Barkamol avlod
V) Kuzgi mavsumlarga aloqador marosimlar
Download 420.97 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 11. Laparlarni yod olish va ijro etish qoidalari.
- Doira dum-dum
- “Kelin o‘tirsin” “Kuyov o‘tirsin”
- 1. Xalq og‘zaki ijodi va turlari.
|
V) Kuzgi mavsumlarga aloqador marosimlar
Haydar–haydar, Ota-onang o‘libdir, Moli senga qolibdir, Bolang suvda oqibdir, SHamolingni qo‘yib ber.
Qishki marosim folokloriga “gap-gashtak” marosimlari kiradi. Alyor bo‘lsin-ay, Xo‘jam yor bo‘lsin-ay. Xo‘jam bergan davlatga Dushman zor bo‘lsin-ay
17
(Mavsum qo‘shiqlar turkumidan) G‘ijim ro‘moling bo‘lsa yo, 18 yoshimdayo kasbi – Ko‘rpa qatiga tursa.
hunarni tanladim , Yurtimiz obod bo‘lsa yo,
Endi vatan xizmatiga Boshda xilpirab tursa. Chindan belimni boyladim. “ALLA” (Mavsum-marosim va urf –odat kushiklar turkumidan) Bolalarni uxlatish vaqtida onalar tomonidan kuylangan qo‘shiqlar alla deb ataladi. O‘tmishda Alla qo‘shiqlarida zaxmatkash, mushtipar, ezilgan mazlum sharq onasi obrazi gavdalanadi. Uning betinim hatti – harakati, beminnat mehnati tufayligina murg‘ak go‘dak ulg‘ayadi, voyaga etadi. Onaning mehri daryo, deydilar. Allalarda onalarga xos bag‘ri kenglik, quyoshday mehribonlik Mayin, dil qa’ridan sizib chiqqan yoqimli kuylarday taraladi. Ularda ezgu orzu- havaslar, umidbaxsh yaxshi niyatlar, onaning bola kelajagi haqidagi orzu – o‘ylari chiroyli tasviriy bo‘yoqlarda kuylanadi. Alla naqarotlarida beshik yoki belanchakda yotgan bolaning nomi qo‘shib aytiladi. qo‘shiqni onaning o‘zi, cholg‘usiz ijro qiladi.
Senga qo‘ydim yaxshi ot, Alla, Yaxshi niyatdir murod Alla. Yurtu elga suyansang, Alla, Senga bo‘lg‘usi qanot, Alla.
«O‘rog‘im olmos» (Mehnat qo‘shiqlari turkumidan)
O‘rog‘im olmos , O‘rishdan qolmas, Sira ham tolmas, O‘rmasam bo‘lmas.
G‘ujmoqi bug‘doy, Donginang to‘q –ay. To‘p bo‘l, o‘raylik, Xo‘pda ko‘raylik.
O‘rog‘im chaqqon, Sen menga yoqqan, Qo‘lginam chaqqon, Mehnat-da boqqan.
18
(Erkalanma qo‘shiqlar turkumidan)
Ha dursa, dursa, dursa, Otim bozorga borsa. Sabzi, piyoz keltirsa, Onasi pazanda bo‘lsa.
Ha dursa, dursa, dursa Otasi bozorga borsa. Shirmoyi non keltirsa, Bolasi xo‘randa bo‘lsa.
O‘zbek to‘y-marosim qo‘shiqlarida lapar muhim o‘rin egallaydi. Laparlar boshqa qo‘shiqlardan voqeabandligi, raqsbop kuyga ega bo‘lishi hamda dialog shaklida ikki qo‘shiqchi tomonidan ijro etilishi bilan ajralib turadi. Laparlar asosan ishq-muhabbat, hazil, ro‘zg‘ordagi totuvsizlik, ota-onalarning farzandlari bilan bo‘lgan munosabatlari kabilar ba’zan engil, ba’zan achchiq kulgu orqali aks ettiriladi. Lapar qo‘shiq sifatida asosan kichik diapazonli, shakli tuzilish jihatidan ikki qismli bo‘ladi. Katta ashula- og‘zaki an’anadagi professional musiqaning yirik shaklidagi ashula janridir. Patnus yoki tarelkani rezonator kabi ishlatilgani uchun uni xalq orasida “Patnusaki ashula” deb ham atashadi. Katta ashula, asosan, ikki ba’zan uch- to‘rt o‘quvchi tomonidan sozlar jo‘risiz ijro etiladi.katta ashula janri asosan Farg‘ona vodiysi va Toshkent viloyatida keng tarqalgan.
