Abduramanov xamid xudaybergenovich arabov nurali uralovich xolmuxamedov muhsinjon murodullaevich

Iste’mol tarkibi – bu xarajat elementlari yoki natural iste’mol turlari, 
bevosita berilgan mahsulot turi uchun xarakterli bo’lgan birlikda yoki qiymat 
ko’rinishidagi o’zaro munosabatidan iborat. 
Kishilar o’z daromadlarini, birinchi navbatda, eng zarur hayotiy ehtiyojlarini 
qondirish uchun ishlatadilar, ya’ni iste’molga sarflaydilar. Iste’moldan ortgan 
qismini esa turli maqsadlar uchun jamg’aradilar. Daromadda jamg’arish bilan 
iste’mol ulushi teskari nisbatda bo’lib, birining ortishi ikkinchisining 
kamayishiga olib keladi. Agarda daromadning hammasi iste’mol qilinsa, 

---

179 
jamg’arish nolga teng bo’ladi. Olingan daromadning qanchasini jamg’arish yoki 
iste’mol qilishi, eng avvalo, har bir oila daromadi miqdoriga o’z oldiga qo’ygan 
maqsadiga bog’liq. Masalan, milliy urf-odatimiz, an’anamizga ko’ra, daromadi 
ko’p bo’lmagan hollarda ham aholi pul daromadining bir qismini jamg’aradi. 
Ushbu jamg’arishning maqsadi to’y qilish, imorat qurish, o’limlik uchun pul 
yig’ish va boshqa omillarga bog’liq.  
 
Aholi xarajatlari dastlab oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy, transport va 
boshqalarga sarflanadi. Iste’molning umumiy hajmida uzoq muddatga 
foydalanish uchun mo’ljallangan tovarlar ulushining yuqoriligi aholining 
turmush 
darajasi 
va 
mamlakat 
iqtisodiy taraqqiyoti darajasining 
yuqoriligidan dalolat beradi. 
Aholining pul daromadlaridagi iste’mol xarajatlarining pasayishi ijobiy 
holatdir. Agar aholining iste’mol xarajatlari oshib borsa, bu mamlakatda aholining 
turmush darajasi pasayayotganligidan, aholi daromadlarining aksariyat qismi eng 
zarur kundalik ehtiyoj mahsulotlarini sotib olishga sarflanayotganligini bildiradi.
- aholining iste’mol darajasiga va tarkibiga quyidagi omillar ta’sir qiladi: 
- aholi daromadlari darajasi; 
- iqtisodiy rivojlanish darajasi; 
- mamlakat milliy boyligi darajasi; 
- YaIMdagi aholining pirovard iste’moli ulushi; 
- aholining demografik tarkibi; 
- tabiiy-iqlim sharoitlari; 
- ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanish darajasi. 
Rivojlangan bozor iqtisodiyoti uchun milliy daromadda iste’mol 
hissasining o’sib borishi xos, ya’ni milliy daromadning tobora ko’proq qismi aholi 
turmush darajasini, farovonlikni oshirishga qaratiladi. Bunga sabab: 
1. Milliy daromadning kamroq (10-15%) qismini jamg’argan holda barqaror 
iqtisodiy o’sishni ta’minlash mumkin. Umuman investistiyalar yangi texnika va 
yuqori texnologiya uchun sarflanib, pirovard natijada iste’molni tkengaytirishga 
xizmat qiladi. 

---

180 
2. Iqtisodiy o’sishda inson omilining ahamiyati beqiyos o’sib, ushbu holat 
iste’molni ortishi orqali namoyon bo’ladi. Ilg’or yangi texnika, yuqori 
texnologiyani qo’llash malakali ishchi kuchini talab qiladi. Ishchi kuchi malakasini 
to’xtovsiz oshirish kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni ta’minlash uchun 
iste’molni uzluksiz o’stirish zarur. 
3. Iqtisodiyot 
rivojlangan sari aholining o’sish sur’atlari susayib, 
iste’molchilar sonining ortishi sustlashadi. 
4. Bozor iqtisodiyoti rivojlanib, ijtimoiy maqsadga yo’naltirilgan sari 
aholining ehtiyojlari to’laroq qondirilib, uning farovonligini oshirish kabi 
insonparvarlik tamoyili kuchayib boradi.
Oilaning yalpi daromadlari oshib borishi bilan bir vaqtda yurtimizda iste’mol 
mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini oshirish va aholiga ko’rsatilayotgan xizmat 
turlarini kengaytirish hisobidan ushbu daromadlardan samarali foydalanish uchun 
sharoit yaratildi. 
Agar 
1991 
yilda 
aholi 
daromadlarining 
bor-yo’g’i 
46-48 foizi 
mamlakatimizda ishlab chiqarilgan tovar resurslari bilan ta’minlangan bo’lsa, 2011 
yilda bu ko’rsatkich 75 foizdan oshdi. Shu bilan birga, 2011 yilda iste’mol 
mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi 1991 yilga nisbatan 6,7 barobar, aholiga 
pullik xizmat ko’rsatish hajmi esa 1,4 barobar o’sdi (9.1-jadval).