Celâleddÿn hâRÿzmshah'in son günleri o. Z

Kazananing Kaybettiÿi Kuÿatma: Ahlât Muhasarasi
Celâleddin Harizmshah keng kesimler tomonidan sevilmekle birga ken
disi ve askerlerinin halka qarshi xatti-harakatlari zamonda muhim bezovtalik
ra veeö 1226 yilda Sulton, Malazgirt orqali Ahlat'a ulaÿti; kentin varoÿlarÿnda
yuzaga gelen urushlarda xalq büyük zararlara uÿ radÿ. Mallar yogma
qilinadiken ayollar esir alÿndi. Harezm askerlerinin ayni yil Erzurum, Bingöl
va Diyarbakir mintaqalariga qilgan ishlarimiz yogma akinlari, bu yörelerde
yashagan ahali orasida tepkilere yol açtÿ; xalqning bir qismi ularning
zulümlerinden kaçarak Suriya tarafiga ko'ch etti. Doÿal sifatida Celâleddin'e
qarshi beslenen sevgi ve saygÿ yerini kin ve düÿmanlikka qoldirmaya
boshladi. Chunki kendisi zalimce muomala qilmoqda, askeri xalqin malina
qarshi ochgözlülük ediyorlardi.9 Uning Anadolu Turklari orasida qo'rquv bilan
qarshi bir sevgi bilan baholanishini bu tahdidkor tutumuna bog'laymiz.10
Sulton Celâleddin 1229 yilining Avgust ayÿ sonlarida Ahlât'i beshinci kez
yeniden kuÿatti. Ahlât hududi egasi Eyyubi Melik Eÿref, kuÿatmadan bir süre
oldin bu yerda komutanlik qilgan Hacib Ali'yi görevden alarak o'rniga Izzeddin
Aybek'i tayinlagan; yangi komutan eskisini o'ldirgan. Kuÿatma davom eder
ken muhim siyosiy rivojlanishlar paydo bo'ldi, Amid va Mardin Artuklu emîrleri
nin yanÿ sÿra Erzurum Selchuklu emîri Rukneddin Cihanshah da Celâleddin'in
saflariga geçmiÿti.
Celâleddin bundan keyin gayretlerini Azerbaycan ve Gürcistan ustida
yoÿunlaÿtÿrdÿ, bölgede önemli baÿarÿlar amalga oshirdi (1229). Uning
Mog'ollar va Gurcülere karÿÿ kazanmÿÿ bo'lgan zaferler, musulmon dunyosida
katta sevinch va memnuniyetle karÿÿlandi. Özellikle her iki xavflining tehdidi
oltin da joylashgan Doÿu Anadolu, Güneydoÿu Anadolu va Azerbaycan
hududida yashayotgan musulmonlar orasida efsanelesti.
Ayni paytda Ismailîlerin Gence valisi emîr Orhan'i öldürmeleri uzeri ne
Sulton, ular ustiga bir sefer düzenleyerek Alamut va Kumis hududlarini yoqip
yikti. Mog'ollarning Ceyhun nehrini o'tganklerini haber alarak Damgan ya
kinlarida ularni bozguna urdi. 1228 yilda Mog'ollarni takror Ceyhun'u o'tdi.
Kardeÿi Giyaseddin'in hyyanetine qaramay Celâled din, Mog'ollari bir kez
daha bozg'unga urdi. Daha keyin Mog'ollarning kurduÿu pusuya düÿerek
og'ir zararlar berdi; ammo kÿsa süre ichida daÿÿlan askerlerini yeniden bir
araya olib xavfliyi atlatti.
Usmon GÜRBUZ
9Ibn Esîr, Izziddin Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammad b. Abdulvohid, al-Komil fi't-Tarih,
Doru Sadr, Beyrut, tsz. XII, 471.
10Cahen, Claude, Osmanlÿlardan
Önce Anadolu'da Turkler, chev .
Yulduz Moran, 3.baski,
Istanbul, 1994, s. 37.
32
Machine Translated by Google

---

Boshqa yandan ÿimdiye kadar Sultonla yaqin dostluk
munosabatlarini davom et tiren Anadolu Selchuklu Sultoni
Alaeddin Keykubâd, rivojlanishlardan bezovtalik hisarak
kuÿatmanÿn xavfliliklariga e'tibor qaratdi; ama Celâleddin'e soz
din letememiÿti. Keykubad, boshqalarining kÿÿkÿrtmasÿ ve
teÿvikleriyle kirishilen Ah lat kuÿatmasÿnÿn noto'g'ri ekanligini,
o'z-o'ziga yakishaning musulmonlar bilan emas, balki inançsÿzlar
bilan kurashishi kerakligini, Moÿollara barÿÿchi yollardan, hediye
va alttan aaraklashishini öÿütlüyor; Islom dunyosi ammo bu
tarzda qutulishi mumkinligi belgilab qo'yilgan edi . Eyyubi sultoni
Melik el-Kâmil ve kardeÿi Melik Eÿref ile yakÿnlaÿma ve ittifaka
sevk etti.
Van ko'lu qirg'og'ida qurilgan mancÿnÿklarla surlar dövülerek
kuÿatma de vam qilishteydi. Melik Eÿref'in kardeÿleri Takiyyuddin
Abbos va Mucirüddin Yakup'tan xushlanmamakla birga Ahlat
xalqi sirf Hârizmshahtan korktukla rindan dolayÿ ularga yordam
berish kerak edi. Bag dat, Suriye ve Anadolu'dan gelip
kuÿatmanÿn kaldÿrÿlmasÿna gayret ko'rsatuvchi vositalar,
maqsadlarga ulaÿamadÿlar. halqning bir qismi ochlikdan kirildi.
Açlÿk sebebiyle halkÿn köpek, kedi, eÿek, katir hatta fareleri avlib
yediÿi haberleri yayÿlmaya boshladi. Ba'zilari ochlik va kitlikning
bu dereceye ulaÿmasÿ qarshisida boshqa ça releri qolmagani
uchun Celâleddin'den so'z alarak kale kapÿlarini ochdilar.15
Boshqa bir rivayete göre ise, Azerbaycanda kendisine verilmesi
vadedilen iktâ karÿÿli ÿÿnda Ismail Vanî isimli birinin hÿyanetiyle
kaleden ipler sarkÿtilib Harezmiga assimidi. bayraklarÿ gören
Ahlât xalqi ümitsizliÿe düÿerek kurashi bÿraktÿlar (1230 May) .
CELÂLEDDÿN HÂRÿZMSHAH'IN SON GÜNLERÿ
Kalenin topshirig'idan keyin Ahlat xalqining acÿnacak durumunu bizga nak
leden tarixchilar, Celâleddin'in ba'zi komutanlarÿnÿn baskÿsÿyla ÿehri uch kun
11Ibn Bîbî, Huseyin b. Muhammed, el-Evamiru'l-Alayiyye fî Umuri'l-Alayiyye, chev . Mursel
1982, VI, 273.
Öztürk, Anqara, 1996, I, 381.
14IbnKesîr, yoshi, XII,
487 .
527.
12Ibn Haldun, Abdurahmon b. Muhammed, el-'ÿber ve Dîvanu'l-Mübteda ve'l-Haber,
Beytü'l-efkâri'd-devliyye, Riyad, tsz., s.1321 13Abu'l-Ferec, Bar Hebraeus, Tarih,
çev .
Ömer Riza Dog'rul, TTK yay., Anqara, 1945, II,
33
Machine Translated by Google

---

Usmon GÜRBUZ
Celâleddin'in Ahlât kuÿatmasi Islom dinining katta tepkisi bilan duch kelgan,
harekatni to'xtatib turish uchun kelgan vositalarining urinishlari bir ishe yaramagan edi.
yogmalattÿÿÿnÿ haber verirler. Harezm askerleri, maxfiy va ko'milish buyumlarini
chiqish uchun halqa ishkence qiladilar va ba'zilarini o'ldiradilar. Zehebî, “Celaleddin'in
askeri tatarlarning qilgani gibi katliam yapÿp esir oldilar, buni xalqin mallariga el
koyma va ishkence takip etti” demoqda.16
Doÿal sifatida bu inatçÿ tutum uning musulmon dunyosi bilan arasining ochilishiga
sabab bo'ldi. Bundan tashqari, Harezm askerlerinden yaqin doÿu xalqining so'g'ma
va nefretine sabab bo'lgan bozgunculuk, yakÿp yikma, öldürme, soygun va
achimasizliklar butun chiplakligiyla bir marta yana ko'zga tashlandi. Kalÿp bir daha
hayota dönemeyecek qadar periÿanliklari ularga qarshi bir öfke va nefret selinin
kabarmasiga yo'l ochdi.18 Ahlat'ÿn ele geçirilmesi, uning uchun bir dönüm nuqtasi
bo'ldi va bundan keyin Celâleddin felaketten felakete uÿrayarak bir daha o'zini
toparlayamadi.
On aylik uzun bir kuÿatma oxirida Celâleddin'in eline o'tgan Ahlât ÿehri, elinde
faqat uch ay kalabilmiÿti. Sultonning shahri fethi dolayÿsÿyla etraftaki melik ve
hükümdarlara gönderdiÿi fetihnamelere bakÿldÿÿÿnda onun övünç ve mem nuniyeti
ko'rish de bu kazancÿn kendisine neler kaybettirtiÿini rivojlantirgan olaylara biraz
yakindan bakilÿnca osonlik bilan anlaÿÿla biler. Bir kere uning Mog'ollar va Gürcüler
kabi Islom bilan tahdid qilgan ikki düÿmana qarshi savurgan qilici endi
musulmonlarning bo'yniga inmeye boshladi. Oysa Mog'ol teh likesinin kapalarini
zorlagan bir davrda bu xatti-harakatini ona hem muttefiklerini kaybettirmiÿ hem de
kendisine bog'langan umutlari silip süpürmüÿtü.
Bu ittifak ta Harizmshohning sonini tayyorlagan edi.