shakli va hajmi murakkabdir. Ashulada qo‘shiqlarga nisbatan ritmik shakl erkin kuy rivojlanishi va diapazoni kengdir. Ashulalar lirik g‘azal yoki xalq so‘zlaridan tashkil topadi. Falsafiy ma’noli fikrga ega bo‘lgan, shuningdek, alam va hasratni ifodalovchi mazmun ko‘proq ashula mvzusi uchun xosdir.
Erta bilan turaman, nahori nashta-yo, nahori nashta, O‘ng qo‘limda ignayu, tizzamda kashta-yo, tizzamda kashta. Borib ayting o‘sha qalami qoshga-yo, qalami qoshga, Ho, boraveradi-kelaveradi, va’dasi boshqa-yo, va’dasi boshqa.
Ey nozli yorim, ko‘zi xumorim, Mehr bilan menga qarang, vafoli yorim-o, vafoli yorim.
O‘yinga tushgan ukamning nozi chiroyli-ga, nozi chiroyli, O‘ng yuziga yarashgan holi chiroyli-ga, holi chiroyli. O‘ng yuziga yarashgan holi bo‘lsachi-yo, holi bo‘lsachi, Ho, savlatiga yarashgan yori bo‘lsachi-yo, yori bo‘lsachi.
19
Ey nozli yorim, ko‘zi xumorim, Mehr bilan menga qarang, vafoli yorim-o, vafoli yorim.
Doira dum-duma, bahori mavsum-a, Kelsa bahor gulg‘unchalar qilar tabassum-a.
YUrak duk-duk urodi yor oldiga borgani, So‘zi uchun boraman-o, dardga davo olgani. Doira dum-duma, bahori mavsum-a, Kelsa bahor gulg‘unchalar qilar tabassum-a.
Ko‘ring yuqori tog‘da kecha-kunduz yog‘ar qor, Ayrilib ketay desam-o kichiklikdan sevgan yor. Doira dum-duma, bahori mavsum-a, Kelsa bahor gulg‘unchalar qilar tabassum-a.
Lapar aytish an’anasi hozir Toshkent viloyatining Bo‘stonliq, Porkent, Piskent, Yangiyo‘l, shuningdek, Janubiy Qozog‘istonning Turkiston va Chimkent muzofotlarida an’ana sifatida hamon davom etib kelmoqda. Taniqli folklorshunos T.Mirzaevning ta’kidlashicha “ilgari obu-osh tortilgach, hovlida gulxan yoqilib hovli bazmi o‘tkazilgan. Shundan keyin qizlar ro‘mol yoyilgan uyga, ya’ni kelinning sepi yoyilgan maxsus tayyorlangan uyga kirganlar. Qizlar uy ichida yigitlar tashqarida – eshik oldida yoki qizlar uyning to‘rida –yigitlar poygakda tik turib lapar aytishgan. Lapar aytishni e’tiborli kayvoni ayol, hamma tan olgan laparchi childirma jo‘rligida yoki childirmasiz boshqarib turgan. O‘z navbatida qizlar ham lapar aytib, yigitlar belbog‘iga biror narsa tugub qaytargan. Buni “Lapar solishish” deb aytiladi. Shu tariqa lapar aytishish davom etadi”. Laparni odatda, kuyov tomonidan biror yigit boshlab bergan. Buni “boshlang‘ich laparlar” deyishgan, lekin so‘zga chaqqon tajribali laparchi ayol jarayonni nazorat qilib turgan.
Avval boshlab aytganda, qiz boshlamas, Qiz boshlagan laparni el xushlamas. Aytmayin deb bir xayol qilib edim, Yoru-jo‘ram qo‘ymadi, endi bo‘lmas.
“Kuyov o‘tirsin” Oppoq upaday kelinim, Kuyov to‘ra o‘tirmasa, Maydon supaday kelinim.
