Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Download 4.83 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Neyroendokrin faktorların immun sistemin fealliyyətinə təsiri Təsir effekti Neyroendokrin faktorlar Təsir xüsusiyyəti İmmun
- Yetkin limfositlərin proliferasiyasmı zəiflədir, onlann apoptozunu induksiya edir, T-hücey- ralərinin diflerensiasiyasını və sümük iliyinə
- Birbaşa və kortikosteroidlərin sintezini sürət ləndirməklə qan dövranında limfositlərin miq darını və onların funksional aktivliklərini
- Androgenlərlə oxşar təsirə malikdirlər, lakin onlann təsir effekti nisbətən zəifdir. T-supres- sorlann aktivliklərini zəiflədirlər
- Katexolaminlərlə oxşar təsirə malikdirlər Somatotropin (böyümə hormonu) T-hüceyrələrinin proliferasiyasmı və timus
- T-prolimfositlerinin timusda inkişafı çox mərhələli va mürəkkəb bir prosesdir Şəkil 48. Timusun hematomik baryeri
- Şəkil 49. Quşlarda Fabrisius kisəsinin lokalizasiyası
315 (helperlərə) təqdim edə bilmir. Dünyanın məşhur immunobioloqlan, genetikləri və immunogenetikləri belə qərara gəlmişlər ki, istər insan, istərsə də heyvan orqanizminin immunokompotent sisteminin formalaşması, inkişafı və immunoloji reaksiyaların baş verməsi yalnız mərkəzi, neqativ və periferik sinir, endokrin və im mun sistemləri arasındakı qarşılıqlı əlaqə və dialektik vəhdət formasında mövcud olur. Həmin proseslərin hamısı mərkəzi sinir sisteminin bilavasitə iştirakı və nəzarəti altında icra olunur və neyrohumoral yolla tənzimlənir (şəkil 47). İmmun sistemin fəaliyyətinə neyrohumoral amillərin təsir spektrinin diapozonu isə həddindən artıq genişdir (cədvəl 27). Lakin neyrohumoral amillərlə bərabər immunitetin yaranmasına, formalaşmasına və səmərəli olmasına nəzarət genlərin nəzarəti altında icra olunur. Bu baxım dan immunogenetika elminin dinamik inkişafı hazırda alimlərin qarşısında duran ən prioritet istiqamət hesab olunur. hipotalomus katexolaınıııtəı Şekil 47. Sinir, endokrin və immun sistemləri arasında qarşılıqlı əlaqə. 316 C e d v e l 2 7 Neyroendokrin faktorların immun sistemin fealliyyətinə təsiri Təsir effekti Neyroendokrin faktorlar Təsir xüsusiyyəti İmmun sisteminə ingibitor kimi təsir edən faktorlar Kortikosteroidlər Yetkin limfositlərin proliferasiyasmı zəiflədir, onlann apoptozunu induksiya edir, T-hücey- ralərinin diflerensiasiyasını və sümük iliyinə miqrasiyasını gücləndirir, sitokinlərin və timus hormonlarının sekresiyasını ingibirləşdirir AKTH(adrenokor- tikotrop hormon) Birbaşa və kortikosteroidlərin sintezini sürət ləndirməklə qan dövranında limfositlərin miq darını və onların funksional aktivliklərini azaldır Katexolaminlər (adrenalin və xüsusən də noradrenalin) Limfositlərin, xüsusilə T-helperlərin prolifera- siyasım zəiflədir, lakin onlann differensiasiya- smı və limfa düyünlərinə miqrasiyasını sürət ləndirir Androgenlər Limfositlərin miqdannı və antigenə qarşı ak tivliklərini azaldır, timusun yaşla əlaqədar atrofiyasını sürətləndirir Estrogenlər Androgenlərlə oxşar təsirə malikdirlər, lakin