Abu zakariyo yahyo ibn sharaf navaviy riyozus-solihiyn

www.ziyouz.com kutubxonasi 
8
musofir bo‘lsak, uch kecha va kunduz mahsilarimizni yechmay, mash tortishimizni 
buyurdilar. Junublikdan tashqari katta bo‘shanish, bavl qilish hamda uyg‘ongandan keyin 
mash tortar edik», dedilar. Men: «Siz muhabbat to‘g‘risida Rasululloh (s.a.v.)dan biror 
narsa eshitganmisiz?» desam, u zot: «Ha, biz Rasululloh (s.a.v.) bilan birga edik. Bir 
payt huzurlarida o‘tirsak, baland ovozli bir sahroyi arab kelib: «Ey Muhammad», deb 
chaqirdi. U zot uning ovoziga o‘xshatib: «Ha, nima deysan?» dedilar. Men esa unga: 
«Sening holingga voy bo‘lsin, ovozingni pastlatgin, chunki Rasululloh (s.a.v.) huzurlarida 
ovozni balandlatishdan hamma qaytarilgan», dedim. Sahroyi arab: «Allohga qasamki, 
ovozimni pastlatmayman», deb Rasululloh (s.a.v.)dan: «Kishi bir qavmni yaxshi ko‘radi-
da, ularga ergashmagan bo‘ladi, shunda nima bo‘ladi?» deb so‘raganida, u zot: «Kishi 
Qiyomat kuni yaxshi ko‘rgan kishilari bilan birga bo‘ladi», dedilar. U zot gapirishda 
davom etib, bir darvozani zikr qildilar. U darvozaning kengligida otliq qirq yoki yetmish 
yil yuradi. Roviylardan biri Sufyonning (r.a.) aytishlaricha, u darvoza Shom tomonda 
bo‘lib, Alloh taolo osmon va Yerni yaratgan kuni xalq qilgandir. U darvoza tavba 
qiluvchilar uchun doimo ochiq bo‘lib, quyosh mag‘ribdan chiqmagunicha yopilmaydi», 
dedilar». Imom Termiziy rivoyatlari. 
20/8. Abu Said Sa’d ibn Molik ibn Sinon al-Xudriydan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh 
(s.a.v.) «Sizlardan avval o‘tgan ummatlardan bir 
odam to‘qson to‘qqiz kishini o‘ldirgan edi. Vaqtiki, u odamlardan yer yuzidagi eng olim 
kishini so‘radi. Ular bir rohibni ko‘rsatishdi. U rohib huzuriga borib to‘qson to‘qqizta 
odam o‘ldirganini aytib, tavba qilsa, tavbasi qabul bo‘ladimi-yo‘qmi, shu haqda 
so‘raganida, rohib: «Yo‘q», dedi. U rohibni ham o‘ldirib, o‘ldirgan odamlar sonini yuztaga 
yetkazdi. So‘ngra yana: «Yer yuzida barchadan olimroq kishi kim?» deb so‘radi. Unga 
yana bir olim kishi ko‘rsatildi. Olimning oldiga borib u: «Yuz kishini o‘ldirdim, tavbam 
qabul bo‘ladimi?» deganida, olim: «Ha, kim U bilan tavbang orasini to‘sa olar edi? Sen 
falon-falon yerga bor. U yerda kishilar Alloh taologa ibodat qilishadi. Sen ham ular bilan 
birga ibodat qil. O’z yeringga qaytmagin. Chunki u yomon joydir», dedi. Bu so‘zlarni 
eshitgan bechora yo‘lga tushdi. Yarim yo‘lga yetganida unga o‘lim xabari kelib, rahmat 
va azob farishtalari janjallasha boshlashdi. Rahmat farishtalari: «U qalbi bilan Allohga 
yuzlanib tavba qilgan holda», deyishdi. Azob farishtalari esa: «U hech ham yaxshi amal 
qilmagan», deyishdi. Shunda odam suratidagi farishta kelib, ularning oralarida hakamlik 
qila boshladi. U: «Shu joydan turib ikki yer orasidagi masofani o‘lchanglar. Qaysi biriga 
yaqin bo‘lsa, u ham o‘shalardandir», dedi. Ikki yer oralig‘i o‘lchandi. Xohlab (ketib) 
turgan tarafi yaqin edi. Shunday qilib, uning jonini rahmat farishtalari olishdi», dedilar. 
Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari. 
Boshqa bir sahih rivoyatda: «Yaxshi yurtga bir qarich yaqin ekan. U o‘sha shahar 
ahlidan sanalibdi», deyiladi. 
