Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. Tarix va arxeologiya kafedrasi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Arablar tarixidagi uch davr.
- İslom dini paydo bulmasdan ilgarigi Arabiston.
- İslom dinining paydo bulishi. Muxammad va uning jamoasi.
- Dastlabki xalifalar zamonida arablarning istilolari.
- Nifokning boshlanishi.
- Umaviylar xalifaligi.
- Abbosiylar xalifaligi.
- Xalifalikning iktisodiy yuksolishi.
- Xalifalikning parchalanip ketishi.
YI-XI ASRLARDA ARABLAR R E J A : 1. Arablar tarixidagi uch davr. İslom dini paydo bulmasdan ilgarigi Arabiston. 2. İslom dinining paydo bulishi. 3. Dastlabki xalifalar zamonida arablarning istilolari. 4. Ummaviylar, abbosiylar xalifaligi. 5. Arab feodalizmi. 128 6. Arab madaniyati va sanati. Arablar tarixidagi uch davr. Arablar tarixi odatda uch davrga: 1) Makka-Madina davriga - İslom dini paydo bulmasdan ilgarigi Arabiston va islom dinining paydo bulish davriga (YI-YII asrlar); 2) Damashak (Suriya) davriga - Umaviylar dinastiyasining idora kilish davriga (661-750) va 3) Bagdod (Eron-Mesopotamiya) davriga -Abbosiylar dinastiyasining idora kilish davri xalifaliklarning turklar tomonidan bosib olish bilavn tugadi. Arab xalifaligining turli siёsiy markazlari bilan boglig bolgan bu uchta xronologik davriga arab feodalizmining rivojlanishi xam asosan muvafik keladi. Birinchi davrda arab jamiyatida feodallashuv protsessi endi boshlanaёtganligi namoёn buladi. İkkinchi va xususan, uchunchi davrda evropa feodalizmidan jiddiy kiluvchi bir kancha tamonlari bulgan arab feodalizmining xarakterli xususiyatlari tarkib topdi. İslom dini paydo bulmasdan ilgarigi Arabiston. Territoriya jixatidan Evropaning turtan bir kismiga teng keladigan juda katta yarim aral bulmish Arabiston yarim orolining kup kismi suvsiz chul va saxrolardan iboratdir, ammo dexkonchilik kilish mumkin bulgan eri ozginadir. Shuning uchun Arabiston axolisining zochilik kismigina utrok xaёt kechirar va dexkonchilik bilan shugullanar edi. Arablarning kupchiligi esa kushmanchi -badaviylardan iborat bulib, kuy, echki va tuya bakor edi. Arabistonning dexkonchilik uchun eng kulay bulgan ulkasi janubiy-garbiy oblast-Yaman ёki < urnini ikkinchisi olib kelganbir necha yirik kuldorlik dalati bor edi. Xijozning (yarim orolining Kizil dengiz buylab chuzilib ketgan kambar kismining) esa fakat ayrim voxalaridagina dexkonchilik kilish mumkin edi. Yarim orolning eng katta kismi -Najd-sugoriladigan erlari juda kam bulgan goyat katta yassi toglikdan iborat bir joy bulib, fakat chorvachilik uchungina yarar edi. YI-YII asrlardagi arablarning ijtimoiy tuzumida xali urugchilik belgilari kushli edi. Arablar-kushmanchi (badaviy) arablar xam, utrok arablar xam- juda kup urug va kabilalarga bulingan edi. Xun olish bor edi. Urugning bayrok azolari kurbsizrok karindoshlariga ixtisodiy jixatdan ёrdam berishga lozim edi. Xar bir kabilaning uz diniy marosimi bor edi. Kabila va uruglarning boshida shaёx va saidlar turib, xokimiyat fakat shularning kulida edi. Birok urugchilik tuzmining emirilish alomatlari ruy bera boshlagan edi. Urug-kabila zodagonlari eng yaxshi yaylovlari va dexkonchilik uchun yarokli uchastkalarni -voxallarni (bunday uchastkalarning uzi oz edi) uz kuliga kirgizib olmakta edilar. Zodagon iolalarining kupdan-kup mollari, shuningdek, kullari bular edi. Shayx va saidlar shu oilalardan chikar edi. Urushda kulga kiritilgan uljalarning eng kup kismi bularga ajiratilar edi. Arablarda urug-kabila zodagonlaridan tashkari, yani kadila-urug boshliklari va oksokollaridan tashkari, yana shaxarli savdagor-sudxurlardan iborat boshka bir yukori tabaka xam xavj olib 129 bordi, bu tabaka xam muayyan bir kabila va urugka kirgan bulib, odatda badaviy kadillarning boshliklari bilan kattik boglangan edi. Urta dengizdan Xindistonga boradigan muxim savdo yuli kadimdan Arabistondan utar edi. Xijoz orkali shimoldan janubga katta savdo yuli utar edi. Shu savdo yulida ilk vaktlardaёk katta-katta savdo punktlari, Makka, Yatrib va boshkalar vujudka keldi. Makka shaxri ayniksa katta axamiyatga edi. Arablar urtasida juda dongi ketgan ibodatxona bulmish Kaba va undagi mukaddas kora tosh (xajari asvad) shu Makkada edi. Makkada shu Kaba atirofida xar yili katta yarmarka bulib turar edi. Makkaning savdogar-sudxurlardan iborat bolgan yukori tabakasi savdodan katta-katta foyda kurar edi. Ular kullarni ekspluatatsiya kilish va kul olib sotish bilan xam shugullanar edilar. Shaxardagi mayda xunarmandlar xam shu savdogar-sudxurlardan xamma vakt korizdor bulib, iktisodiy jixatdan ularga karam edi. YI-asrning oxiri YII-asrning boshlarida arablar kattik iktisodiy va sotsial krizisga uchradi. Yarim orolning axolisi kupayib, er etishmay