onlann təsir effekti nisbətən zəifdir. T-supres- sorlann aktivliklərini zəiflədirlər P-endorfın Humoral cavabı zəiflədir, hüceyrə tipli reak siyanı isə gücləndirir Adrenergik sinir stimulları Katexolaminlərlə oxşar təsirə malikdirlər Somatotropin (böyümə hormonu) T-hüceyrələrinin proliferasiyasmı və timus hormonlannm sintezini sürətləndirir immun Insulin T-hüceyrələrinin proliferasiyasmı sürətləndirir sisteminə stimulyator kimi Tiroksin Limfositlərin proliferasiya və differensiasiyasmı gücləndirir təsir edən faktorlar Prolaktin Timusda hormonlann sintezini sürətlləndinr Projesteron Prolaktinlə eyni effektə malikdir a-endorfm Humoral cavabı gücləndirir 1 Xolinergik sinir stimulları Limfositlərin, xüsusən də timositiərin prolife- rasiyasmı sürətləndirir Təbii immunitetə nisbətən qazanılmış immun sistemi orqanizmlərin müdafiə sisteminin daha təkmilləşmiş, ixtisaslaşmış və olduqca mürəkkəb bir forması olub, təkamül prosesinin sonrakı mərhələlərində yaranmışdır. İm munitetin bu növü təkamül prosesinin əny üksək ierarxiyasına məxsus olan ali orqanizmlər, xüsusilə onurğalılar üçün daha səciyyəvidir. Çünki onur- ğasız heyvanlarda qazanılmış immunitet ya tamamilə olmur, ya da nəzərə çarpmayan səviyyədə inkişaf edir. Həmin immunitetin əsas komponentlə rinin tam formalaşması və funksional fəaliyyəti quşlar və onlardan sonrakı
taksonomik qruplardan başlanır və onun əsas aparıcı hüceyrələri tim fosithr hesab edilir. İ.İ.Meçnikov limfositləri makrofaqlar adlandırmışdır. O nlar faqositozu həyata keçirən xüsusi maddələr (opsoninlər, tropinlər) hasil edir. Limfositlərin yaratdığı immunoloji cavab reaksiyalan özünün aşağıdakı vacib xarakterik xüsusiyyətləri ilə təbii immünitetdən tamamilə fərqlənir: - Qazanılmış immunoloji cavab reaksiya spesifik, təbii immunitetinki isə qeyri - spesifik olur. Bunun əsas səbəbi isə limfositlərin çoxsaylı klonlara və hər bir klonun hüceyrələrinin xüsusi antigentanıyan reseptorlara malik olmasıdır. - Qazanılmış immunitet yalnız orqanizmə daxil olmuş yad antigenin özü tərəfindən induksiya edilməsi ilə səciyyələnir. Bu zaman klonun hüceyrə lərinin antigenlə qarşılaşması onların antigenlər tərəfindən fəallaşmasmın induksiyasına, bölünüb çoxalmasına və ixtisaslaşaraq immunoloji cavabı yerinə yetirən effektor hüceyrələrinə çevrilməsinə zəmin yaradır. - Qazanılmış immunitet zamanı yaranan xüsusi yaddaş hüceyrələri antigenlə ilk görüşün immunoloji yaddaşda saxlanılmasını təmin edir. Bu xüsusiyyət müxtəlif yoluxucu xəstəliklərə qarşı peyvənd vasitələrinin (vaksinlərin) hazır lanması texnologiyanın əsasını təşkil edir. Göründüyü kimi, limfositlər qazanılmış immunitetin yaranmasında, formalaşmasında və səmərəliliyində ən ap an a hüceyrələr kimi fəaliyyət göstərir. Müasir təsnifata əsasən limfositlərin sümük iliyində ümumi limfopoetik kötük hüceyrələrindən əmələ gələn üç əsas subpopulyasiyası - B, T-limfositləri və təbii killerlər (TK-hüceyrələri) ayırd edilir. В və T limfositlər qazanılmış immuniteti yamdan ən başlıca amil sayılır, təbii killerlər isə yalnız təbii immtra sisteminin yaranmasında iştirak edir. B- limfositləri əsasən