Yana bir boshqa sahih rivoyatda esa quyidagicha aytiladi: «Alloh taolo kelgan 
tarafdagi yerga uzoq bo‘l deb, borayotgan tarafdagi yerga yaqin bo‘l, deb vahiy qildi. Va: 
«Ikkovining orasini o‘lchanglar», dedi. Natijada borayotgan tomoniga kelayotgan 
tarafidan ko‘ra bir qarich yaqin ekan. So‘ng u mag‘firat qilindi». 
Boshqa rivoyatda: «Ko‘kragi bilan sudralib, o‘zini o‘sha tomonga oldi», deyilgan. 
21/9. Abdulloh ibn Ka’b ibn Molikdan (r.a.) rivoyat qilinadi. (Abdulloh otalari Ka’b ibn 
Molikning ko‘zlari ojiz bo‘lib qolganida yetaklab yurardilar.) Ka’b ibn Molik Tabuk 
g‘azotida Rasululloh (s.a.v.) bilan birga bormay qolganlarini quyidagicha so‘zlab 
beradilar: «Rasululloh (s.a.v.) qatnashgan g‘azotlarning Tabukdan boshqa hammasidan 
qolmadim. Lekin Badr g‘azotiga ham bormasdan 
qolgandim. Biroq unda bormay qolganlardan biror kishi itob qilinmadi. Chunki Rasululloh 
(s.a.v.) va musulmonlar Quraysh karvonini to‘sish niyatida chiqishgan edi. Hatto, Alloh 

Riyozus solihiyn. Abu Zakariyo Yahyo ibn Sharaf Navaviy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
9
taolo ular bilan dushmanlarining orasini va’da qilmagan holda bir yerga jam qilib qo‘ydi. 
Men Rasululloh (s.a.v.) bilan «Aqaba» kechasida birga bo‘ldim. Bu kun biz Islomga 
mustahkam ahd-paymon qildik. Agar Badr voqeasi kishilar orasida mashhur bo‘lsa ham, 
men Tabuk voqeasini undan kam, deb bilmayman. Tabuk g‘azotida Rasululloh (s.a.v.) 
bilan birga bormay qolganimning boisi bu vaqtda nihoyatda kuchli va badavlat edim. 
Allohga qasamki, bundan avval tuyamni ikkita qilmagan edim. Bu g‘azotda ikki tuyam 
bor edi. Rasululloh (s.a.v.) bir g‘azotga borishni xohlasalar, boshqa biriga boradigandek 
qilib ko‘rsatardilar. Bu g‘azotda boradigan taraflarini aniq qilib ko‘rsatdilar. Rasululloh 
(s.a.v.) unga nihoyatda qattiq issiqda chiqdilar. Safar uzoq bo‘lib, cho‘l yerlardan o‘tish 
kerak edi. So‘ng ko‘p sonli dushmanga ro‘baro‘ bo‘lish kerak edi. Musulmonlar yaxshi 
tayyogarlik ko‘rib, g‘amlarini yeb olishlari uchun ularga qaysi tomonga 
ketayotganlarining xabarini berdilar. Musulmonlar ham ko‘p jamlanishdi. Ularning sonlari 
yozilmagan edi. Ammo berkinib qolay, deydigan kishi deyarli yo‘q edi. Agar bo‘lsa ham, 
bilar ediki, uning berkingani Alloh tomonidan vahiy tushmasa, mahfiyligicha qolib ketar 
edi. Rasululloh (s.a.v.)ning bu g‘azotlari mevali daraxtlar soya solib, bu manzara kishiga 
yoqadigan paytga to‘g‘ri keldi. Menda bunday rohatlarga moyillik bor edi. Rasululloh 
(s.a.v.) va musulmonlar tayyorgarlik ko‘rishdi. Men ham erta tongda u zot bilan 
tayyorgarlik qilish uchun borardim-da, lekin biror narsa qilmasdan qaytib kelar edim. 
Lekin xohlasam, men ham ana shunga qodir edim. Xizmatda bardavom bo‘ldim. Kishilar 
jiddiy tayyorgarlikda davom etishdi. Rasululloh (s.a.v.) va u zot bilan birga musulmonlar 
jo‘nashdi. Men esa biror narsaga tayyorlanmagan edim. So‘ngra yana erta tongda kelib 
biror narsa qilmay, qaytdim. Oxiri ular tezlab ketishdi, men esa g‘azotni qo‘ldan boy 
berib qo‘ydim. Safarga chiqib, ularga yetib olishni qasd qildim. Bu menga nasib qilmadi. 