koldi. Oddiy arablar uchun xam katta madad bulib kelgan karvon savdosi xam tushkinlikka uchradi. YI-asrda eronlar bilan xabashlar urtasida bulgan va uzok-uzok vakt davom etgan urushlar natijasida Yaman deyarli butunlay xarob va vayron buldi. Shimoldan janubga va eanubdan shimolga tovar olib borish juda xam kamyib ketdi. Eroniylar Xindistonga boradigan va uzlari uchun foydali bulgan boshka bir yulga, yani Tigr (Dajla) va Evfrat (Frot) darёlari buylab Fors kultigiga boradigan yulga xomiylik kilardilar. Ana shunday sharoitda arablarda sinflarning tashkil topish protsessi tezlashib ketdi. Arab shaxarlaridagi axolining kuyi tabakalari uz axvolidan narozi edi, ular sudxur boylarga nafratlanib karar edi, bu narozilikni va nafratlanib karashni dexkonchilik bilan shugullanuvchi utrok kabilalardagi oddiy omma xam kuvvatladi, bu kabilalar xam erga muxtaj edi va uz urug- kabilasidagi feodallasha boshlagan zodagonlardan jabr-zulm kurmokda edi. Arab xalk ammosining ijtimoiy norozligi ideologiya tarzida, yangi din- islom dinining vujudga kelishi ifodalandi. İslom dinining paydo bulishi. Muxammad va uning jamoasi. Muxammad (570-632) kuraysh kabilasiga mansub bulgan va kamballashgan xonadondan chikkan edi, bu kabila Makkada xukmron kabila edi. Muxammad dastlab chupan bulib, keyin badavlat bir xotinga uylanish orkasida savdogar bulib olgan. Lekin uning sudxurlikka ilgaridan ёman kuz bilan karab kelishi uning demokratik elementlar bilan yakinlashuviga sabab buldi. Muxammad din targibotshisi (< >) sifatida 610 yillarda maydonga chikdi. Sudxurlikni koralashdan tashkari, u xar bir kishidan kambagallarga ёrdam berishni, uz darodining undan bir kismini kambagallarni bokish uchun ajiratishni talab kildi. Shu bilan birga uruglar urtasidagi uzaro urush-janjallarni tuxtatishni xam talab kildi, uruglarning bir-biridan kasos olishiga, urug va 130 kabilalarning tor kon-kardoshlik doirasida bikinib ёtishiga karshi chikdi. Arab jamiyatining bundan buёktagi rivojlanishiga gov bulib kolgan urugchilik tuzumining tor diorasiga karshi olib borilgan bu kurash Muxammadning kup xudolikdan kaytib, bitta xudoga- ollxga siginish kerak, degan asosiy diniy talabida ifodalandi (islom dinining < bulib, Muxammad unga butun olam xudosi tusini berdi. Mumin musulmonlar < kilgan edi) suzsiz itoat kilishlari kerak edi. Yaxudiy va xristian dini (bu dindagilar usha vaktda Makkaning uzida xam kup edi) yangi dinga tasir etgan bulib, bu tasir Muxammadning talimotida juda ravshan aks etdi. İslom dini Muso bilan İsoni Muxammaddan oldingi paygambarlar deb tanidi. Yaxudiylar va xristianlar singari musulmanlar xam Kuddusni mukaddas shaxar deb xisoblar edilar. Doimo juma kunlari bayram kilinishi yaxudiylar va xristianlardagi shanba va yakshanba kunlariga muvofik kelar edi. Muxammad vujudga keltirgan yangi dinning beshta asosiy koydasida, yani: 1) bitta xudoga -alloxga ishonish, 2) xar kuni albatta besh vakt namozni tark kilmaslik, 3) yilda bir marta ramazon oyida ruza tutish, 4) zakot (akmbagallarga ushur) berish va 5) xaj kilishdan iborat besh farzida xech kanday sotsial reforma yuk edi. Muxammad kullikni konuniy deb xisobladi, kup xotin olishga fatvo berdi, savdoga va xususiy mulkchilikka xomiylik kildi. Shu bilan birga yangi din dastlabki vaktlarda xalk ommasining kayfiyati bilan xisoblashishga xar xolda majbur buldi. Zakotning farz kilib kuyishi va sudxurlikning birmuncha cheklanishi birmuncha buning ёrkin dalilidir. Dastlabki vaktlarda Makkadagi kurayish aristokratiyasi muxammadga juda xam dushmanlik kuzi bilan karadi. Muxammad Makkaning azaldan beri davom etib kelaёtgan urf-odatlarining ildiziga balta uraёdgandek, Kabaning axamiyatini guman ostida koldiraёtgandek tuyulgan edi. Kurayshlar < > uzini va uning barcha muridlarini uldirmokchi bolishdi. Muxammad Makkadan kushni Yatrib shaxriga kochib ketishga majbur buldi; Yatrib usha vaktda Makka bilan rakobat kilar edi. Bu vokea eramizning 622 yilida yuz berdi. Muxammadning Yasribga kochishi (arabchasiga < tarixida bir era bulib, musulmonlar uz yil xsobini mana shu eradan boshladi. Shundan keyin Yatrib shaxri Madinat-un-Nabi, yani < shaxri>> deb atala boshladi. Madinada muxammad muminlar - < demakdir). Madinalik davrida xam Muxammad bilan Makka urtasida nixoyatda dushmanlik munosabati davom etdi.Madynaga xada ittifokchi badaviy kabilalarga suyanib turib, paygambar Mxummad kurol kushi bilan makkaliklarni uz xokiyiyatiga buysindirdi. Makka aristokratiyasi islom 131 dinini va Muxammadning etiborini tan oldi. Lekin Muxammad xam Makkaning diniy ustunligini, Kabanining va undagi kora toshning mukaddasligini etirof etib,xar bir musulmon Makkaga xaj kilishi shart, deb elon kilishga majbur buldi. Bu bilan Muxammadning yangi diniy