzatildi.  

10. Eng yuqori hosildorlik urug’lar 5 sm chuqurlikda ekilganda kuzatilib, 

3  sm  chuqurlikda  ekilgandagiga  nisbatan  hosilning  123,2  %  ko’payishi,  xuddi 

shu  varintalarda  ko’rsatkich  Temur  navida  128,3  %  bo’lganligi  qayd  etildi. 

Urug’lar 5 sm chuqurlikka ekilganda ishonarli qo’shimcha hosil olish (EKIF05 

2,81  s/ga)  ta’minlangan  bo’lsa,  navlar  bo’yicha  EKIF05  1,76  s/ga  tengligi  va 

Temur naviga nisbatan Mavlono navi hosildorligi yuqoriligi aniqlandi.

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

71