inkişaf edir. В - limfositləri bir qayda olaraq humoral (maye, qan), T-limfositləri isə hüceyrə tipli (adaptiv qazanılmış immunitetin yaranmasında) iştirak edir. В -
immunoloji reaksiyaların antigen spesifikliyi məhz immun sistemin əsas hüoeyrələri sayılan limfositlər tərəfindən yerinə yetirilir. Limfositlərin orqanizmin immun sistemindəki ap an a rolu yalnız XX-əsrin 50-ci illərinin sonunda siçovullar üzərində aparılan eksperimental təcrübələr nəticəsində aşkarlanmışdır. Bu məqsədlə genetik cəhətdən yaxın- identik olan (inbred xətli) siçovullan radioaktiv şüalanmaya məruz qoyaraq, onlann qanunda leykositləri və limfositləri, demək olar ki, məhv etmişlər. Həmin siçovulların orqanizminə hər hansı bir patogen agent (virus, mikrob) inyeksiya edildikdə onlar immunoloji cavab reaksiyasından məhrum olunduğu üçün dərhal onlar məhv olmuşlar. Şüalanmaya məruz.qalmamış nəzarət (inakt) qrupunun siçovullan arasında ölüm hallan müşahidə olunmamışdır. Şüalandınlmış siçovullara patogen agentlərlə birlikdə sağlam siçovulların limfositləri tətbiq edildikdə, onlarda humoral və hüceyrə tipli immunitet bərqərar olunduğundan ölüm hafian müşahidə olunmamışdır. Həmin təcrübələrin nəticəsi orqanizmin immunoloji cavab reaksiyasının yaranmasında limfositlərin müstəsna rol oynamasım bir daha elmi dəlillərlə sübut etdi
318
Bu təcrübə alimlərin limfositlərə maraq dairəsinin daha da artmasına səbəb olmuşdur. Buna görədir ki, hazırda limfositlər onurğalı heyvanların ən geniş və müfəssəl formada öyrənilmiş hüceyrələri hesab olunur. Limfositlər genetik cəhətdən heterogen olmaqla, öz başlanğıcını ümumi bir plüripatent hüceyrədən götürən müxtəlif tip hüceyrələrdən-populyasiya və subpopulyasiyadan təşkil olunur. Onlar embrional inkişafın ilk mərhələlə rində qısa zaman kəsiyində əvvəlcə ardıcıl olaraq sarılıq kisəsində, qaraciyərdə, sonralar isə sümük iliyində inkişaf edir. Doğulduqdan sonrakı (postnatal) dövrdə limfositlərin bütün növlərinin inkişafının ilkin mərhələləri məhz sümük iliyində davam edir, onların bir qismi qan vasitəsilə timus vəzinə miqrasiya edərək orada məskunlaşır, formalaşır və inkişafmın ən mühüm, vacib hissəsini məhz həmin vəzidə davam etdirir. İmmunoloq A.Royt (2000) timus vəzində formalaşan limfositlərin T-limfositləri ( Thymus- dependent, timus asılı), öz inkişafım sümük iliyində və yalmz quşlarda fabrisius kisəsində (bursada) davam etdirən limfosithri isə B-limfositləri (bursa-dependent, bursa asılı) adlandmlmasım təklif etmişdir (şəkil 48,49). T-prolimfositlerinin timusda inkişafı çox mərhələli va mürəkkəb bir prosesdir Şəkil 48. Timusun hematomik baryeri I-q a n damarı; I I - perivaskulyar sahə; III - timusun epitelial sahəsi: 1 ~ qan damarı; 2 —
-
319
Məməlilərdə B-limfositlərin funksiyasım onların analoqu olan hücey- rələr-lifoepitelial törəmələr (bağırsaqların peyer yığımları, appendiks, badamvari vəziləri və s.), həmçinin sümük iliyi və limfa düyünləri yerinə yetirir.