toshkiloti kuraysh zodagonlarining siesiy tasirini xam tan oldi. Xakikatda, arablarda turli arab kabilalarini bitta kilib birlashtirgan davlat dini teokratik formada tashkil topa boshladi.Makka zodaganlari va badaviy kabilalarning boshliklari va yangi davlatda uzlarining xukmronlik mavkeini kengrok, umum Arabiston doirasida mustaxkamlab olish imkoniga ega buldi. Muxammad vafot etgandan keyin, oradan kup utmay, islom bayrogi ostiga birlashgan arab kabilalari Arabiston yarim orolidan tashkariga chikib, Vizantiya, Eron erlarini istilo kila boshladi. Dastlabki xalifalar zamonida arablarning istilolari. Muxammadning eng yakin vorislari-xalifalar-arab xarbiy jamoasining saylabkuyiladigan boshliklari bulib, ular diniy, xarbiy va grajdan xokimiyati zu kuldariga olgan edilar. Ularning karorgoxi Madina shaxri edi. Bu xalifalar chikib kelishlari jixatidan Muxammadning ё karindoshlari ёki yakin dustlari edi. 632-661 yillar davrida birin-ketin Abubakr, Umar, Usmon va Adi idora kildi. Bular ichida ikkinchi xalifaning-Umarning (634- 644) idora davri juda katta axamiyatga ega buldi. Xuddi shu Umar zamonida arablar Suriyani, Falastinni, Misrni, Eronni bosib oldilar. Arablar bu davrda bir kancha ajoyib galabalarni kulga kiritdi. Ular Suriyda (636 y) Ёrmik darёsi buyida Kuddus ёnida (638 y) vizantiyaliklarni, Kadisiya (637 y) va Nexavan (642 y) shaxarlari enida, kadimiy Ekbatanlar yakinida eronliklarni tor-mor keltirdi. Arablarning galaba kozonishiga shu narsa katta ёrdam berdiki, usha vaktda xar ikkala katta davlat- Vizantiya xam, Eron xam bir-biri bilan uzok urush kilib, xoldan ketgan edi, bu ikkala mamlakatning uz ichida keskin sotsial ziddiyatlar xukim surar edi. Arablar esa xarbiy ishda katta afzalliklarga ega edi. Ularning asosiy ammosi erkin kishilardan ega bulib, bular urugchilik alokalarini malum darajada saklab kolgandi, ammo shu bilan birga ular juda katta umumarab siёsiy tashkilotiga birlashgan edi. Kushmanchi badaviy kabilalar birinchi darajali engil suvoriylar bilan dong chikardi, ular uzlarining shiddatliligi bilan dushmanning piёda askarini daxshatga solar va uning besunakay otlik kismlari ustiga zur muvafakiyat bilan bostirib kelar edi. Arablar birlashtiruvchi mafkuralarini bayrok kilib chikardilar. Er va boshka xil uljalar uchun olib borilaёtgan urushga < berar, bunga arablar juda kizikar edi. Arablarning Vizantiya va Eron bilan bulgan dastlabki tuknashishlaridaёk katta muvaffakiyatlariga erishiuvchi ularni ruxlantirib, yangi istilolar kilishga niktadi. Suriya Misr va boshka mamlakatlardagi ezilgan ommaning bir kismi arablarga diniy zulmdan, krepostnoylik jabr-jafosi va moliyaviy zulmdan kutkazuvchilar deb karadi. Arablar uz ustilolarida odatda asosan maxaliy 132 boylarning mol-mulklarini bosib olardi. Xukmronliklarning dastlabki vaktlarida xalkni solik bilan uncha kiynamadi. Ular buysundirilgan axoliga diniy jamoalarining boshliklariga topshirdi. Ammo shu bilan birga ular turli engilliklar berib, axolini musulmanlikni kadul kilishga kiziktirdi. İslom dinini kabul kilganlar, arablarning uzi singari, barcha soliklardan ozod kilindi. Arablar istilo kilgan mamlakatlarida maxaliy axoliga aralashmay, aloxida xarbiy koloniyalarga bulinib yashadi. Ularning xaёtida xarbiy patriarxal soddalik birmuncha vaktgacha saklanib koldi. Mestopotamyadagi Kufa, Basra va boshkalar, shuningdek, Misrdagi Fuslat (keyinchalik Koxira) arablar tomonidan bunёd etilgan xarbiy poseleniyalarning eng yiriklaridan edi. Nifokning boshlanishi. Birok arablar tomonidan bosib olingan mamlakatlarning ixtisodiy va sotsial jixatdan eng tarakkiy topgan kismida yashagan arab zodagonlari oradan kup vakt utmay maxalliy, aristokratiya tasiriga berilib ketdi. Bu tasir savdo yaxshi rivoj topgan boy mamlakat bulmish Suriyada ayniksa kushli buldi. Arablarning xarbiy boshliklari bu erda yashab turib, Suriyadagi yukori sinfining zeb-ziynatli xaёtini tez uzlashtirib oldi. Suriyadagi katta er egalaridan va kuldorlardan urnak olib, ularning uzi xam erlarni batamom xususiy mulk kilib tortib ola boshladi, kullar asray boshladi, bog-roglar va pomstelar barpo kila, saroylar kura boshladi. Bunday arablar uchun < kolganday kurinardi. Suriyadagi arab aristokratiyasiga Madina xamda mesopotamiya va Misr xarbiy demokratiyasi ёmon kuzbilan karardi. Muxammadning vorislaridan uchinchisi - xalifa Usmon (644-656) kush-kuvvatdan ketib, bukchayib kolgan irodasiz bir chol edi. U Makka zodagonlarining odami bulib, shu bilan bir vaktda uni Suriya arablari xam kullab-kuvvatlar edi. Suriya noibi amir Muoviya Usmonning yakin karindoshi edi. Madinada etibori tushib ketgan Usmon fitnachilar tomonidan uldirildi. Uning urnini Ali egalladi. Ali Muxammadning kuёvi bulib, uning kizi - Fotimaga uylangan edi. Ali Madinadagi demokratik elementlariga suyanishga xarakat kildi (birok, u kadar izchillik bilan xarakat kilmadi). Muoviya va uni kurshab turgan suriya-arab zodagonlari bu yangi xalifaga karshi bosh kutardi. 