Uylarni berdim, Husni Samarqanddan kelgan, Qozoqda kishnagan, Ko‘nglimdagi kelinim,
Duldulni berdim. Kelinposhsho o‘tirsinlar Laparlar bolalar tomonidan ham ijro etiladi.
La-la-la-lay, la-la-la-lay Olti pulga choy olay. 20
Choynagimning sopi yo‘q, Kelin ayam tobi yo‘q. Tomga sepdim sedana, Terib esin bedana. Taqir-tuqur objuvoz, Mening akam qo‘rchoqboz. La-la-la-lay, la-la-la-lay 12. Topishmoq va tez aytish qoidalari. To‘garak a’zolariga topishmoq, tez aytishlar va so‘z o‘yinlari. Tez aytishlar kichik yoshdagi bolalar tili va tafakkuri taraqqiyotida muhim o‘ringa egadir. Har bir mintaqadagi tez aytish o‘ziga xoslikka ega. Ayrim hududlarda “q” tovushining, ba’zilarida “ra” qo‘shimchasining, boshqa birlarida esa, “o‘” tovushining aytilishidagi o‘ziga xosliklar tez aytishga mo‘ljallangan aytimlar tarkibini belgilashda katta ahamiyat kasb etadi. Topishmoq ham xalq og‘zaki ijodining eng qadimgi va boy janrlaridan biridir. Topishmoqlar odatda, xalqning urf-odatlari, ruhiyati hamda axloqiy-estetik qarashlarini o‘zida aks ettiradi. Topishmoqda narsaning bir necha xil belgilari yashirin, sirli holda beriladi va har bir topishmoqning zamirida topilishi lozim bo‘lgan bir ma’no va “kim?”, “nima” so‘roqlarida yashirin javob yotadi.Odamlar shu so‘roqlarga qarab, topishmoqda yashiringan narsani topishga harakat qiladilar. Ayniqsa, bolalar topishmoqdagi jumboqni bilishga, uni topishga juda qiziqadilar. Topishmoqlar mavzui tabiat va kundalik hayotda uchrab turadigan aniq hodisa va narsalardan iborat bo‘ladi. Mubolag‘a yo‘li bilan yaratilgan tpishmoqlar ham anchagina; “Bir chuqurda ming o‘ra” (Angishvona)
Savol-javob shaklidagi topishmoqlar bolalar qiziqishini orttirishi bilan ajralib turadi.
U nimadir, havodagi do‘langan? Bulut bo‘lar havodagi do‘langan, U nimadir, er yuzini suv olgan? Yomg‘ir bo‘lar er yuzini suv olgan. U nimadir, orqasida og‘zi bor ? Tegirmondir orqasida og‘zi bor, U nimadir, o‘rtasida mag‘zi bor? Bug‘doy bo‘lar o‘rtasida mag‘zi bor, U nimadir, suv ichida joni bor? Baliq bo‘lar suv ichida joni bor.
21
YUradi, le k joyidan, Bir qadam jilgan emas. Egasidan beso‘roq, Biror ish qilgan emas. Uch xil turi bor uning Hohi devorga osing. Hohi qo‘lga taqingu, Hohi cho‘ntakka soling. Gar ishin kuzatsangiz, Bilasiz bu bir san'at. Vaqtni qaydan bilasiz, Agar bo‘lmasa, (soat)
YAproqlari shildirab, SHo‘x-sho‘x qarsak chaladi, Har fasl libos kiyib, Atlasdek tovlanadi. Ham mevalar beradi, CHiroy qo‘shar borliqqa. Ham havoni tozalar, Negiz bo‘lar sog‘liqqa. Topolmay bo‘lma karaxt, Borliq farzandi – (daraxt)
Mo‘‘jaz taxta ustida, Raqiblar jangi ketar. Rosa dona surishib, Aqllirog‘i yutar. Oq-qora kataklarda Go‘yo hayot va mamot. Juda qadimiy o‘yin, Nomini bilsang, (shaxmot)
CHiziqchali bor to‘nim, YAshildir mening po‘stim. YAshildir menda kamzul, Ichim esa qip-qizil. Qora, kichik urug‘im, YOzda otar palagim. Topa oldingmi hanuz, Ayt-chi, nomimdir (tarvuz)
YOshligimda yam-yashil, Bo‘laman men dovuchcha. Bolalar terishadi, To‘ldirishib hovuchga. Sabr qiling ozgina, Tosh otib, qilmang zo‘rlik, YAna biroz kutsangiz, Pishadi shirin (o‘rik)
Dumaloqman, olovrang, Ichim esa oppoq rang. Artsang, ko‘zing yoshlayman, Taomga yo‘l boshlayman. Mikroblarni yo‘qotaman, Yo‘talga asqotaman. CHesnokka etma qiyos, Deydilar achchiq (piyoz)
Tez aytishlar.