Şəkil 49. Quşlarda Fabrisius kisəsinin lokalizasiyası Təbii killerlər isə nisbətən sonralar aşkarlanmaqla, onlar əvvəlcə sümük iliyində, sonra isə dalaqda öz inkişaf mərhələlərini keçirir. В və T - limfositləri klonal quruluşa malik olmaqla, çoxlu sayda-milyardlarla, limfositlər nisbətən az sayda-milyonlarla-olan
əmələ
gətirir. K lonun hər biri yeganə unikal reseptoru olan hüceyrənin bölünüb çoxalmasının məhsuludur və bir-birindən səthlərindəki reseptor funksiyasım yerinə yetirən xüsusi molekulun quruluşuna görə fərqlənir, həm də yalnız öz reseptorlanna uyğun olan antigen vasitəsilə əlaqəyə girir. Limfositlərin təbiətdə mövcud olan bütün antigenlərin fərdi olaraq tanınması, seçilməsi, tutulması funksiyasını icra etməsini məhz milyonlarla klonlar təmin edir və tənzimləyir. K lonlar tərəfindən antigenlərin tutulması yalnız onların fəallaşmasım-ekspansiyasmı və immunoloji reaksiyalarda iştirakı zəminində təmin olunur, konkret bir antigenin tutulmasında bütün limfositlər deyil, yalnız onların bəzi klonları iştirak edir, Limfositlərin klonlara bölünməsi prosesi onlarm mərkəzi limfoid orqanlarda (sümük iliyi və timusda) inkişafı mərhələsində baş verir. Fəallaşmamış В və T-limfositləri morfoloji cəhətdən çox identikdir, dairəvi formaya malikdir, hüceyrələrinin əsas hissəsini girdə və ellips formalı nüvə təşkil edir, onlar bölünmür, spesifik antitellər, sitokinlər və s. sintez və ifraz etmirlər, özlərini yalnız səthlərindəki reseptorlann qeyri-fəal daşıyıcısı kimi aparır. Onlar yalnız spesifik antigenlə 320
fəallaşdınldıqdan sonra В və T-limfositləri bölünüb çoxalır, ixtisaslaşır, effektor və yaddaş hüceyrələrə çevrilir, mikroskopiya (təfriq) olunur və bir- birindən əsaslı surətdə fərqləndirilir. Spesifik antitellər sintez edən В - limfositlərin differensiasiyasmın son mərhələsinin hüceyrələri plazmasitar (plazmosithr) hüceyrələr adlanır. Plazmositar В - limfositləri çox intensiv sürətlə (2000 molekul/san) spesifik anticisimlər sintez və ifraz etdiklərinə görə onlann sitoplazması qranulyar-dənəvər endoplazmatik şəbəkə ilə zəngindir. İmmun şistemin hüceyrələrini, o cümlədən limfositləri bir- birindən seçmək, fərqləndirmək üçün hazırda hibridoma texnologiyası işlənib hazırlanmışdır. Həmin üsulla immun sistemin hüceyrələrinin müxtəlif populyasiya və subpopulyasiyalanm onların səthində yerləşən marker (nişan) zülallarına görə fərqləndirmək mümkün olmuşdur. Həmin marker- zülallann bəziləri müxtəlif populyasiyalar üçün, digərləri isə yalnız müəyyən populyasiya üçün səciyyəvi hesab olunur. Bu cür marker zülallar CD (cluster desination) antigenləri adlanır və müvafiq rəqəmlərlə işarə olunur (CD-1- dən CD-200-ə qədər) və onların sayı ildən-ilə get-gedə artır. В - limfositləri - əsasən onların səthlərində yerləşən və əsasında immunoqlobulin molekulu duran antigentanıyan xüsusi reseptorlann - BCR antigen reseptorlannın olması ilə xarakterlənir. Onlar məhz həmin . reseptor vasitəsilə antigeni tapır, onunla vəhdətdə olaraq fəallaşır və spesifik (quruluşca ona oxşar) immunoqlobulin (anticism) molekullan ifraz edən effektor-plazmatik hüceyrələrə çevrilir. Həmin anticism molekullarmm sintezi və ifrazı В - limfositlərin immunoloji cavab reaksiyalarında iştirakını təmin edir. İmmun sistemin digər hüceyrələri immunoqlobulin molekulu sintez etmək funksiyasına malik deyillər. Quşlar