Celâleddÿn hâRÿzmshah'in son günleri o. Z

Hârizmshahlar davlatining son hükümdari Celâleddin Mengübirti, Mog'ol
paytida istilasi bilan ordalari ish göremez duruma düÿülüp mamlakati ishgale uÿrayan
baba si Hârizmshah Muhammed tomonidan, mecburen veliaht ilan qilingan davlat
can çekiÿmekteydi. aylantirish; ammo bu zaferlerin so'ng askeri orasida bosh gos
teren tefrika, uni Cengiz qarshisida yangilgiye mahkum ederken uch yil sura cek
Hindustan serüvenini boshlagan. 1224 yilda Kirman, Fars va Iraq orqali boti ÿran va
Azerbaycanga ulaÿan Celâleddin, mintaqada qayta siyosiy birlik saÿlamaya muvaffak
bo'ldi.
Baÿiboshluktan yararlanarak Azerbaycan ve Anadoluya saldÿran Gürcülerin üst üste
yangilgiye uÿratilarak Tiflis'in olinishi, Batÿnîlerin inlerinden çÿkamaya cak duruma
getirilmesi, onun ununü iyice pekiÿtirdi.
Usmon GÜRBUZ
52Ibn Vasil, Muferrik, IV, 323.
53Ibn Vasil, Muferrik, IV, 323, 324.
44
Machine Translated by Google

---

Celâleddin endi mintaqasini düÿman bo'yni bo'ynidan chiqadigan kurtarÿcÿ
emas, mintaqada ishgal va yog'malarda yangi bir istilaci sifatida ko'riladi.
Celaleeddin'e qarshi yaratilgan bu yangi qarash, beraberinde ona qarshi
yangi ittifaklarning tug'ilishiga yol akti. Nitekim Eyyubîler va Anadolu
Selçuklulari ning birleÿmeleri, Yassi çimende Celâleddin'in yangilip jismoniy
kuchle rin daÿÿlmasÿna yo'l ochdi. Uning bu durumu Ismailîler tomonidan
Moÿollara bildirildi, hali daÿÿlan askerlerini toplayamadan hujumga duchor
bo'ldi. Celâleddin'in bu xavfliyi atlatana olmasligini uman vezir, isyan bayrog'ini
tortib, davlatning boshqaruvining o'z zimmasiga tushib qolishi holatda komÿu
davlatlerin hâkimiyetini taniyacaÿÿ borasida yozishmali ishi var. Moÿollara
yaratish isteyen bölgedeki yöneticiler, shahar va kasabalarda rastlagan
Harezmlileri o'ldirishga kirishdi. Celâleddin ise bu holatda son bir çare sifatida
Melik Eÿref va Melik Muzaffer, Diyarbakir va Mardin sa hipleriyle birleÿerek
Moÿollara qarshi yangi bir cephe yaratish uchun diplomat tik harakatlarini
davom ettirdi. Kendisi uchun boshqa bir chiqish yo'lining qolishi yonida taklif,
bo'lgan hududning istilaya qarshi durabilmesi jihatidan ancha elzem bir
tashabbusdi; faqat ona duyulan güvenin tükenmesi ve bölge meliklerinin kÿsa
vadeli hesaplari, shunday zaruri bir ittifakin ahamiyatsizligiga yo'l ochdi.
Çok düzenli bir istihbarat teÿkilatÿna sahip olan Moÿollar, amansÿz düÿ
manlarÿ Celâleddin'in haberlerini adÿm adÿm izleyip, arkasÿndan birlikler sevk
ettiler. Buning farkÿnda olan Celâleddin, mukabil keÿif ve istihbarat çalÿÿmala
riyla qarshi tedbirler almaya devam etti; ammo emîrlerinden birinin korku ve
ihmali, sonun boshlangÿcÿ oldu. Diyoribekr yakinlarinda her narsaden habersiz
uyumakta olan Sulton, Mogol askerlerinin baskÿnina uÿrayÿnca, önce Diya
ribekr kalesine sonra uchlardaki derbentlere siginmak istediyse de talab kabul
görmedi. ÿstikametini Meyyafarikîne yönelten Sulton, Kendisini takip eden
düÿman askerlerinden kurtulurken, bir daÿ yamacÿnda gelip geçenleri soyan
eÿkiya guruhi tomonidan yakalandÿ. Ahlât kuÿatmasÿnda kardeÿi öldürülen
oyoq takÿmÿndan bir Kürd'ün mÿzrak darbesiyle son nefesini verirken
Hârizmshahlar Devleti tarih sahnesinden silinmiÿ oldu.
CELÂLEDDÿN HÂRÿZMSHAH'IN SON GÜNLERÿ
45
Bartold, Vasiliy ,
Mog'ol ÿstilasiga Kadar Turkiston, haz. Hakqi Dursun Yildiz, Anqara,
1990.
Cahen, Claude, Osmanlÿlardan Önce Anadolu'da Turkler, chev. Yulduz Moran, 3.baski,
Istanbul, 1994.