661 yilda Ali bir xorijit tomonidan uldirilgandan keyin, Muoviya uzini xalifa deb elon kildi, lekin Makka xam, Madinaga xam bormay, Damashkda koldi. Ana shu tarzda xalifalik tarixining yangi davri boshlandi. Arablar siёsiy xaёtining markazi arab shaxarlaridan Suriyaga kushirildi. Umaviylar xalifaligi. Damashk xalifaligi 90 yilgacha (661-750) davom etdi. Shu vakt ichida xalifalik zu erlarini nixoyat darajada kengaytirdi. YIII asrning boshlarida Shimoliy Afrikaning butun kirgogi bosib olindi. 711- 714 yillarda arab Pireneya yarim orolini istilo kildilar. Muoviyaning uzi Konstantinopolga ikki marta, 669 va 680 yillarda yurish kildi. 717-718 133 yillada arab uchinchi marta Konstantinopol ostonasiga kelib, uni butun bir yil kamal kilib turdi. Sharkda esa arab lashkarboshilari Urta Osiёning ichkarisigacha kirib borib, Xivani, Buxoroni ishgol kildi, Afgonistonni va Xindistonning shimoliy-garbiy kismini to Xind darёsiga kadar bulgan erlarni istilo kildi.armaniston bilan Gruziya xam umaviylar xalifaligi sostaviga kirar edi. Xalifalikning chegaralari garbda Atlantika okeanigacha, sharkda Xitoy bilan Xindiston chegaralarigacha borib etdi va, shunday kilib, kadimgi buyuk monarxiyalarning - Aleksandr Makedonskiy monarxiyasi ёki Avgust va Trayan zamonlaridagi Rim imperiyasi monarxiyasining territoriyasidan xam olib ketdi. Damashk xalifaligining xarakterli xususiyati shu buldi-ki, Makka- Madina davridagi xali xarbiy demokratiyaning bazi xislatlarini saklab turgan teokratik respublikadan chikib, nasldan-naslga meros bulibutadigan sharkga xos girt despotik monarxiyaga aylandi. Muoviya Umaviylar dinastiyasiga asos soldi. Bu dinastiyaning xalifalari juda katta zeb-ziynatda yashadi. Ularga juda kup erlari va juda kup kullari bulgan saroy axli xam ergashdi. Xalifa ilgaridek, islom dinining boshligi bulib kolaberdi. Birok xalifa xokimiyatining diniy alomatlari batamom ikkinchi uringa surilib, birinchi urinni sharkka xos bulgan odatdagi xukmron despotik alomatlari oldi. Umaviylar zamonida idora kilish apparati ancha murakkablashdi. Axolidan er va jon soligi oladigan juda keng tarmokli moliya amaldorlari apparati tashkil kidlindi. Shu narsa xarakterli, endi fakat < balki musulmanlar xam solik tulaydigan buldi. Uch xil solik asosiy solik xisoblanar edi: 1) xaraj-er soligi 2) juzya-majburiy tulanadigan ushur, bu solik xam bevosita xalifaning uziga kelib tushar edi. Xaraj bilan juzya xalk uchun ayniksa ogir soliklar edi. Sud va boshka mamuriy ishlar arab tidlida olib boriladigan buldi.arab konunlari kodeksi vujudga keltirildi. Bu kodeksga arablarning kalomi sharifi - Kuron asos kilib olindi; Kuron muxammadning xikmatli suzlaridan, yani uning shogirtlari va muxlislari tomonidan ёzib olingan xikmatli suzlardan xamda Kuronga kilingan kushimchalardan iboratdir, bu kushimchalar Sunnat deb ataladi. Arablarning xammasi xam yangi tartiblarni tan olavermadi. Mumin musulmonlar olami Umaviylar zamonida bir-biriga dushman bulgan bir nechta kismga bulinib ketdi. Xalifa xomiylik kilgan okim musulmonlikda rasmiy xukmron okim deb xisoblandi. Bu sodik musulmanlar sunniylar deb ataldi, s u n n i y l a r degan suz < bir kismi Sunnatni tan olmadi. Bunday musulmonlar shiylar, yani maslagidan kaytganlar, nifokchilar deb ataldi. Shiylar Misr, eron va Mesopotamiyada kup edi. Bularga urdirilgan Alining urug-aymoklari xomiylik kilardi. Nixoyat, demokratik xarakterdagi yana bir mazxab-xorijiylar bulib, bular sunniylarni xam, shiylarni xam, umaviylarni xam, Alilarni (Ali avlodlarini) xam tan olmadi. Xorijiylar erni baravar taksimlashni talab kildilar. 134 Keyinchalik xorijiylar xam mayda-chuyda mazxablarga bulinib ketdi. Xukmron sinflarning manfaatlari nuktay nazaridan olib karaganda xam umaviylarning sotsial bazasi ancha mukammal emas edi. Asosan Suriya-Arab zodagonlari bilan boglangan umaviylarnin manfaatlari sharkiy viloyatlarga ёt edi. Musopotamiya arablari Damashkka doim karshi kayfiyatda bulib keldi. Fors (Eron) feodal elementlari xam umaviylarga uncha buysinmas edi. 747 yilda sharkiy Eron ёki Xuroson dexkonlari xarakatiga Abu-Muslim boshchilik kildi, u erli jamoachi dexkonlarning axvolini yaxshilash maxsadida umaviylar karshi kuzgolon kutardi. Kuzgolon keng tu oldi va kattagina siёsiy okibatlarga olib keldi. Eron va Mesopotamiya feodallari birlashib turib, 750 yilda umaviylarni agdardi, bunda ular Abu-Muslim boshlik xalkdexkon xarakatidan foydalandilar. Xalifalik taxtini Abul-Abbos Konxur egalladi, u Muxammadning uziga Mesopotamiyadagi