müstəsna olmaqla, digər orqanizmlərdə В - limfositlərin inkişafının bütün mərhələləri sümük iliyində gedir, burada bölünərək çoxalır, seleksiyaya və differensiasiyaya məruz qalır və yetkin immunokompotent В - hüceyrələrinə çevrilirlər. Sümük iliyində inkişafı zamanı sintez olunan ilk immunoqlobulin (IqM) molekullan • hüceyrənin səthi membranı ilə birləşərək antigen reseptoru funksiyasını icra edir. Limfositlər periferik limfoid orqanlannda fəallaşdıqdan sonra həmin immunoqlobulinlər qana keçir. Limfositlər özlərinə məxsus olan səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir: В - limfositlərinin immunoloji cavab reaksiyasuıdakı əsas funksiyası orqanizmə daxil olmuş hüceyrəxarici parazit və digər antigeniərlə mübarizə aparm aqdan ibarətdir. Bu zaman onların fəallaşdırılmış klonlanm n ifraz et diyi anticismlər həmin antigeniərlə birləşərək onları zərərsizləşdirir, faqo- sitoz və komplement sistem vasitəsilə neytrallaşmasına və məhv olunmasına təkan verir, həmin prosesi xeyli asanlaşdırır. В -limfositlərinin öz səthlərindəki ekspressiya olunmuş bəzi marker zülallarının molekullarma və başqa xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlə nən iki subpopulyasiyası - (Bİ və B2) ayırd edilir. Qanın ümumi limfositlərinin 20%-i B İ, 80%-i isə B2 - subpopulyasiyanm payına düşür. B İ - limfositlərində əsasən İqM və İqA sinfinə mənsub olan İq molekullan, 321
B2-limfositəlrində isə əvvəlcə İqM , klonlann fəallaşmasmdan sonra isə İq D müstəsna olmaqla digər siniflərə mənsub olan tq molekulları sintez edilir. В - limfositlərin inkişafı zamanı hər bir mərhələdə onların xarakterik hüceyrə tipi formalaşır: -
Qandoğuran kötük hüceyrəhri qanın bütün şəkilli elementlərinin limfomielopoezin ümumi sələf hüceyrələri. O nlann əcdadı em brional inkişafın ilk mərhələlərində böyrək nahiyəsində yaranan mezenxim hüceyrələridir. - В və T -limfositlərinin və təbii kiüerlərin-limfopoezin sələf hüceyrələri. O nlann səthində ümumi kötük hüceyrələrinə xas olan CD34 m arkeri mövcuddur. -
İlkin В -
prolimfositləri-\\k yaranan hüceyrələr olmaqla, onlarda Iq molekullannın genləri xromosom üzərində əsasən seqmentlər formasında yerləşir. -
-
M-immunoqlobulinin (İqM ) formalaşmasını təmin edir. -
-pre-limfositləri- artıq inkişaf etmiş hüceyrələr sayılır. -
-limfositləri- sümük iliyində öz inkişaf mərhələlərini tamamlamış və səthində tam formalaşmış İqM molekuluna malik olan hüceyrələrdir. -
* limfositlərinin səthində İqM və İqD molekullan ekspressiya olunur və antigenlə qarşılıqlı əlaqəyə tamamilə hazır olan hüceyrələrdir. -
Plazmatik hüceyrələr(plazmositlər)- yetkin p-limfositlərinin antigenlə fəallaşmasmdan sonra yaranan ilk hüceyrələr olmaqla, onların effektor forması hesab olunur, fəal hüceyrələrin bəziləri yaddaş hüceyrələrinə çevrilir. İmmunoqlobulinlər B-limfositlərdən yaranan plazmatiki hüceyrələrdə sintez olunur, 1 ədəd B-plazmatik hüceyrəsi bir saniyə müddətində 2000 immunoq- lobulin molekulu sintez edir. Plazmatik hüceyrələr xüsusi reseptorlann vasitəsilə antigenləri tanıyıb differensiasiya edir (seçir). Ona görə də spesifik reseptorlann olması immunologiyanm ən qlobal və mərkəzi problemi sayılır. Reseptorlann vasitəsilə hüceyrələr genetik olaraq «özününkünü» və
«yadı» bir-birindən ayınr və seçir (tanıyır). Reseptorlann sintezi və spesifikliyi genetik olaraq tənzim olunur.