Rasululloh (s.a.v.) ketganlaridan keyin odamlar oldiga chiqdim, biror sog‘ musulmon 
kishini ko‘rmadim. Ko‘chada faqat munofiqlar va Alloh uzrli qilgan zaiflarni ko‘rardim, 
xolos. Rasululloh (s.a.v.) Tabukka yetib borgunlaricha meni eslamabdilar. Qachonki, 
Tabukda odamlar orasida o‘tirib: «Ka’b ibn Molikka nima bo‘ldi?» deb so‘rasalar, Bani 
Salamadan bir kishi: «Ey Rasululloh, uning kiyimlari hamda ikki yoniga nazar solishi 
(ya’ni, boyligi) bu yerga kelishidan to‘sib qo‘ydi», dedi. Muoz ibn Jabal unga: «Muncha 
ham yomon so‘z aytding! Allohga qasamki, ey Rasululloh, biz undan faqat yaxshilikni 
bilamiz», dedilar. Rasululloh (s.a.v.) sukut qilib shu holda turgandilar, bir oqqa 
burkangan kishini ko‘rdilar. Uni sarob yo‘qqa chiqarib turardi. Rasululloh (s.a.v.)  «Abu 
Xaysama bo‘lmagin yana?» dedilar. U haqiqatda Abu Xaysama al-Ansoriy edi. Bu kishi 
bir so’ xurmo sadaqa qilganida munofiqlar ayblashgan edi». Yana Ka’b aytadilar: 
«Rasululloh (s.a.v.)ning Tabukdan qaytganliklari xabari kelganida meni g‘am bosa 
boshladi. Va yolg‘on (uzrlar) o‘ylay boshladim. «Nima bilan ertaga u zotning 
g‘azablaridan chiqaman?» deb o‘zimga aytar edim. Va xonadonimdagi aqlli kishilardan 
yordam so‘rar edim. Qachonki, Rasululloh (s.a.v.) kelganliklari xabari tarqalganida 
mendan botil tadbirlar ketdi. Bildimki, men bu zotdan aslo qutula olmas ekanman. Oxiri 
rost gapirishga qasd qildim. Rasululloh (s.a.v.) erta tongda yetib keldilar. Odati 
shariflari-agar safardan kelsalar, avval masjidga kirib ikki rakat namoz o‘qir, so‘ngra 
kishilar bilan muloqot qilish uchun o‘tirardilar. Bu safar ham shunday qildilar. 
O’tirganlarida Tabukka bormasdan qolganlar kelib, u zotga uzr aytib qasam icha 
boshlashdi. Ular sakson necha kishi edilar. Rasululloh (s.a.v.) ularning zohiriy uzrlarini 
qabul qilib, ulardan bay’at olib, ularga istig‘for aytdilar. Va ichki holatlarini Allohga 
havola qildilar. Men ham u zot huzurlariga kelib salom berdim. U zot esa menga 
g‘azabnok holatda tabassum qildilar. So‘ngra: «Kel», dedilar. Men yurib kelib, oldilarida 
o‘tirdim. U zot menga «Nima sababdan biz bilan bormay qolding yoki borishga ulov sotib 
olmadingmi?» deganlarida, men: «Ey Allohning rasuli, Allohga qasamki, sizdan boshqa 

Riyozus solihiyn. Abu Zakariyo Yahyo ibn Sharaf Navaviy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
10
dunyo ahlidan birortasining huzurida o‘tirgan bo‘lsam-ku, uning g‘azabidan uzr bilan 
chiqib ketar edim. Chunki men fasohatli so‘zamol kishiman. Lekin bilaman, Allohga 
qasamki, agar bu kun sizga yolg‘on gapirsam, mendan rozi bo‘laverasiz. Biroq tez 
fursatda Alloh mendan sizni g‘azablantirib qo‘yadi. Agar sizga rost gapni aytsam, o‘zim 
sizni g‘azablantirib qo‘yaman. Albatta, men Allohdan yaxshi oqibat umididaman. Allohga 
qasamki, menda uzr yo‘qdir. Siz bilan birga bormay qolgan paytimda har galgidan kuchli 
va badavlat edim», dedim. Rasululloh (s.a.v.) «Bu kishi haqiqatda rost gapirdi. Turgin, 
to Allohning hukmi kelguncha kutib tur», dedilar. Bani Salamadan bo‘lgan kishilar 
mening orqamdan ergashib, «Allohga qasam, biz seni bundan oldin gunoh qilganingni 
bilmaymiz. Sen boshqa g‘azotga bormaganlar kabi uzr aytmading. Rasululloh 
(s.a.v.)ning istig‘forlari sening gunohingga kifoya qiladi», deyishdi. Ular meni malomat 
qilishda davom etishdi, hatto men Rasululloh (s.a.v.) huzurlariga qaytib borib yolg‘on 
gapirishni xohladim. So‘ngra ularga: «Bu kabi so‘z bilan mendan boshqa ham biror kishi 
Rasululloh (s.a.v.) huzurlariga keldimi?» desam, ular: «Ha, ikki kishi kelib, sen aytgan 
so‘zlarni aytdi. Senga aytilgan javob ularga ham aytildi», deyishdi. «Ular kim ekan?» 