xarbiy-arab oilasiga mansub bulgan xamma shaxzodalar kirib tashlandi. Bu shaxzodalardan Abduraxmon ismli bittasigina ulimdan kutilib koldi. U uzok İspaniyaga kochib borib, u erda oradan kup vakt utmay uzini mustakil amir deb elon kildi (756 yil). Abu-Muslimni xam Abbos kulga tushurib, turmaga tashladi, bir necha yildan keyin u xalok buldi. Abbos yangi dinastiyaga - Abbosiylar dinastiyasiga asos soldi, bu dinstiya 750-yildan 1055-yilgacha idora kildi. Xalifalikning poytaxti Abbosning keyingi xalifa Mansur davrida -762-yilda kurilgan Bagdod shaxri buldi. Shunday kilib, arablar siёsiy xaёtining markazi Suriyadan Mesopotamiyaga kushirildi. Abbosiylar xalifaligi. Abbosiylar zamonida arab davlati juda xam tarakkiy topdi. Bagdod xalifaligi YIII-IX asrlarda ayniksa kushli edi. Bu vaktda -Bagdodni barpo etgan Mansur (754-775), Karl Buyukka zamondosh bulib, u bilan dustona diplomatik aloka kilgan Xorunal Rashid (786-809), arab ilm-faniga zur berib xomiylik kilgan Al-Mamun (813-833) kabi kudratli xalifalar idora kildi. Abbosiylarning < zamonida (892-902) tugadi. Xalifalik ana shu vaktdan boshlab tushkinlikka yuz tutdi. Abbosiylar davlatida Eronning tasiri kushli edi. Bu tasir vazirlik (buyuk vazir-xalifaning birinchi ministri) unvonning joriy kilinishida xam, solik solishda eron usullarining uzlashtirishida (er kadastrlarnig eronlardagiga uxshab tuzilishida) xam, xalifalik mamuriy jixatdan viloyatlarga bulinib, ularga gubernatorlar - amirlar boshlik kilib kuyilishida xam namoёn buldi(bu gubernator-amirlar tula xokimiyatga ega bulishlari bilan kadim Eron va ilk urta asrlardagi sosniylarning satraplarini eslatar edi). Eronning feodallashgan zodagonlari xalifalikni idora kilishda aktiv katnashdi. Buyuk vazirlik lavozimga odatda eroniylardan taynlanar edi va bu lavozim nasldan-naslga utar edi (masalan, mashxur Barmokilar familiyasi). Xalifaning juda kup (160 000 kishiga yakin) dimiy kushini bulib, bu 135 kushinning kupchiligi turli varvar otryadlaridan iborat edi. IX asrning ikkinchi yarimidan boshlab esa asosan turk otryadlaridan iborat buldi. Xalifaning gvardiyasi katta siёsiy axamiyatga ega edi, bu gvardiya xarbiy ishga ёshligidan boshlab urgatilgan kullardan tuzilgan edi. Xalifalik xujalik ishlarining turli soxalariga xam katta etibor berdi, bu borada xam xisman, Eron, kisman Mesopotamiya traditsiyalaridan foydalandi. Chunonchi, maxsus pochta maxkamasi bulib, bu maxkama pochta ishlari, katta yullarni tartibka solish bilan shugullandi, bu yullar tegislandi, suv bilan tamin kilindi, unda xar bir muayyan masofada maxsus musofirxona, karvon saroylar tashkil kilindi. Abbosiylar zamonida dalalarni suniy sugarish sistemasi goyat avj oldi. Buning uchun turli katta-kichiklikdagi er osti va er usti kanallari kurildi. İrrigatsiya kurilishlari tuktovsiz davom etdi va bu ish bilan xukumatning maxsus maxkamasi shugillandi. Abbosiylarning poytaxti -Bagdod juda katta bir shaxar bulib, unda xalifaga va uning yakin odamlariga karashli juda kkup saroy va boglar bor edi. Shaxar doira shaklida bulib, uning atrofi ikki kator devor bilan uralgan edi. Bu shaxar zodagonlar shaxri, xalifaning karorgoxi va uning mamuriy poytaxti bulish bilan birga juda katta bir xunarmandchilik, ayniksa savdo markazi xam edi. Bagdod bozarlariga uzok-uzok mamlakatlardan savdogarlar kelar edi- bu reda vizantiyaliklar, xitoylar, xindlar, malayyaliklar, Shimoliy, Garbiy va xatto Markaziy Afrikada yashovchi kishilarni xam uchratish mumkin edi. Xalifalikning iktisodiy yuksolishi. Abbosiylar davrida Old va Urta Osiёning, shuningdek, Shimoliy Afrikaning juda keng territoriyasida malum vaktgacha tinchlik va xavsizlik karor topishi natijasida xalifalik iktisodiy jixatdan goyat tarakiy topdi. Markaziy xukumat irrigatsiya sistemasiga muttasil etibor berishi natijasida, bu davrida dexkonchilik soxasida katta yutiklarga erishildi. Bogdorchilik va gulchilik sanoat axamiyatiga ega buldi. Juda keng atirgul plantatsiyalari porfyumeriya (atir, upa-eliklar) uchun maxsus essentsiya berar edi. Arablar kimmatbaxo nasldor ot va kuylar urchitardilar. Arablarning xunarmandlik buyumlari xam katta shuxrat kozondi. Bu erda yung,ipak ip gazlamalar, yaxshi navli pulat va kurol (mashxur damashk pulati), shisha va oynadan yasalgan buyumlar, zargarlik va attorlik buyumlari ishlab chikarilardi. IX-X asrlarda xalifaliklar ekonomikasida keng kulam olgan ichki savdo va ayniksa tashki xalkora savdo juda katta urin tutar edi. Arab savdogarlari yirok shimolgacha-yukori Volgagacha va xatto Baltika dengizi kirgoklarigacha borib savdo kilardilar. Arablar Yakin Sharkda -Levantda (Yakin Sharkni evropaliklar keyingi vaktlarda Levant deb yurita boshlagan edilar), ayniksa kizgin savdosining asosiy