Celâleddÿn hâRÿzmshah'in son günleri o. Z

---

Otatuk universiteti Ilahiyat fakulteti Dergisi, Sayi: 37 • Erzurum 2012
CELÂLEDDÿN HÂRÿZMSHAH'IN
SON GÜNLERI
O.Z
Anahtar Kelimeler :
Celâleddin Hârizmshah, Moÿollar, Meyyafarikîn, Ah lat, Ölüm.
Harizmshoh Sultoni Jaloleddinning oxirgi kunlari
1224-yilda Hindistondan Kirmonga borgan Harizmshohlarning soÿnggi sultoni
Jaloleddin, soÿng Ozarbayjonga yetib borgan va mintaqadagi siyosiy chigalliklar yordamida
qisqa vaqt ichida oÿz davlatini barpo etgan yirik kuchga aylangan edi. U moÿgÿullar va
gruzinlar ustidan gÿalaba qozondi, bu gÿalabalardan soÿng xalq koÿz oÿngida qahramonga
aylandi; Ammo musulmonlar yashaydigan hududlarni talon-taroj qilib, Ahlatni bosib
olgandan so'ng, u o'z shon-shuhratini omma oldida yo'qotdi. U saljuqiylar-ayyubiylar
ittifoqiga qarshi Yassi çimen urushini mag'lub etib, butun kuchini yo'qotdi. Shundan so'ng,
uning tiklanish va yangi ittifoqqa erishish bo'yicha izlanishlari natija bermadi. Uning
muvaffaqiyatga to'la hayoti 1231 yilda Meyyafarikin (Silvan) tog'larida tugadi.
Kalit so'zlar: Hârizshoh Jalaleddin, mo'g'ullar, Meyyafarikin, Ahlat, Die.
1224 yilda Hindistondan Kirman'a o'tgan Hârizmshahlarning son sultoni Celaleddin,
buran Mogol ve Gürcülere karÿÿ kazandÿÿÿ zaferler, kendisini halqini ko'zünde
kahramanlaÿtÿrmaya yetti; ammo Ahlât'ÿn fethi va musulmon yerleÿim alanlarini
yog'malash, uning xalqining ko'z o'ngidan tushishiga sabab bo'ldi. Yassi çimen urushida
Selchuklu-Eyyubî ittifakina qarshi kurashi butun kuchini yo'qotdi. Bundan keyin topar lanma
urinishlari va yangi ittifak arayÿÿlari hech qanday ishe yaramadi. Kahramanliklarla dolu
hayoti 1231 yilda Meyyafarikin (Silvan) tog'larida son buldu.
ANTRACT
Usmon GÜRBÜZ(*)
Dok. Dr., Otaturk Universitesi ÿlahiyat fakulteti Islom Tarixi va Sanatlari bo'limi
O'g'retim a'zosi.
*
Machine Translated by Google

---

Musulmon dinini yetiÿtirdiÿi sultonlarning en büyüklerinden biri olan
Celâleddin2 babaannesi Terken Hatun'un kendisine karÿÿ çÿkmasÿ sebebiyle
veliaht tayin edilmemiÿti. Ancak yaqinlashan Mog'ol xavfsi
hisoblari alt üst etti; baba Harizmshoh Muhammed, mamlakati faqat
Celâleddin'in kurtarabile ceÿini düÿünerek kendisini o'limidan kÿsa bir süre
önce veliaht tayin etti.
Giris
,
Mog'ollarning taqibidan qutulish uchun Hindiston'a o'tgan Sulton, hali
armiyasini toparlayamamÿÿken Indus nehri yaqinlarida bizzat Cengiz komu
tasida 18.000 tanlash askerden olusan ani bir Mog'ol hujumiga
Hârizmshahlar Devleti'nin son sultoni Celâleddin'in tug'ilish tarixi
huquqining da kaynaklar suskundur. Babasi Hârizmshah Muhammed, annesi
Hint asilli bir cariye olan Ay-Chichek Hatundur. Hemen darhol butun
seferlerinde bobosining yonidan ayrilgan Celâleddin, cesareti, cengâverliÿi
va muvaffaqiyatlari bilan tanish nÿyordu. _ _ Shehza de Celâleddin,
babasining hukmdorligi esnasida bizzat kendisining fethettiÿi Guriler
mamlakatining bosh ÿehri Gazne meliki edi.
Lekin bu yangi atamadan mamnun emas ba'zi Turk komutanlari uni o'rta dan
kaldÿrmak uchun Harezm'de kardeÿleri Uzlagshah va Aksah bilan yashirin
bir plan ustida anlashtilar. Durumdan haberdar olan Celâleddin,suratle
Horasan is tikametine kaçarak qutuldi. Yolda kendisini takip etmeye çalÿÿan
kardeÿleri, Mogol birliklerinin ani baskÿyla öldürüldü; o ise kendisini bekleyen
tuzak ve saldÿrÿlari atlatarak salimen Gazne'ye ulaÿabildi.
Gazne xalqi Mog'ol dehsheti qarshisida oldindan bilganlari Sulton etra
fÿnda toplanarak shiddatli hujumlar qildilar. Pervan yakinlarinda elli bin kiÿilik
Mog'ol orduni og'ir bir yangilgiye uÿrattilar. Buyük zafer, Celaledin'e bo'lgan
ishonchni kuchaytirgan o zamona qadar yangilgi yuzini ko'rmeyen Moÿollari
shashkina aylantirmiÿti.3 Celâleddin, ordusunun tog'lanishiga yo'l ochan
kavgalari önleyebilmekte ishlamay qolgan, yonida az miqdorda askerden
boshqa hech kim qolmadi.
Usmon GÜRBUZ
1990, s. 466
Doru'l-Fikr, Misr, 1953, 158-bet.
3Bartold, Vasiliy, Mog'ol ÿstilasiga Kadar Turkiston, haz. Hakki Dursun Yildiz, Anqara,
1Yinanch, Mukrimin Halil, “Celaleddin Harzemshah”, ÿA, Istanbul, 1993, III, 49.
4Nesevî, Muhammed, Sîretu's-Sulton Jalaleddin Menkubirti, yay. Hofiz Ahmad Hamdi,
2Deguignes, Tarix-i Umumiy, chev . Husayn Kohid, Istanbul, 1924, IV, 112.
o'ttiz
Machine Translated by Google

