Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti axborotlashtirish texnologiyalari

Dars mazmuni: 
 
Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 
1. 
Tashkiliy qism – 2 minut 
2. 
Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 
3. 
Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 
4. 
Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 
5. 
Sinov savollari – 5 minut. 
6. 
Uyga vazifa – 3 minut. 
 
 
 
 
 
Darsning borishi 
Sanoq sistemalari 
 
Sanoq sistemalari deganda sonlarni yozish va tanlash qoidalarining majmuasi tushuniladi. 
Sanoq sistemalari ikki turga bo’linadi: pozitsion va pozitsion bo’lmagan. 
 
Sanoq  sistemasida  raqamlar  soni  uning  asosi  deb  yuritiladi.  Har  qanday  son  raqamlar 
ketma-ketligi ko’rinishida yoziladi:  
o’nlik sanoq sistemasida 1985
10
, 137,85
10  
ikkilik sanoq sistemasida 1001
2
, 11001,01
2  
sakkizlik sanoq sistemasida 6534
8
, 234, 05
8  
 
Bu yerda sonlarning indeksi uning asosini bildiradi. Sonlarni yozishda har bir raqamning 
qiymati uning turgan o’rniga bog’liq bo’ladi. Sonda raqam uchun joy razryad, sondagi raqamlar 
soni  esa  sonning  razryadi  deb  ataladi.Komputerda  sonlar  ikkilik,  sakkizlik,  o’n  oltilik  sanoq 
sistemalarida ham ifodalanishi mumkin. 
 
 
 
 
 
 
Ikkilik sanoq sistemasi. Ikkilik sistema ham o’nlik sistema kabi pozitsion sistema bo’lib, 
unda sonlar faqat ikkita 1 va 0 yordami bilan ifodalanadi.  
Misol. 111110
2
 va 101
2
 sonlarning yig’indisini toping. Bu sonlarni bir ustunga yozib, umumiy 
qoida bo’yicha qo’shamiz. 
111110
2 
+    101
2
 
       1000011
2
 
Misol. 1011,101
2
 va 101,01
2
 sonlarining ayirmasini toping. 
 
1011,101
2 
-   101,01
2
 
  110,011
2
 
 Misol. 1010
2
 va 11
2
 sonlarning ko’paytmasini toping.  
1010
2
 
         x  11
2
 
        1010 
      1010 
      11110
2
 

 
187
 
Ikkilik sanoq sonlari ustida bo’lish amalini bajarishda ko’paytirish va ayirish amallaridan 
foydalaniladi.  
 
Sakkizlik sanoq sistemasining asosi 8 ga teng bo’lib, undagi sonlar 0,1,2,3,4,5,6,7 
raqamlari orqali ifoda qilinadi. Qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish amallari 8 lik sanoq 
sistemasi qoidalari asosida bajariladi. 
 
Masalan.  
  
 1) 732
8  
 
 
   
2) 732
8
 
   
    
+
324
8  
 
                     _
-
324
8 
             1256
8                                            
406
8 
 
 
O’n oltilik sanoq sistemasining asosi 16 ga teng bo’lib, undagi sonlar 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 
7 8, 9, A, B, C, D, E, F raqamlari orqali ifodalanadi. Bunda A- o’nni, B - o’n birni, C- o’n ikkini, 
D- o’n uchni, E- o’n to’rtni, F- o’n beshni bildiradi. Sonlarni bir sanoq sistemasidan ikkinchi 
sanoq sistemasiga o’tkazish qoidalari mavjud: 
 
2 – amaliy mashg’ulot 
Mavzu: Sonlarni bir sanoq sistemasidan boshqasiga o‘tkazish. 
Reja: 
1. 
Sanoq sistemalari va unda amallar bajarish. 
2. 
Bir sanoq sistemasidan boshqasiga o‘tish. 
3. 
Mustaqil topshiriqlar bajarish. 
 
Mashg’ulotning  maqsadi: 
1. 
Sanoq sistemalari va unda amallar bajarishni o’rganish. 
2. 
Bir sanoq sistemasidan boshqa sanoq sistemasiga o’tish ko’nikmalarini shakllantirish.     
 
Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib 
talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. 
 
Dars o’tish vositalari:  Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. 
 
Dars mazmuni: 
 
Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 
1. 
Tashkiliy qism – 2 minut 
2. 
Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 
3. 
Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 
4. 
Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 
5. 
Sinov savollari – 5 minut. 
6. 
Uyga vazifa – 3 minut. 
Sonlarni bir sanoq sistemasidan boshqasiga o’tkazish 
 
1. Ixtiyoriy sanoq sistemasidagi o’nlik sanoq sistemasiga o’tkazish. Buning uchun son 
berilgan sanoq sistemasi asosining darajalari bo’yicha yoyiladi va yoyilma hisoblanadi:  
        Masalan: a) 200110=2
10
5
+0
10
4
+0
10
3
+1
10
2
+1
10
1
+0
10
0
  
                        b) 389710=3
10
5
+8
10
4
+9
10
3
+7
10
2
+1
10
1
+0
10
0
 
 
Xuddi shunday ixtiyoriy sanoq sistemasidagi sonlarni o’nlik sanoq sistemasida ifodalash 
mumkin. Masalan,  
 a)100111
2
=1
2
5
+0
2
4
+0
2
3
+1
2
2
+1
2
1
+1
2
0
=32+0+0+4+2+1=39
10
 
 b)11011,011
2
=1
2
4
+1
2
3
+0
2
2
+1
2
1
+1
2
0
+0
2
-1
+1
2
-2
+1
2
-3
=
   
                                   
=16+8+2+1+0,25+ 0,125=27,375
10
 
  s) 3512
8
=3
8
3
+5
8
2
+1
8
1
+2
8
0
=1866
10
 
  d) 213,1
8
=2
8
2
+1
8
1
+3
8
0
+1
8
-1
=139,125
10
  
  e) ABS
16
=10
16
2
+11
16
1
+12
16
0
=2560+176+12=2748
10
 
 
2. O’nlik sistemadagi sonni R asosli sistemaga o’tkazish. 
a) Butun sonni o’tkazish uchun berilgan son o’tkazilishi kerak bo’lgan sistema asosi R ga 
qoldiqli bo’linadi. Bo’linma nolga teng bo’lmasa, u yana asosga qoldiqli bo’linadi va h.k. 
jarayon bo’linma nolga teng bo’lganda tugatiladi va hosil bo’lgan qoldiqlarning teskari tartibi 
sonning R- lik sistemadagi ifodasini beradi.  
 
 

 
188
Masalan. 
1. 437
10
 sonini ikkilik sistemada yozing: 
Son 
Bo’luvchi 
Qoldiq 
437 
218 
109 
54 
27 
13 
6 
3 
1 
2 
2 
2 
2 
2 
2 
2 
2 
2 
1 
0 
1 
0 
1 
1 
0 
1 
1 
Agar qoldiqlarni teskari tartibda yozib chiqsak, kerakli natija hosil bo’ladi: 437
10
=110110101
2 
2. 7465
10
 sonini sakkizlik sistemada ifodalang:  
Son 
Bo’luvchi 
qoldiq 
7465 
933 
116 
14 
1 
8 
8 
8 
8 
 8 
1 
5 
4 
6 
0 
Natija: 7465
10
=6451
8 
 3. 98653
10
 sonini 16-lik sistemada ifodalang: 
Son 
Bo’luvchi 
qoldiq 
98653 
6165 
385 
24 
1 
16 
16 
16 
16 
16 
13 
5 
1 
8 
0 
Natija :98653
10
=815D
16
 
Misollar: 
 1. 25
10
 ni ikkilik sistemaga o’tkazing: 
25  2 
 
 
 
 
24   
12 
2   
 
 
  1   
12 
 
6 
2   
 
 
   
0 
 
6 
 
3 
2 
 
 
 
 
0 
 
2 
1 
 
 
 
 
 
1 
 
25
10
=11001
2
 
2) 25
10
 ni sakkizlik sistemaga o’tkazing: 
25  8 
 
 
 
 
24   3 
 
 
 
 
  1    
  
 
 
25
10
=31
8
 
 
b) O’nli kasrning kasr qismini o’nlik sanoq sistemasidan boshqa sistemasa o’tkazish 
uchun u asos R ga ko’paytiriladi. Keyin hosil bo’lgan sonning butun qismi ajratiladi va kasr 
qismi yana RP ga ko’paytiriladi. Bu jarayon ko’paytmaning kasr qismi nolga teng bo’lganda 
yoki keraklicha raqamlar hosil qilinganda to’xtatiladi va butun qismdagi raqamlar ketma-ketligi 
kasrning R- sanoq sistemasidagi yozuvini beradi. 