rayonlari bulib, arablar bu erlarda Vizantiya savdogarlari bilan rakobat kilardilar va tovarlarini shu erlaridan Garbiy Evropaga yuborardilar. Arablar savdosida kul savdosi katta urin tutardi, bu kullar asosan, osiёlik, afrikalik va bir kismi evropaliklardan iborat edi. Arab feodalizmi. Bagdod xalifaligi davrida arablarda feodal 136 munosabatlari uzil-kesil karor topdi. Xalifalikka karashli mamlakatlarda ekspluatatsiya kilinuvchi asosiy sinf jamoachi dexkonlar edi. Birok arablardagi feodalizmning uziga xos xususiyatlari bor edi. Jamoachi dexkonlarning kupchiligi xalifaning erlarida yashab, feodal rentani bevosita davlatning uziga tular edi. Arab kanunlariga muvafik butun er xalifaga karashli bulib, xalifa bu erning biror kismini uz xizmatkorlariga vaktinchagina berar edi. Shu tufayli xalifalikda katta er egaligining nasldan-naslga utishi urta asr Evropasidagi kabi katiy emas edi. Biror aёn ulgandan keyin, uning mol-mulki odatda xalifa xazinasiga utar edi. Bu mol-mulkni ulganning vorisiga (ёki vorislariga) berish-bermaslik xalifaning xoxish va iltifotigigina boglik edi. İkkinchi tamondan odatda xalifada xam, uning zodagonlarina xam feodal Evropasida bulgani singari, barshchinali, yani ishlab beradigan rentali pomestelari yuk edi. Karam dexkonlar esa barshchinada ishlamas edilar, fakat maxsulot bilan ёki pul bilan renta tular edilar, xolos. Shunga karamasdan, Bagdod xalifaligi zamonida feodal mulkchiligi sezilarli darajada rivojlanib bordi. İ k t a - xarbiy xizmat utaganiligi uchun beriladigan chek er bulib, Garbiy Evropa benefitsiyalariga uxshab ketadi, m u l k - inom kilingan va asta-sekin nasldan-naslga meros bulib koladigan er-mulklar, x i s s a va boshka imtiёzli erlar gazanga solik tulashdan ozod kilingan bulib, bular usib kelaёtgan feodal xususiё er egaligining formalari edi. Erlarning malum kismi - v a k i f erlar- machitlarga berilar edi. Xalifaning davlat feodal mulkchiligini kiskartirish xisobidan yirik va urta darajadagi xususiy er egaligining usishi arab feodalizmi rivojlanishining xarakterli xodisalaridan biri bulib, bu xol xalifalikka karashli juda katta territoriyani tashkil etgan turli xil mamlakat va ulkalardagi erli feodallarning ajralib chikish va separatistik kayfiyatlarining tobora avj olishida ancha katta rol yunadi. Arab feodalzimining yana bir xususiyati -kulchilik elementlarining ancha saklanib kolganligi edi. Arablarda Bagdod xalifaligi davrida xam kullar juda kup eid. Kullar eng ogir ishlarda: irrigatsiya inshootlarin kurishda, tosh va ruda konlarida, paxta dalalarida va shunga uxshash ishlarda juda kuplab ishlatilar edi. Afrikadan keltirilgan kora tanli kullar ayniksa kup edi. Kora tanli kullarni arablar zanjirlar deb atardilar, zanji degan suz Zanzibar orolining nomidan olingandi. Ok tanli kullardan esa juda kuplab uy xizmatkorlari, xaram kanizaklari, rakkos va rakkosa, ashulachi, akrobat va shunga uxshashlar sifatida foydalanilar edi. Xalifalarning saroy gvardiyasi xam shu ok tanli kullardan tashkil etilardi. Xalk kuzgolonlari. Arablar xukmronligining ilk davrida ancha engil tortgan xalifalik mexnatkash axolisining axvoli keyinchalik ogirlasha boshladi. Dexkonlar kisman natura shaklida (maxsulot bilan) va kisman pul shaklida katta-katta soliklar tulardi, bu esa mayda ishlab chikaruvchi -dexkon ёki xunarmandning deyarli xamma kushimcha maxsulotini yamlab ketar edi-da, 137 natijada ularning uzlari juda xam achinarli xolda kun kechirar edi. Amaldorlarning uzboshimchiligi va jabr-zulmi, dexkonlarning xukuksizligi va ximoyasizligi, ularni xakikatda yarim kul xoliga solib kuygan edi. Xalifalikda kullarning axvoli esa nixoyat darajada ogir edi. Ularni kaddan tashkari, vaxshiёna suratda ekspluatatsiya kilardilar. Mexnatkashlar ommasining - dexkonlar, shaxar kambagallari va kullarning kattik ekspluatatsiya kilinishiga javoban feodallarga va ularning manfaatini ximoya kiluvchi xalifaga karshi bir necha marta kuzgolon kutarildi. Bagdod xalifaligi davridagi xalk kuzgolonlari kishini xayratda koldiradigan darajada katta kuzgolonlar bulib, bazan butun-butun okruglarni va xatto viloyatlarni uz ichiga olardi. Bu kuzgolonlar odatdan tashkari uzok davom etardi va juda xam kattik bulardi. Chunonchi, Mansur xalifa ulgandan keyin, oradan kup vakt utmay, Urta Osiёda dexkonlarning katta kuzgoloni kutarildi. U 776 yilda boshlanib, 783 yilda tamom buldi. Bu kuzgolonga Marv shaxri atirofidan chikkan M u k a n n a (< lakabli X o s h i m i b n X a k i m degan bir kirchi boshchilik kildi. Bu kuzglonda mazdakiylar masxabining tasiri aks etdi, mazdakiylar mol- mulkining urtada bulishini va xaytining noz-nematlaridan foydalanishda xammo teng bulishini talab kilar edi. IX asrning boshida Ozarbayjonda xam dexkonlarning