---

1225 yilda Azerbaycan atabeÿi olan Özbek'in kendisinden chekinerek
shehri boÿaltmasÿ ustiga Tebrizi ele geçirdi. Bu sÿrada Konya Selchuklu sulta
ni Alaeddin Keykubad va Eyyubî meliklariga mektuplar yozarak Moÿollara
qarshi ularning yordamini istedi. Keykobod, Celâleddin'in taklifini juda ijobiy
qarshi qilib, memnuniyetini bildirdi. Gürcülerin islom memleketlerine qarshi
artan hujumlarini gören Celâleddin, ayni yil Gurcistan ichlerine dalarak kraliçe
Rusudan'in birliklerini bozguna urib 2 bin civarida Gürcü askerini o'ldirdi . ÿehri
itaat altÿna alarak Hatun'u Özbek'ten bo'shab kendisi nikahladi. Bundan keyin
takror Gurcistan'a dö nerek deyarli bir asirdir elden chiqqan holda joylashgan
Tiflis'i qayta ele geçir di (1226)8 . Lekin bu defa da Kirmanda Barak Hacib
oyoqlanmÿÿtÿ; Celâled din tez oraya yetib ayaklanmayÿ bastirdi. Sulton 1227-
yilda Gürcülerin Tiflis'te karÿÿÿklÿklar çÿkardÿÿÿnÿ haber alÿnca oraya ulaÿti;
Gürcüler ÿehri ateÿe verip kaçmishlardi.
1224 yilda Hindiston'i terk qilib ÿran'ÿn Kirman eyaletine o'tdi.5 Bir muddet
bu yerda eyalet valiliÿi yaptÿ, ayni yil Farseyaletine o'tdi. Burada Atabeg
Zengi'nin qizyla evlendi; daha keyin Isfahan ve Huzistan'ÿ kendisine baÿlayan
Celâleddin, kardeÿi Giyaseddin Pirshahi yenerek itaat altÿna oldi. Mog'ollar
bilan kurashini davom ettirish uchun Halife Nosir'dan yordam uchun elchiler
yuborish mesine qaramay, halife bu talab reddederek ustiga ordular sevk etti.
Buning ustiga Celâleddin Irak-i Acem'i yog'malagandan keyin Meraga'ya qaytib keldi.6
shin kaybedileceÿinin belgilarini ko'rsatsa hanimi Yürekleri tog‘lagan bu elim
musibetin bergan izdirapl bilan hujumlarini sürdüren Sulton, düÿman birlikleri
ustigason bir hujum yaparak atini tezlik bilan qaytardi va düÿmanlarning
shashkin qarashlari oti bilan Indus nehri'nin coÿkun sularÿna daldi (1221).
Uzerine yöneltilen ok yomg'irdan qutulib o'zingni qarshiya atan Sulton,
Hindustan'da uch yila yaqin bir sura qoldi. Bu coÿrafyadaki ikameti esnasida
bir yandan Hint racalari, boshqa yandan bo'lgan musulmon emîrleriyle muca
delelerini araliksiz sürdürdü.
CELÂLEDDÿN HÂRÿZMSHAH'IN SON GÜNLERÿ
5Nesevî, asri, s.160
6Ibn Kesir, Ebu'l-Fido, al-Bidaye ve'n-Nihaye, tahk. Ali Necib, Beyrut, 1989, XIII, 114.
7IbnKesîr, age, XIII, 114 8Vardan, Vardabet, “Türk Fütuhati Tarihi”, Tarih Semineri
Dergisi , çev. Xrand Andreasyan,
Istanbul, 1937, s. 224.
31
Machine Translated by Google

---