Xalq og‘zaki ijodi turlaridan biri bo‘lmish tez aytish ayrim nutq tovushlarining ko‘p qaytarilishi yoki tovushlarning so‘z va iboralar tarkibida talaffuzni qiyinlashtiradigan darajada murakkab joylashishiga asoslanadi. Ayniqsa, bu iboralar tez aytilayotgan paytda, aytuvchi bu murakkab tovushlarni talaffuz qila olmasdan adashib ketishi bilan qiziqarlidir.
Ko‘kchaning ko‘chasi kechgacha gavjum. Bobo, bobo qorbobo, Bobo, bobo qorbobo, bog‘-rog‘larga boq bobo. Belbog‘ini belga bog‘lab, bog‘bon bobo boqqa bordi. Qiziq, qizil chiziq chizdik, qiziq, qizil chiziq chizdik. Do‘mboqqina durdona, Nuronaga dugona. Kakku kaklikka ko‘k ko‘ylak tikdi. Qumrining qo‘g‘irchog‘i qimirlasa qiqirlar. Savatdagi sariq sabzi sarg‘ayibdi so‘libdi Saodatchi sabzilarni suvga solib qo‘yibdi. Gulnor gulzor oralab, gullarni saraladi. Tez aytishlar yoki so‘z uyinlari o‘zbek xalq og‘zaki badiiy ijodi turlaridan biri
22
bo‘lib, ayrim nutq tovushlarining ko‘p qaytarilishi yoki tovushlarning so‘z va iboralar tarkibida murakkab joylashishiga asoslanadi. Tez aytish bolalarda aqliy o‘tkirlikni, sezgirlikni tarbiyalaydi. Xalq og‘zaki ijodida muayyan tovushlar takrori asosiga qurilgan tez aytish namunalari she’riy shaklda ham yaratiladi.
Sora allalaydi, Lola arralaydi.
Non yasashasizmi, SHoli sanashasizmi? Bolalarni biyron so‘zlashga o‘rgatib, ularga estetik zavq beradigan, fikr va qobiliyatini o‘stiradigan, xotirasini mustahkamlaydigan bunday o‘yinlarning bolalar adabiyotidagi roli kattadir. Bolalardan ona - Vatanga sadoqat, mehnatga ishtiyoq, qaqramonlik, do‘stlik, kabi oliyjanob insoniy fazilatlarni tarbiyalashda buloqdek qaynab toshgan halq og‘zaki ijodining roli beqiyosdir. Ayni choqda u, bolalar yozuvchilarning g‘oyaviy- estetik tomondan yuksalishga ham katta ko‘mak beradi, so‘z san’atkorlarini yosh avlodga munosib badiiy asarlar yaratishga undaydi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodiyotida tez aytishlar, kichik va katta yoshdagi bolalarning nutq va xotira xususiyatlariga qarab, qisqa va uzun jumlalar shaklida yaratiladi. Tez aytishlar kichik va maktab yoshidagi bolalar nutqidagi ayrim tovushlarni buzib talaffuz etish hollarini tuzatishga, to‘g‘ri so‘zlaydigan bolalarda esa adabiy talaffuz normalarini mustahkamlashga, nihoyatda bolalarni jumlalardagi mantiqiy urg‘uni topib olishga yodam beradi.
Yakuniy konsert dasturini namoyish etish tartibi. To‘garak a’zolarining yil davomida o‘rgangan qo‘shiq, yalla, raqs, laparlardan tuzilgan yakuniy konsert dasturi namoyish etish. Toy-toy ukajon. (Erkalama qo‘shiqlar turkumidan)
Toy-toy ukajon toy-toy, Shirin erkatoy ukam. Toy-toy ukajon, toy-toy, Yumshoq sari moy ukam. O‘zimning shu oy ukam Toy-toy ukajon toy toy
Naqorat Andi bora, andi bor, Labida shakar qandi bor. Toy – toy ukajon toy-toy . Shunday asal bolaning, Menday jigar bandi bor. Toy-toy ukajon toy-toy.