ikkinchi bir katta kuzgoloni kutarildi, u keyin Eronga va Zakavkazening boshka joylariga xam tarkaldi. Bu kuzgolonga Babek degan bir kishi bosh bulib, u xam erkin jamoa tartiblarining tiklanishini talab kildi. Bu kuzgolon 20 yildan ortikrok davom etdi (815-837). XI asrning oxiri -X asrning boshlarida xalifalikning janubida dexkonlar xarakati kutarildi, bu xarakatga Karmat degan odam bosh bulib, u uzini < > deb elon kildi. Uning atirofiga juda kuplab kochok dexuon va kullar kelib tuplandi. Kuzgolonchilar katta kala kurdilar, bu kalani xalifa kushinlari ololmadi. Oxir natijada karmatchilar Fors kultigi kirgoklarida uziga xos bir dexkonlar respublikasini tuzishga muvaffak buldi, bu respublika Xasrning oxirigacha umr kurdi. Karmatchilar xarakati bilan bir vaktda Basra atrofida kul zanjilarining juda katta kuzgoloni bulib, bu kuzgolon 14 yil (869-883) davom etdi. Zanjilarga shia Ali ibn Muxammad bosh bulib u uzini xalifa deb elon kildi. Zanjilar kuzgolonini bostirish uchun xukumat ularga karshi juda katta kushin yuborishga majbur buldi. Xalifalikning parchalanip ketishi. Keng kulam olgan xalk xarakatlari xalifalikni larzaga keltirib, kup vaktgacha uning birligini buzib kuydi. Birok xalifalikning parchalanishiga boshka sabablar xam bor edi. Xalifalik turli mamlakatlarni uz ichiga olgan bulib, turli-tuman xalklarning murakkab bir konglomeratidan biorat ediki, bulardan bazilari utmishda uzining ёrkin tarixiga ega edi; shuning uchun xam bu xalklar uz mustakilligin tiklashga intilar edi; 138 ishlab chikaruvchi kuchlarning rivojlanishi natijasida maxalliy alokalar mustakkamlanib borgan sari bu intilish kushayib borardi. Shu bilan birga xalifalik xokimiyati tobora zaiflashib bormokda edi. Feodallashuv protsessi Sharkda uziga xos xususiytlari ega bulishiga karamasdan, feodalizm tarakkiёtining ilk davrida Garbda kanday natijalarga olib kelgan bulsa, bu reda xam xuddi shunday natijalarga olib keldi. Maxalliy erdor zadogonlar markaziy xukumat zarariga kushayib bordi va ajralishga intildi. Amirlar, yani viloyatlarning gubernatorlari maxalliy feodal er egalariga suyanib turib, uzlarining maxalliy dinastiyalarini vujudga keltira boshladilar. Xalifalik amoldorlari tomonidan markazlashtirilgan er rentasi soligining tuplanishiga karshi kutarilgan dexkon kuzgolonlaridan maxalliy zodagonlar uzlarining seperatistik maxsadlarini amalga oshirish uchun foydalanar edilar. Xalifalik xakikatda YIII asrdaёk parchalana boshlagan edi. 756 yilda Kurdoba amirligi ajralib chikkandan keyin (929 yildan boshlab u xalifalikka aylandi) YIII asrning oxiri IX asrningt boshlarida Marokash bilan Tunis ajralib chikdi. IX asrning urtalarida Misr mustakil bulib koldi (bu erda avvalgi tulunlar, keyinchalik X asrda Alining avlodlari - Fotimiylar idora kila boshlab, ular 969 yildan itiboran Misrni mustakil Kozira xalifaliga aylantirdi). IX va X asrlarda Eron ajralib chikdi. Amudarёning bu tomonidan Mavoraunnaxr deb atalgan joyda Somoniylar davlati tuzuldi, uning markazi Buxara shaxri buldi, bu davlat X asrning boshidan kariyb oxirigacha yashadi. Frotda mustakil bir davlat - Movsul sultonligi tuzildi. X asrning urtalarida Sharkiy Eron erlari va Afgonistonning bir kismi kushilib, eron-turklardan iborat kushli Gaznaviylar davlati vujudga keldi, bu davlatning poytaxti Gazna shaxri buldi. X asrning urtalariga kelib xalifaning kul ostida Arabiston va Mesopotamiyaning Bagdod atirofidagi bir kismigina koldi. 945 yilda Erondagi shia feodal xonadonlaridan biri bulgan Buiylar xonadoni Bagdodni bosib olib, xalifalikning kolgan erlarini uzok vaktgacha idora kildi. 1055 yilda Bagdodni saljukiy turklar bosib oli. Turklarning boshligi Tugrulbek sulton deb elon kilindi. Shundan keyin xalifalar kulida fakat diniy xokimiyatgina koldi. Mana shunday uziga xos < xalifalar Bagdodda uzok vaktgacha, mugullar istilosigacha, yani 1258 yilgacha yashab keldi. Arab madaniyati. Xalifalikning arab madaniyati tugrisi, arab tilidagi madaniyat uz zamonasi uchun juda yuksak madaniyat bulib, Garbiy Evropa urta asr jamiyatiga katta tasir kursatgan edi. Arab tilida olib borilgani va vujudga kltirilishida arablar katta rol uynaganligi sababli arab madaniyati deb atalgan bu madaniyatning ancha kismi xalifalik sostavidagi kup xalklarniki edi. Arab tsivilizatsiyasining turli soxalarida Gretsiya - Suriya (Vizantiya), Eron (Fors), Zakavkaze (Ozarbayjon), Urta Osiё (xorazm, tojik xalklari va xokiza), Xindistonning tasiri bor edi. Shu narsa shoёn dikkatdirki: vizantiyaliklar singari, arablar xam antik 139 traditsiyalarni davom etdirdilar, grek klassiklarining asarlarini kunt bilan urgandilar va arab tiliga tarijma kildilar. Aristotel, Gippokrat, Ptolomey Evklid asralarini arab olimlari yaxshi