desam, ular: «Murora ibn Rabiy’ al-Amriy va Hilol ibn Umayya al-Voqifiylar», deyishdi. 
Menga ikki solih kishini zikr qilishdiki, har ikkovi ham Badr ishtirokchilari bo‘lib, iqtido 
qilishga munosibdir, deb qilgan qarorimdan qaytmadim. Rasululloh (s.a.v.) g‘azotga 
bormay qolganlar orasidan biz uch kishi bilan so‘zlashishni man qildilar. Va bu hukm ila 
xalq bizdan chetlandi. Hatto, yer ham men bilgan yerdan o‘zgacha bo‘lib qoldi. Biz mana 
shu holatda ellik kecha turdik. Ammo ikki sherigim ojizlashib ketishdi. Ular uylarida 
o‘ltirib olib faqat yig‘lashardi. Men esa qavmning yoshi va bardoshlisi bo‘lganim uchun 
(ko‘chaga) chiqib, musulmonlar bilan birga namozda ishtirok etar edim. Va yana 
bozorlarni aylanardim. Hech kim men bilan gaplashmas edi. Yana Rasululloh (s.a.v.) 
huzurlariga borar edim. U zot namozdan keyin bo‘ladigan majlisda o‘ltirganlarida, borib 
salom berardim-da, o‘zimga o‘zim: «U zot salomga alik olayotib, lablarini qimirlatdilarmi 
yoki yo‘qmi?» deb, u zotga yaqin turib namoz o‘qirdim. Shu asnoda o‘g‘rincha nazar 
solardim. Agar namozga yuzlansam, u zot menga nazar solardilar. Agar u zot tomonga 
qarasam, mendan yuz o‘girib olardilar. Qachonki, kishilarning jafolari menga nisbatan 
uzayib ketganda men uchun sevimli bo‘lgan amakimning o‘g‘li Abu Qatodaning bog‘i 
devoridan tirmashib tushdim-da, unga salom berdim. Allohga qasam, u ham salomimga 
alik olmadi. Men unga: «Ey Abu Qatoda, Allohning nomi ila sendan so‘rayman, men 
Alloh va rasulini yaxshi ko‘rishimni bilasanmi?» desam, u sukut qildi. Ikkinchi bor 
so‘radim. Sukut qildi. Uchinchi bor so‘raganimda: «Alloh va Uning rasuli biluvchiroq», 
degandi, men ikki ko‘zimdan yoshimni oqizib, devordan tirmashib orqamga qaytib 
ketdim. Men Madina bozorlarida yursam, Madinaga don sotgani kelgan Shom 
dehqonlaridan biri: «Kim menga Ka’b ibn Molikni ko‘rsatib qo‘yadi?» dedi. Odamlar 
menga ishora qilishdi. U mening oldimga kelib o‘asson podshohi tomonidan bitilgan bir 
maktubni uzatdi. Unda quyidagilar bitilgan edi: «Bizga xabar yetdiki, sening do‘sting 
(boshlig‘ing) senga jafo qilibdi. Alloh xo‘rlik va zoe bo‘linadigan yerda turishni majbur 
qilmagan. Bizning huzurimizga kel, biz senga (g‘amxo‘rlik qilib) tasalli beramiz». Bu 
maktubni o‘qigan paytimda «Bu ham musibat-balolarning bir ko‘rinishidir», dedim. 
Maktubni tandirga tashlab yoqib yubordim. Qirq kun ham o‘tdiki, vahiy to‘xtab qolgan 
edi. Nogahon Rasululloh (s.a.v.) huzurlaridan bir elchi kelib: «Rasululloh (s.a.v.) 
xotiningdan alohida bo‘lmoqni buyuryaptilar», dedi. Men: «Taloq qilaymi? Nima qilay?» 
dedim. U: «Faqat alohida bo‘lib, yaqinlashma», dedi. Rasululloh (s.a.v.) bu hukmni ikki 
birodarimga ham yuborgan edilar. Men xotinimga: «Sen o‘z uyingga borib, to Alloh 
tomonidan hukm tushguncha u yerda turgin», dedim. Hilol ibn Umayyaning xotini 
Rasululloh (s.a.v.) huzurlariga kelib: «Ey Allohning rasuli, Hilol ibn Umayya bechora qari 

Riyozus solihiyn. Abu Zakariyo Yahyo ibn Sharaf Navaviy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
11
kishi bo‘lib, xizmatkori ham yo‘q. Men uning xizmatini qilishimdan norozimisiz?» desa, u 
zot: «Yo‘q, lekin u senga yaqinlik qilmasin», dedilar. Buni eshitgan xotin: «Allohga 
qasam, bunga harakat qilishga qudrati ham yo‘q. U bechora ana shu ish bo‘lgandan beri 
shu kungacha yig‘lash bilan ovora», dedi. Mening ham ahllarimdan ba’zilari: «Sen ham 
Hilol ibn Umayyaning xotini so‘ragani kabi xotiningning xizmati to‘g‘risida Rasulullohdan 
(s.a.v.) izn so‘ra», deyishdi. Men: «Izn so‘ramayman. Chunki Rasululloh (s.a.v.) nima 
deb aytishlarini bilmayman. Men yosh yigit bo‘lsam», dedim. Mana shu holatda yana o‘n 
kun turdim. Gaplashish man qilingan kunning elliginchisida uyimning tepasida bomdod 
namozini o‘qidim. Ana shu o‘ltirgan holimda Allohni zikr qildim. Yuragim siqilib, yer keng 
bo‘lishiga qaramay, torayib ketgandek bo‘lib turgan bir paytda nogahon Sal tepaligiga 
chiqib olib (Abu Bakr Siddiq) baland ovozi ila: «Ey Ka’b ibn Molik, xursandlik xabari», 
deb baqirayotganini eshitdim. O’sha zahoti xursandchilik soati kelganini bilib, sajdaga 
yiqildim. Rasululloh (s.a.v.) bomdod namozini o‘qib bo‘lgach, Alloh bizlarning tavbamizni 
qabul etganini e’lon qilibdilar. Odamlar men va ikki birodarimga xursandchilik xabarini 
berishga shoshilishibdi. Bir kishi mening oldimga ot mingan holda chopib keldi. Yana bir 
kishi Aslam qabilasidan piyoda keldi. Bu kishi tog‘ oshib kelib baland ovoz ila bashorat 
berdi. Uning ovozi otdan ham tezroq edi. Mening huzurimga xushxabar olib kelib 
baqirgan kishiga xursand bo‘lganimdan ustimdagi ikki kiyimimni yechib, unga kiygizib 
qo‘ydim. Allohga qasamki, o‘sha kunlarda u ikki kiyimimdan boshqasiga ega emas edim. 
Endi men ikki kiyimni qarzga olib, Rasululloh (s.a.v.)ning huzurlariga jo‘nadim. Odamlar 
yo‘lda to‘da-to‘da bo‘lib tavba qabul bo‘lgani bilan meni tabriklashardi. Ular menga: 
«Alloh taolo tavbangni qabul qilgani ila tabriklaymiz», deyishar edi. Men masjidga 
kirdim. Rasululloh (s.a.v.) o‘tirgan ekanlar. Atroflarida esa odamlar o‘tirishibdi. Shunda 
Talha ibn Ubaydulloh (r.a.) men tomon yugurib, men bilan qo‘l berib so‘rashib 
tabrikladilar. Allohga qasamki, Talhadan (r.a.) boshqa muhojirlardan biror kishi turmadi. 
So‘ng Rasululloh (s.a.v.)ga salom bersam, u zot xursand bo‘lganlaridan yuzlari yarqirab 
ketdi. U zot: «Tug‘ilganingdan beri o‘tgan kunlarning yaxshisi bilan xursandlik xabarini 
beraman», dedilar. «Ey Allohning rasuli, bu xushxabar siz tarafingizdanmi yoki Alloh 
tomonidanmi?» desam, u zot: «Yo‘q, bu Alloh azza va jalla tomonidan», dedilar. 
Rasululloh (s.a.v.) agar xursand bo‘lsalar, shu darajada yuzlari nurlanib ketardiki, 
guyoki oy parchasiga o‘xshab qolardi. Biz buni bilar edik. Shu payt Rasululloh (s.a.v.) 
oldilarida o‘tirib: «Ey Allohning rasuli, men bu tavbamning qabul etilgani uchun barcha 
mollarimni Alloh va rasuli yo‘liga sadaqa qilaman», desam, u zot: «Molingning ba’zisini 
o‘zing uchun olib qo‘y. Bu sen uchun yaxshi bo‘ladi», dedilar. Men: «Xaybardagi 
ulushimni olib qolaman. Ey Allohning rasuli, albatta Alloh mening rostgo‘yligim 
sababidan najot berdi. Endi tavbamning natijasi shu bo‘lsinki, umrimning qolgan qismida 
faqat rost gapiray. Allohga qasamki, rost so‘zlaganim uchun Alloh menga bergan fazl-
in’omini hech kimga qilmaganini bilaman», dedim. Allohga qasamki, Rasululloh 
(s.a.v.)ga bu so‘zlarni zikr qilganimdan beri bu kungacha biror kalima yolg‘on ishlatishni 
qasd qilmadim. Alloh qolgan umrimda ham yolg‘ondan saqlashini umid qilaman». Ka’b 
ibn Molik Allohning quyidagi oyatlarni nozil qilganligini ham aytib o‘tganlar: 
«Haqiqatan Alloh payg‘ambarning, muhojirlar va ansorlarning tavbalarini 
qabul qildi. Ulardan bir guruhining dillari (g‘azotdagi mashaqqat va tashnalik 
sababli)  toyilayozganidan keyin og‘ir soatda unga (ya’ni, payg‘ambarga) 
ergashgan edilar. So‘ng ularning tavbalarini (Alloh)  qabul qildi. Albatta, U zot 
mo‘minlarga marhamatli, mehribondir. Yana o‘sha uch kishining (tavbalarini ham 
qabul qildiki), to ularga keng yer torlik qilib qolguncha va dillari siqilib, Allohning 
(g‘azabidan)  faqat O’ziga tavba qilish bilangina qutulish mumkin ekanini 
bilgunlaricha  (tavbalari)  qoldirilgan edi (ya’ni, tavba qilishga muvaffaq bo‘lmagan 

Riyozus solihiyn. Abu Zakariyo Yahyo ibn Sharaf Navaviy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
12
edilar). So‘ngra (Alloh) tavba qilishlari uchun ularga tavba yo‘lini ochdi. Albatta, 
Alloh tavbalarni qabul qilguvchi, mehribondir. Ey mo‘minlar, Allohdan 
qo‘rqingiz va iymonlarida rostgo‘y bo‘lgan zotlar bilan birga bo‘lingiz» (Tavba 
surasi, 117-119-oyatlar). 
Ka’b (r.a.) yana davom etadilar: «Alloh taolo meni Islomga hidoyat qilganidan keyingi 
bergan ne’matlarining eng kattasi Rasululloh (s.a.v.) huzurlarida rost gapirishga 
muvaffaq qilganidir. Agar yolg‘on so‘zlaganimda men boshqa yolg‘on so‘zlab halok 
bo‘lganlar kabi halok bo‘lardim, chunki Alloh taolo vahiy nozil qilayotgan paytda yolg‘on 
gapirganlarni biror kishiga aytmaydigan yomon va’idlar ila tilga olyapti: 
«Ularning oldiga qaytib borgan vaqtlaringizda ulardan yuz o‘girishlaringiz 
(ya’ni, ayblamasliklaringiz uchun sizlarga ularning rostdan ham uzrli ekanliklariga) Alloh 
nomi bilan qasam ichadilar. Bas, ulardan yuz o‘giringlar! Chunki ular 
nopokdirlar va qilib o‘tgan narsalarining (ya’ni, munofiqliklari) jazosiga joylari 
jahannamdir. Ulardan rozi bo‘lishlaringiz uchun sizlarga qasam ichadilar. Agar 
sizlar ulardan rozi bo‘lsangizlar ham, Alloh bu itoatsiz qavmdan hech rozi 
bo‘lmaydi» (Tavba surasi, 95-96-oyatlar). 
Biz uch nafarning ishimiz keyinga surilgan edi. Boshqalar qasam ichib bay’at 
qilishganida Rasululloh (s.a.v.) ulardan buni qabul qilib, ularga mag‘firat talab 
qilgandilar. Rasululloh (s.a.v.) bizni keyinga qoldirdilar, hatto Alloh taoloning O’zi: 
«O’sha uch kishining (tavbalarini qabul qildiki) ...» (Tavba surasi, 118-oyat) so‘zi 
bilan hukm qildi. Bu so‘zdagi «orqada qolganlar»dan maqsad g‘azotdan orqada 
qolganimiz emas, balki qasam ichib uzr aytib, uzrlari qabul qilinganlardan avf etilishida 
orqada qolganimizdir» Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari. 
Boshqa bir rivoyatda: «Rasululloh (s.a.v.) Tabuk g‘azotiga payshanba kuni chiqdilar, u 
zot g‘azotga payshanba kuni chiqishni yaxshi ko‘rardilar», deyiladi. 
Va yana boshqa bir rivoyatda aytiladi: «Rasululloh (s.a.v.) safardan keladigan 
bo‘lsalar, kunduzi choshgoh vaqtida kelib avval masjidga borar, ikki rakat namoz o‘qib, 
keyin o‘tirardilar». 
22/10. Imron ibn Husayn al-Xuzoiydan (r.a.) rivoyat qilinadi. Juhayna qabilasidan 
bo‘lgan bir ayol zinodan homilador bo‘lib, Rasululloh (s.a.v.) huzurlariga keldi. Va: «Ey 
Allohning rasuli, menga had (shar’iy jazo) lozim bo‘ldi. U jazoni menda qoim qiling», 
dedi. Rasululloh (s.a.v.) uning valiysini chaqirib: «Unga chiroyli muomalada bo‘l. Agar 
bolasini tug‘sa, mening huzurimga u ayolni olib kelgin», dedilar. Valiysi Rasululloh 
(s.a.v.) aytganlarini qildi. Ayol keltirilgach, Rasululloh (s.a.v.) u xotinning kiyimlarini 
bog‘lab, toshbo‘ron qilishga buyurdilar, hukm ijro etildi. So‘ngra Rasululloh (s.a.v.) unga 
janoza namozi o‘qidilar. Buni ko‘rgan Umar (r.a.): «Ey Allohning rasuli, zino qilgan 
ayolga ham namoz o‘qiysizmi?» deganlarida, u zot: «Bu ayol shu darajada tavba qildiki, 
agar Madina ahllaridan yetmishtasi orasida bu taqsim qilinsa, ularga mo‘l-ko‘l bo‘lardi. 
Sen o‘z nafsini Alloh azza va jallaga fido qilgandan ham afzal kishini ko‘rganmisan?» 
dedilar. Imom Muslim rivoyatlari. 
23/11. Ibn Abbos va Anas ibn Molikdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh (s.a.v.) 
«Agar odam bolasining bir vodiy tillasi bo‘lsa, u kishi ikki vodiy tillosi bo‘lishini yaxshi 
ko‘radi. Uning og‘zini qabr tuprog‘idan boshqa narsa to‘ldira olmaydi. Alloh tavba 
qiluvchilarning tavbasini qabul qiladi», dedilar. Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari. 
24/12. Abu Hurayradan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh (s.a.v.): «Alloh taolo ikki 
kishining holiga kuladiki, ularning biri ikkinchisini o‘ldiradi. Va ikkisi ham jannatga kiradi. 
Biri musulmon bo‘lib, Alloh yo‘lida urushib o‘ldiriladi. Ikkinchisi o‘ldirgani uchun Allohga 
tavba qilib, musulmon bo‘lib, u ham shahid bo‘ladi», dedilar. Imom Buxoriy va Muslim 
rivoyatlari. 

Riyozus solihiyn. Abu Zakariyo Yahyo ibn Sharaf Navaviy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
13
 
3-BOB  
Sabr bayoni 
 
Alloh taolo: 
«Ey mo‘minlar, sabr qilingiz va sabru toqat qilishda (kofirlardan)  ustun 
bo‘lingiz» (Oli-Imron surasi, 200-oyat); 
«Va albatta sizlarni xavfu xatar, ochlik, molu jon va meva-chevalarni 
kamaytirish kabi narsalar bilan imtihon qilamiz. Bas, sabr qiluvchilarga 
xushxabar bergin» (Baqara surasi, 155-oyat); 
«Hech shak-shubha yo‘qki, sabr toqat qiluvchilarga ajr-mukofotlari hisob-
kitobsiz to‘la-to‘kis qilib berilur» (Zumar surasi, 10-oyat); 
«Albatta kim (o‘ziga yetgan ozor-aziyatlarga) sabr qilsa va (intiqom olmay, Alloh 
uchun)  kechirib yuborsa, shak-shubhasiz, bu ish ishlarning maqsadga 
muvofig‘idir» (Sho‘ro surasi, 43-oyat); 
«Ey mo‘minlar, sabr qilish va namoz o‘qish bilan (Mendan) madad so‘ranglar! 