23
Naqorot. Har bir bosgan izingdan, Gullar unsin jon ukam. Toy-toy ukajon toy - toy Har bir bosgan qadaming. Baxt keltirsin jon ukam, Jonim ukajonim, ukam.
Desamchi, ho desamchi, Chorboqqa gul eksamchi. Sedanali nonni, Qaymoq bilan esamchi.
Gul ekdimo, gul ekdim, Gulim g‘unchalab qoldi. Buncha shirin bo‘larkan-e Meni achomlab oldi.
Sadqa bo‘lay so‘zingga, Parvonaman o‘zingga. Eru-ko‘kka ishonmayman, Xas tushmasin ko‘zingga.
Laylak keldi yoz bo‘ldi (Fasliy qo‘shiqlar turkumidan). Taqir-taqir, taqir-taqir. Qo‘shiq aytadi laylak. Laylak keldi, yoz bo‘ldi. Qanoti qog‘oz bo‘ldi. Laylak boradi toqqa, Quloqlarida halqa.
Naqorot. Halqani ob qochaylik, El boshiga sochaylik.
Naqorat. Laylak balandroq uchsin, Xalqim murodga etsin. Chitti gul-a,chitti gul. (Bolalar ko‘ngilochar o‘yin qo‘shiqlar turkumidan) Chitti gula chitti gul, Ha-yu chitti gul .
24
Chuchvara qaynaydiya, Ha-yu chitti gul. Qozonda o‘ynaydi-ya Ha-yu chitti gul Acham bizga bermaydiya, Ha-yu chitti gul. Ob qochamiz bilmaydiya, Ha-yu chitti gul. Chitti gul-a chitti gul, Ha-yu chitti gul. Gul yaxshi-yu,gul yaxshi, Ha-yu chitti gul. Gulning popugi yaxshi, Ha-yu chitti gul. O‘ynayotgan qizchaning, Ha-yu chitti gul. Haydar kokili yaxshi Ha-yu chittigul CHittigul-a chitti gul Ha-yu chitti gul
(Erkalanma qo‘shiqlar turkumidan) Naqorot. Ha do‘rsa, do‘rsa, do‘rsa, Otasi bozorga borsa. Sabzi, piyoz keltirsa, Onasi pazanda bo‘lsa. Ha do‘rsa, do‘rsa, do‘rsa. Otasi bozorga borsa. Shirmoyi non keltirsa, Bolasi xo‘randa bo‘lsa. Ha do‘rsa, do‘rsa, do‘rsa. Otasi bozorga borsa. Qandu-asal keltirsa, Akasi xo‘randa bo‘lsa. Ha do‘rsa, do‘rsa, do‘rsa. Otasi bozorga borsa, Danaksho‘rak keltirsa, Bolasi xo‘randa bo‘lsa. Ha do‘rsa, do‘rsa, do‘rsa. Otasi bozorga borsa.
(Quvnoqroq ohangda.) Yakka:-Sabzi, piyoz keltirsa, Hamma:-Ha do‘rsa, do‘rsa, do‘rsa. Yakka:-Shirmoyi non keltirsa, Hamma:-Ha do‘rsa, do‘rsa, do‘rsa. Yakka:-Qandu-asal keltirsa. Hamma:-Ha do‘rsa, do‘rsa, do‘rsa, Yakka:-Danaksho‘rak keltirsa. Hamma:-Ha do‘rsa, do‘rsa, do‘rsa. Ha do‘rsa, do‘rsa, do‘rsa. Otasi bozorga borsa.
14. Yakuniy nazorat ishi
Yil davomida o‘rgangan laparlardan birini ijro etish.