bilar edilar. Evropaliklar Aristotelning asarlari dastlab arabchadan latin tiliga tarjima kilingan nuskalar orkali tanishdilar. Turli xalifaliklarning poytaxtlarida Bagdod, Kurdoba va Koxirada - urta asr Evropasidagi universitetlarga uxshagan oliy maktablar bulib, bularning Kuronalr va musulmanlarning diniy kitablaridan tashkari dunёviy ilmlar va kunalar bilan urganilardi. Yuz minglab kitoblarni uz ichiga olgan katta-katta kutubxonalar (Kurdoba, Koxira va boshka joydagi kutubxonalar) goyat katta bilim xazinasi edi. Bagdod,Yu Damashk va Samarkantda katta-katta rasadxonalar bor edi. Arab astronomlari juda kup yangi yulduzlarni topdilar va yulduzlar osmonining juda kimmatli kartasini tuzdilar. Arab madaniyatining uziga xos xususiyati shu ediki, unda anik fanlar juda tarakiy topgan edi. Arablar meditsina soxasida katta muvaffakiyatlariga erishgan edi, ular tirik organizmni tilish yuli bilan tekshirib, odam tanasining anatomiyasini juda yaxshi bilib oldilar. Arab meditsinasi darsliklari Garbiy Evropada butun urta asr davomida ukildi. Fakat Sharkdagina emas, balki butun Evropaga dongi ketgan mashxur vrach va fiziolog A b u A l i i b n S i n o (930-1037) millati tojik bulib, Somoniylar davlatida yashadi. İbn Sino meditsina, fizika va falsafaga oid 100 ga yakin kitob ёzgan. Uning eng asosiy asari < Evropasi vrachlari uchun kariyb XYI asrga kadar dasturilamal bulib xizmat kildi. Matematika soxasida arablar geometriya va trigonometriyani rivojlantirdilar. Ular algebrani rivojlantirish borasida kup ishlar kildildar va va xind rakams sistemasini mukamallashtirib, unga <<0>> (nol) alomatini kushdilarki, buning natijasida rakamlar bilan xar kanday katta sonni xam ifodalashga imkon tugildi. Arablar juda yaxshi sayёx edilar. Eng kuzga kuringan arab sayёxi, geografiya va tarixchisi M a s u d i y bulib (956 yilda vafot edgan), u xaliflikning xamma viloyatlarini aylanib chikkan edi. U uz sayёxatlarining natijasini < kitoblarida baёn kildi. Kupgina arab sayёxlari -İ b n D a s t , İ b n F a d l a n va boshkalar -slavyan mamlakatlariga borganlar va slavyanlar tugrisida kizik malumotlar ёzib koldirganlar. IX asrning oxiri -X asrning boshlarida yashagan arab tarixchilari orasida ayniksa mashxur T a b a r i y bulib (923 yilda vafot etgan) u < >ni, yani xalifalar tarixin ёzgan edi, bu tarix 915 yilgacha bulgan davrni uz ichiga oladi. Arablar nafis adabiёt soxasida mashxur asarlar yaratdilar. < arab musumonlar olamidagi turli xalklar yaratgan goyat kup ertak va kissalar 140 yigindisidan iborat bulib, bu ertak va xissalarning manbalari kisman kadimgi dunё xalklarining folkloriga (Urta podsholik davridagi Misr ertaklariga va boshkalarga) borib tokaladi. Lekin < YI asrdaёk tuplangan Eron ertaklari ayniksa katta rol uynadi. Eron-arab eposining eng yirik ёdgorlaridan biri shoir A b u l - K o s i m F i r d a v s i y n i n g (935-1020) kaxromonlik dostoni < tilida emas, balki fors tilida ёzilgan. Unda 60 000 sher bor, buni yuzish uchun Firdavsiy juda boy xalk ogzasi ertaklaridan foydalangan, bu ertaklarga adabiy jixatdan juda nozik saykal bergan. Arab sanati. Arab sanatida asosiy urini arxitektura egallaydi. Arablar monumental binolar: machitlar, saroylar, makbaralar, xammomlar va boshka jamoat binolari kurganlar. Arab arxitekturasining eng kadimgi ёdgorliklaridan biri Kuddustdagi Umar machiti deb atalgan machit bulib, u Umaviylar davrida 688 yilda kurilgan. Bu machit kubbalari juda baland, Nixoyatda salmogdor sakkiz burchakli kilib ishlangan. Unda Vizantiyaning monumental uslubi aks etib turadi. Ammo arablar odatda, engil, xushbichim binolar kurardilar. Bu binolarning xarakterli tomoni shu ediki, ularning minora va minorachalari kurkam, xushbichim, ustunlari ingichkadan kelgan, toki ravoklarining nakshi ancha jun bular edi. Arab binolarini yanada kurkam kilib bezab turgan narsa - uning devorlariga juda moxirlik bilan rang-barang kilib usimliklar, kisman xayvonlar olamiga oid mativlardagi galati nakshlar, shuningdek, xar kil geometrik chizik va figuralardir. Xaddan tashkari sipo, ammo uzining nixoyatda nozik sanatkoroni ishlanganligi bilan kishini xayratda koldiradigan juda zinnatli naks solish- arab rassomchiligining xarakterli xususiyattidir. Kul ёzmalar, kitob mukovalari, zastavkalar, kontsovkalar va shu kabilar mana shu xildagi rasmlar bilan bezatilar edi. Tunmush-xayёtdan olingan xilma-xil temadagi ajoyib miniatyuralar xam kul ёzmalarga bezak bulib xizmat kilar edi. Arablarda katta xajmli surat bosish uncha rivojlanmagan edi. Buning sabablaridan biri shu ediki, Kuron musulmonlarining kup xudolikka (< kaytishidan kurkib kishilar va xayvonlarning suratlarini solishni takiklagan edi. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling