8-mavzu: jon meynard keyns ta`limoti va keynschilik

6.2.  Buyumni taqsimlash, ayirboshlash va buyumning ijtimoiy me’yorli 
foydaliligi 
 
Har  xil  ehtiyojlarni  qondirish  uchun  buyumlar  qanday taq-simlanishi  kerak? 
Faraz    qilaylik, bitta   Z buyumning o’zi  uchta  –  A, V va S  ehtiyojlarni qondirishi 
mumkin.  Bu  erda    A  ancha  muhim  ehtiyoj,  S  esa  unchalik  ahamiyatli  bo’lmagan 
ehtiyoj.  Demak,  ehtiyoj-larning  har  birini  qondirish  uchun  Z  buyumi  birligining 
me’yorli  foydaliliklari  har  xil  (mazkur  sxema  «Menger  jadvali»  deyi-ladi,  1- 
jadvalga qarang). 
 
1-jadval 
A 
V 
S 
4 
 
 
3 
3 
 
2 
2 
2 
1 
1 
1 
 
 
Faqat bitta Z buyum birligiga ega bo’lgach, odam uni A ehtiyojni qondirish uchun 
foydalanadi, negaki  bu  vaziyatda  uning  me’yorli  foydaliligi  eng  yuqori  –  4  shartli 
birlikka  teng.  Agar  kishida  6  ta  buyum birligi  bo’lsa,  unda  ularning  uchtasini  u  A 
ehtiyojni qondirishga ishlatadi, ikkitasini – V ehtiyojga, bittasini  esa  – S ehtiyojga 
ishlatadi.  Bunda  ehtiyojlarning  umu-miy  qoniqishi  16  shartli  birlikka  teng  (barcha 
me’yorli  foyda-liliklarning  yig’indisi).  Bu  erda  shu  narsani  bilish  qiyin  emas-ki, 
buyumlarning  boshqacha  taqsimlanishi  inson  uchun  ancha  kam  qimmatli  bo’lardi. 
Shunday qilib, qandaydir bir buyum birlik-lari har xil e’htiyojlar o’rtasida ratsional 
taqsimlanganda me’yor-li foydaliliklar baravarlashadi: 
 
MUa = MUb = Mus 
 
 
Bozorda  tovarlarni  xarid  qilishda  umumiy  foydalilikni  maksimallashtirish  uchun 
ularning  narxini  ham  hisobga  olish  kerak.  Bunda  xaridor  qimmat  tovar  o’rniga
arzonroq tovarlardan ko’proq 
sotib  olishi  va  bu  bilan  u 
xarid qilingan tovarlarning har biriga sarflangan har 
bir  pul  birligidan  bir  xil  qoniqish  hosil  qilishi 

---

mumkin. 
Gossenning  
ikkinchi    qonuni    me’yorli  
foy-daliliklarning  
baravarlashuvini  ifodalaydi, 
ya’ni  bu  qonunga  muvofiq 
bir  pul  birligiga  olingan  har 
bir 
tovarning 
me’yorli  
foydaliliklari    tengligi    amal  
qilishi    kerak.    Boshqacha  
aytganda,  go’sht  yoki    baliq  
sotib  olishga  sarflangan  har  
bir    oxirgi    pul    birligi,    o’z  
foydaliligi 
bo’yicha, 
makaron yoki kartoshka sotib 
olishga  sarflangan  oxirgi  pul 
birligiga teng bo’lishi kerak. 
 
Iste’mol 
muvozanatining 
bunday shartini 
quyidagicha ifodalash 
mumkin: 
 
 
MU
1
 

  
MU 
2   

  
MU 
3   

 ... 

  
MU 
n  
,
P
1                    
P
2                    
P
3                                 
P
n 
 
 
 
 
bu erda: MU – ayrim tovarlarning me’yorli foydaliligi; 
P – ularning narxi. 
Shunday  qilib,  turli  tovarlarning  me’yorli  foydaliliklari  tenglashadi.  Agar  1 
kg apelsin 100 so’m,  1 kg  ananas  esa 300 so’m tursa, unda ananasning foydaliligi 
apelsinning  uch  karra  ko’paytirilgan  foydaliligiga  teng.  Shunday  taqqoslashga 
muvofiq  bozorda  alohida  tovarlarning  narxlari  o’rnatiladi,  nisbatlar  shakllanadi, 
nisbiy narxlar tashkil topadi. Natijada pul bir-ligiga olinadigan har bir tovarlarning 
me’yorli foydaliliklari tengligi kelib chiqadi. 
Ijtimoiy   me’yorli   foydalilik.   Bozorda  har   bir   sub’ekt   o’ziga   keragidan 
ortiqcha tovarlarini  (sub’ekt uchun me’yorli foy-daliligi nisbatan katta bo’lmagan) 
sotish va o’zi ehtiyoj sezgan tovarni (uning me’yorli foydaliligiga nisbatan yuqori) 
sotib  olish  yuzasidan  ish  yuritadi.  Kishilarning  manfaatlari  to’qna-shadi  va 
iste’molchilar  bilan  sotuvchilarning  sub’ektiv  baholashi  yagona  ijtimoiy  qiymatni 
keltirib  chiqaradi.  Agar  bozorda  faqat  bitta  sotuvchi  (uning  uchun  sotilayotgan 
tovarning  me’yorli  foy-daliligi,  masalan,  100  pul  birligiga  teng)  va  bitta  (300  pul 
birligiga  teng)  xaridor  bo’lsa,  unda  narx  100  dan  300  gacha  bo’lgan  chegarada 

---

tebranib  turadi.  Lekin  bozor  ishtirokchilari  qancha  ko’p  bo’lsa,  bozor  qiymati 
chegarasi imkoniyatlari shuncha kam bo’ladi (Edjuort teoremasiga muvofiq). 
E.Bem-Baverk  o’nta  xaridor  va  sakkizta  sotuvchi  qatnashadigan  ot  bozorini 
misol qilib keltiradi. Har bir xaridor o’zining yuqori narx  chegarasiga ega («undan 
qimmatiga  olmayman»),  har  bir  sotuvchi  esa  -  quyi  narx  chegarasiga  («undan 
kamiga  sotmayman»).  2-jadvalga  qarang.  Bir  ot  uchun  belgilangan  narx  120  pul 
birlik  bo’lganda  bozorda  10ta  xaridor  va  2  tagina  sotuvchi  qoladi.  Bunda  talab 
taklifdan  oshib  ketadi  va  narx,  albatta,  ko’tariladi  (xaridorlar  o’rtasida  raqobat

---

natijasida). 
 
 
Xaridorlar 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
Qimmat 
bo’lmasin (pul 
birligidan) 
 
 
300 
 
 
280 
 
 
260 
 
 
240 
 
 
220 
 
 
210 
 
 
200 
 
 
180 
 
 
170 
 
 
150 
Sotuvchilar 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
Arzon bo’lmasin 
(pul birligidan) 
 
100 
 
110 
 
150 
 
170 
 
200 
 
215 
 
250 
 
260 
 
 
 
 
 
Agar  narx,  masalan,  250  pul  birligi  darajasida  o’rnatilsa,  unda  bozorda  7  ta 
sotuvchi va 3 tagina   xaridor qoladi. Taklif talabdan oshib ketadi. Endi sotuvchilar 
o’rtasida  raqobat  kelib  chiqadi,  ular  narxni  pasaytira  boshlaydilar.  Narx  215  pul 
birligidan  sal  pastga  tushishi  bilanoq,  bu  erda  sotuvchilar  bilan  xaridorlar  soni 
tenglashadi (oltitaga oltita). 
 
Shunday  qilib,  bunday  bozorda  bir  otning  narxi  210  va  215  pul  birligi 
o’rtasida  o’rnatiladi.  Ana  shu  narx,  faraz  qilaylik,  212,5  pul  birligi,  mazkur 
bozordagi  pul  birligiga  nisbatan  otning  me’yorli  foydaliligini  ifodalab  beradi:  bu 
narxdan kamiga hech kim sotmaydi, bu narxdan yuqorisiga hech kim olmaydi. Ana 
shu ijtimoiy me’yorli foydalilikdir.