25
(ikkinchi o‘quv yili uchun)
Dunyo xalqlarining og‘zaki ijodinini bezab turgan, bir-biridan qadimiy doston va ertaklar, askiya va laparlar, qo‘shiq va topishmoqlar odamlarni, bashariyatni nurafshon kunlar sari etaklaydi. Xalq ijodi tushunchasi g‘oyatda keng, u folklor, xalq musiqasi (musiqa folklori), xalq teatri (tomosha san’ati), xalq o‘yinlari, qo‘g‘irchoq o‘yin, xalq tasviriy va amaliy san’atini o‘z ichiga oladi. Folklor asarlar katta hayajonlantiruvchi kuchga ega, adabiyot va san’at uchun tuganmas manbadir. Inson nutqi shakllanishi bilan og‘zaki so‘z san’atining qadimiy tur va janrlari ham qorishiq holda yuzaga kela boshladi. Kishilik badiiy tafakkurining turli shakllarini o‘z ichiga olgan bu ijod namunalari ibtidoiy odamlar maishati va faoliyatining barcha jihatlari bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, qadimiy kishilarning diniy, mifologik va e’tiqodiy qarashlari, boshlang‘ich ilmiy bilimlari, tabiat va jamiyat haqidagi tasavvurlarini aks ettirgan. Biroq qadimiy folklorning bunday namunalari bizgacha etib kelmagan. YOzuvning yuzaga kelishi natijasida folklor bilan tarixan bog‘liq bo‘lgan adabiyot ham paydo bo‘ldi.
Adabiyot o‘zining taraqqiyoti davomida folklordan deyarli barcha estetik tushunchalar va poetik shakllarni oldi. So‘z san’atining mustaqil turi sifatida folklor ham adabiyot birgalikda yonma-yon yashab keldi. Folklor va adabiyot asarlari yaratilgan ijtimoiy muhitdagi farqlar, ijodiy jarayonning xilma xilligi ularning o‘zlariga xos xususiyatlarini yanada kuchaytirdi. Natijada folklor va adabiyot og‘zaki hamda yozma tur sifatida shakllandi va rivojlandi. 2. Folklor qo‘shiqlar ijrochiligida sahna kiyimlari.
O‘zbek xalqining kiyim-kechaklari butun bir fan sohasini tashkil qilib alohida mutaxassislarni ilmiy izlanishlarini talab qiladi. Konsert kiyim-kechaklarida xalqimiz an’anasiga ijobiy munosabatda bo‘lib ijrochilik vazifalari taqozo etadigan viloyatlararo farqlardan unumli foydalanishni talab qiladi. Har bir raqsning o‘z kiyim kechagi bo‘ladi. Bosh masala shundaki, yagona shakl to‘garak faoliyatining muvaffaqiyatli chiqishini ta’minlaydi. Folklorning asosiy xususiyati ijodiy jarayon-yaratuvchilik va ijrochilik jarayoning og‘zakiligi va jamoalik xarakteriga egaligidadir. Uning an’anaviylik, o‘zgaruvchanlik, variantlilik, ommaviylik, anonimlik kabi belgilari folklorga xos ana shu ijodiy jarayonning bosh xususiyati doirasida namoyon bo‘ladi. Folklor asari ko‘pchilik tomonidan, ajdodlar va avlodlar aloqadorligida yaratilgan poetika elementlari, an’anaviy uslub vositalari asosida yuzaga keladi, u muayyan eshituvchilar guruhiga mo‘ljallangan va xalq ommasi tomonidan e’tirof etilgandagina ijtimoiy va tarixiy axamiyat kasb etadi. Folklor namunalari og‘zaki yaratilib, og‘zaki tarqalishi, ommaviy repertuardan keng o‘rin olishiga poetik shakllarning barqarorligi, matndan–matnga o‘tuvchi
26
umumiy o‘rinlarning qat’iylashganligi, o‘xshash syujetlarning ko‘pligi imkoniyat yaratadi. Har bir ijod va ijroda an’anaviy asardagi ayrim unsurlar o‘zgaradi yoki tushib qoladi. Bunday o‘zgaruvchanlik ijtimoiy-maishiy sharoit, eshituvchilar talabi, ijodkor salohiyatiga bog‘liq. Lekin har qanday o‘zgarish sayqal topgan qat’iy an’analar doirasida sodir bo‘ladi. Badihago‘ylik folklor asarlarining ko‘p variantlarda tarqalishiga olib keladi. Folklorning jamoalik xarakteri yakka ijodchilar faoliyatini inkor etmaydi. Iste’dodli ijodkorlar og‘zaki an’analar doirasida uni yanada mukammallashtiradilar, yangilarini yaratadilar. Download 420.97 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|