 
189
Misollar: 
 a) 0,3125
10 
 sonini ikkilik sanoq sistemasiga o’tkazing. 
0  3125 
0,3125
10
=0,0101
2
 
 
0 
1 
0 
1 
6250 
250 
50 
0 
 
 
 
 
 b )0,12
10 
sonini ikkilik sanoq sistemasiga o’tkazing. 
0  12 
0,12
10 
= 0,000111
…….2
 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
24 
48 
96 
92 
84 
68 
 
 
 
 
 c) 0,225
10 
sonini sakkizlik sanoq sistemasiga o’tkazing. 
0  225 
 
1 
6 
3 
1 
4 
800 
400 
200 
600 
8 
 
 
 
0,225
10
 =0,16214
….8
 
 
d) Aralash sonni o’tkazish uchun butun qismi va kasr qismi alohida-alohida o’tkaziladi. 
Misol: 25,3125
10
 ikkilik sanoq sistemasiga o’tkazing. 
    25
10 
=11001
2                
0,3125
10
=0,0101
2                  
25,3125
10
=11001,0101
2 
e) Sonni R-lik sanoq sistemasidan –G- sanoq sistemasiga o’tkazish uchun avval R-lik son 10-
likka, keyin 10-likdan G-likka o’tkaziladi. 
        Misol: 11001
2
=25
10
=31
8                                        
34
8
=28
10
=1C
16
  
1 – 2 amaliy mashg’ulot mustaqil topshiriqlari 
 
1 - topshiriq 
1) 1000101
2
X
10
       
2) 124
10
X
2
    
3) FF1
16
X
10
 
4) 224
8
346
8
 hisoblang. 
2 - topshiriq 
1)110101011
2
X
10
     
2) 153
10
X
2
    
3) A254
16
X
10
 
4) 153
8
224
8
 hisoblang. 
3 - topshiriq 
1)110111010
2
X
10
    
2) 537
10
X
2
    
3) 3ABC
16
X
10
 
4) 10111
2
11101
2
 hisoblang. 
4 - topshiriq 
1)111111011
2
X
10
    
2) 6734
10
X
2
  
 
3) 8901
16
X
10
 
4) 3456
8
6443
8
 hisoblang. 
5 - topshiriq 
1)110101110
2
X
10
    
2) 7894
10
X
2
  
 
3) A2B
16
X
10
 
4) 6123
8
10011
2
 hisoblang. 
6 - topshiriq 
1)11011011
2
X
10
    
2) 4873
10
X
2
  
 
3) 1ABE
16
X
8
 
4) 6534
8
354
8
 hisoblang. 

 
190
7 - topshiriq 
1)110111111
2
X
10
    
2) 3784
10
X
2
  
 
3) ABF2
16
X
10
 
4) 4576
8
545
8
 hisoblang. 
 
8 - topshiriq 
1)1101101101
2
X
10
   
2) 3518
10
X
2
  
 
3) AB41
16
X
8
 
4) 4213
8
376
8
 hisoblang. 
9 - topshiriq 
1)101101101
2
X
10    
2) 1345
10
X
2
  
 
3) A95
16
X
8
 
4) 110111
2
101111
2
 hisoblang. 
10 - topshiriq 
1)111011101
2
X
10
    
2) 5432
10
X
2
  
 
3) 34567
8
X
16
 
4) 3271
8
231
8
 hisoblang. 
11 - topshiriq 
1)11010111
2
X
10
    
2) 9542
10
X
2
  
 
3) 4537
8
X
16
 
4) 1110111
2
1101
2
 hisoblang. 
12 - topshiriq 
1)11110010
2
X
10
    
2) 2323
8
X
2
   
3) 2BC
16
X
8
 
13 - topshiriq 
1)100001101
2
X
10
    
2) 7762
10
X
2
  
 
3) 345
8
X
16
 
4) 3274
8
10111
2
 hisoblang. 
14 - topshiriq 
1)111101111
2
X
10
    
2) 8927
10
X
8
  
 
3) 5432
8
X
16
 
4) 1101111
2
11111
2
 hisoblang. 
15 - topshiriq 
1)10110111
2
X
8
  
 
2) 4567
10
X
2
  
 
3) AB2F
16
X
10
 
4) 32341
8
214
8
 hisoblang. 
16 - topshiriq 
1)10100110
2
X
8
  
 
2) 76542
8
X
2
  
 
3) 5674
10
X
16
 
4) 4212
8
214
8
 hisoblang. 
17 - topshiriq 
1)110101011
2
X
8
    
2) 24578
10
X
16
  
3) 10101101
2
X
10
 
4) 3076
8
764
8
 hisoblang. 
18 - topshiriq 
1)100110101
2
X
10
    
2) 89765
10
X
2
  
 
3) 3745
8
X
16
 
4) 1234
8
326
8
 hisoblang. 
19 - topshiriq 
1)101010101
2
X
8
    
2) 98983
10
X
16
  
3) 5732
8
X
10
 
4) 11011
2
37
8
 hisoblang. 
20 - topshiriq 
1)110110011
2
X
10
    
2) 37891
10
X
8
  
 
3) 7356
8
X
16
 
4) 42103
8
731
8
 hisoblang. 
Sinov savollari: 
 
1. Sanoq sistemasi nima?  
 
2. Qanday sanoq sistemalarini bilasiz? 
 
3. Bir sanoq sistemasidan bashqa sanoq sistemasiga o’tish qoidalari qanday? 
 
4. Ikkilik sanoq sistemasida arifmetik amallarni bajarilish tartibini ayting? 
 
5. Komputerlarda ma’lumotlarda qanday tasvirlanadi? 
Adabiyotlar: [1], [3], [13]. 

 
191
3- амалий машғулот 
 
Mavzu: Chiziqli algoritm  tuzish 
Reja: 
1. 
Chiziqli balgoritmlar tuzish. 
2. 
Mustaqil topshiriqlar bajarish. 
 
Mashg’ulotning  maqsadi: 
1. 
Chiziqli balgoritmlar tuzishni o’rganish. 
2. 
Chiziqli balgoritmlar tuzish tuzish ko’nikmalarini shakllantirish.     
 
Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib 
talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. 
 
Dars o’tish vositalari:  Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. 
 
Dars mazmuni: 
 
Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 
7. 
Tashkiliy qism – 2 minut 
8. 
Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 
9. 
Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 
10. 
Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 
11. 
Sinov savollari – 5 minut. 
12. 
Uyga vazifa – 3 minut 
 
Topshiriqlarni bajarilish namunasi 
 
1-vazifa 
Ifodaning qiymatini hisoblash algoritmi (blok sxema) va dasturini tuzing. 
VW
R
S


2

 , bu yerda 
W
R
y
x
W





2
;
2
 
a) 
Masalani yechish algoritmi (blok-sxema).  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
boshlash 
x,y,v 
Pi=3.1415 
W:=(x+y)
2
/2 
S ni chiqarish 
R:=2+W 
S:=PiR
2
+VW 
tamom 

 
192
4- амалий машғулот 
 
Mavzu: Tarmoqlanuvchi algoritm tuzish 
Reja: 
1. 
Tarmoqlanuvchi algoritmlar tuzish. 
2. 
Mustaqil topshiriqlar bajarish. 
 
 
 
Mashg’ulotning  maqsadi: 
1. 
Tarmoqlanuvchi algoritmlar tuzishni o’rganish. 
2. 
Tarmoqlanuvchi algoritmlar tuzish ko’nikmalarini shakllantirish.     
 
Dars o’tish usuli: Takrorlash, suhbat va savol-javob, mavzu mazmunidan kelib chiqib 
talabalarga mustaqil topshiriqlar berish va ularni tasavvurini bilish. 
 
Dars o’tish vositalari:  Doska,o’uv va uslubiy qo’llanma, topshiriqlar majmuasi. 
 
 
 
Darsning xronologik xaritasi – 80 minut. 
1. 
Tashkiliy qism – 2 minut 
2. 
Talabalar bilimi darajasini aniqlash – 10 minut 
3. 
Yangi mavzu o’tish (komputerda mustaqil topshiriq) – 50 minut 
4. 
Yangi mavzu ni o’zlashtish darajasini aniqlash- 10 minut. 
5. 
Sinov savollari – 5 minut. 
6. 
Uyga vazifa – 3 minut 
2 –vazifa 
Ifodaning qiymatini hisoblash algoritmi (blok-sxema) va dasturini tuzing. 


















2
0
,
3
sin
2
,
1
2
0
,
3
2
2
2


х
agar
x
х
agar
x
х
agar
x
x
y
 
a) Masalani yechish algoritmi (blok-sxema).