Albatta Alloh sabr qilguvchilar bilan birgadir» (Baqara surasi, 153-oyat); 
«Albatta Biz to sizlarning orangizdagi (Bizning yo‘limizda molu jonlari bilan) 
jihod qilguvchi va (yaxshi-yomon kunlarda) sabr qilguvchi zotlarni bilgunimizcha 
sizlarni imtihon qilurmiz», (Muhammad surasi, 31-oyat), deb aytgan. 
25/1. Abu Molik Horis ibn Osim al-Ash’ariydan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh 
(s.a.v.) «Poklik iymonning yarmidir. «Alhamdulillah» tarozuni to‘ldiradi. «Subhonallohi 
valhamdulillah» yer bilan osmon o‘rtasini to‘ldiradi. Namoz nurdir. Sadaqa hujjatdir. 
Sabr ziyodir. Qur’on sening foydangga yoki zararingga hujjatdir. Har kimsa tong ottirib 
nafsini savdo qiladi. Bu bilan uni ozod qiladi yoki halok qiladi», dedilar. Imom Muslim 
rivoyatlari. 
26/2. Abu Said Sa’d ibn Molik ibn Sinon al-Xudriydan rivoyat qilinadi. Ansoriylardan 
bo‘lgan kishilar Rasululloh (s.a.v.)  dan (narsalar) so‘rashdi. Rasululloh (s.a.v.) ularga 
(so‘ragan narsalarini) berdilar. Keyin yana so‘rashdi. Ularga (so‘ragan narsalarini) 
berdilar. Hatto huzurlaridagi bor narsa tugadi. Va: «Biror yaxshi narsa bo‘lsa, men 
sizlardan darig‘ tutmayman. Kimki (tama’dan yiroq bo‘lib) o‘zini iffatli tutsa, Alloh uni 
ofiyatda qiladi. Kimki o‘zini hojatsiz qilsa, Alloh uni behojat qilib qo‘yadi. Kimki bardoshli 
bo‘lsa, Alloh uni haqiqiy sabrli qilib qo‘yadi. Biror kishiga sabrdan ko‘ra ulug‘ va yaxshi 
narsa berilmaydi», dedilar. Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari. 
27/3. Abu Yahyo Suhayb ibn Sinondan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh (s.a.v.) 
«Mo‘minning ishi ajablanarli, hayratomuzdir. Hamma ishi unga yaxshilik keltiraveradi. 
Bu mo‘minlarga xos bo‘lib, ulardan boshqalarda unday emas. Agar unga xursand 
qiluvchi narsa yetsa, shukr qiladi. Bu u uchun yaxshidir. Agar zarar beruvchi narsa 
yetsa, sabr qiladi. Bu ham uning uchun yaxshi bo‘ladi», dedilar. Imom Muslim 
rivoyatlari. 
28/4. Anasdan (r.a.) rivoyat qilinadi. Rasululloh (s.a.v.)ning o‘lim talvasasidagi 
og‘riqlari kuchayganida Fotima (r.a.): «Voy, otamni aziyat chulg‘ayapti», dedilar. Buni 
eshitgan Rasululloh (s.a.v.)  «Bu kundan keyin otangga g‘am, aziyat yo‘qdir», dedilar. 
Qachonki, Rasululloh (s.a.v.) vafot etganlarida Fotima (r.a.): «Ey otajon! Parvardigor 
chaqirig‘iga labbay, dedingiz. Ey otajon! Firdavs jannati borar joyingizdir. Ey otajon! 
Jabroil alayhissalomga sizning o‘limingiz xabarini berurmiz», dedilar. U zot dafn 
qilinganlaridan keyin Fotima (r.a.): «Rasululloh (s.a.v.) ustilaridan tuproq sochib ham 
nafslaringiz xushnud bo‘laverdi-ya», dedilar. Imom Buxoriy rivoyatlari. 
29/5. Abu Zayd Usama ibn Zayd ibn Horisadan (r.a.) rivoyat qilinadi. (Bu zot 

Riyozus solihiyn. Abu Zakariyo Yahyo ibn Sharaf Navaviy