- limfositlərin populyasiyası olub, onlann 70-80%-ni təşkil edir, yaşlı orqanizmlərdə sayca daha çox olurlar. O nlann morfofunksional xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənən subpopulyasiyaları mövcuddur. T-limfositlərinin bir çox subpopulyasiyalan
-limfositlərindən fərqli olaraq elektron mikroskopu ilə müayinə zamanı onlarda çox aydm və asanlıqla müşahidə olunan xüsusi Qoll cisimcikləri (lizosomlarla əhatə edilən lipid damlası) vardır. T-limfositlərin başlıca funksiyası hüceyrəyə daxil olmuş patogen mikroorqanizmləri və virusları tapıb zərərsizləşdirmək və В - limfositlərinə hum oral immunoloji cavab reaksiyasının yaranması prose sində müvalıq köməklik göstərməkdir. Bu funksiya orqanizmin hüceyrə lərinin səthində yad antigen fraqmentlərinin mövcud olub-olmamasını yoxlamaqla icra olunur. T-limfositlərinin iki əsas subpopulyasiyası-T-helper
(CD4+) və T-sitotoksik (CD8+) - vardır. T-helper hüceyrələri antigen fraqmentini-peptidini dendritli hüceyrələrin, makrofaqlann və В - limfositlərinin səthində MHC molekulları ilə tanımaqla, çoxlu sayda klonlara və reseptorlara malikdir. Həmin klonlann və reseptorlarm formalaşması onların timusda inkişafı dövründə yaramr. H ər bir klon yetişmiş periferik limfoid orqan və toxum alanna keçdikdən sonra özünün spesifik TCR molekulları ilə yalnız müəyyən bir antigen peptidi (MHC kompleksini) tanıyır. T - helperlərin (Th) iki subpopulyasiyası - T hl və Th2 - mövcud olmaqla onlar bir-birindən immunoloji cavab reaksiyasındakı funksiyasına və sintez etdikləri sitokinlərə görə fərqlənirlər. Fəallaşmış T h l hüceyrələri m akrofaqları aktivləşdirən y-interferon, Th2-isə В -limfositlərin proliferasiyası üçün lazım olan İL-4 sintez edirlər. T-limfositlərin 90-95%-i I- tip reseptorlara (a və p), 1%-ə qədəri isə И-tip reseptorlara (örtük toxumalarda isə 10%-dən çoxu) malikdir.CD4 markerləri olan T-limfositlər əsasən antigen haqqındakı müvafiq məlumatları qəbul edərək immun cavabı induksiya prosesinə uğradır, onun gedişini tənzimləyir və immun cavab reaksiyasını formalaşdırır. I-tip reseptorlar və səthlərində CD8 markerə malik olan T-limfositlər sitotoksik fəallığa malik olmaqla T-kiIlerlər-T- sitatoksik (Tı) limfositlər adlanır və T-limfosit populyasiyasının 25%-ni təşkil edir. T-killerlər yalnız özləri üçün spesifik olan antigeni I-sinif MHC molekuluna uyğun olduğu halda onu tanıya bilir rvə «doğma» hüceyrələri «yad» hüceyrələrdən seçirlər. T-killerlər hədəf hüceyrələri özlərinin ifraz etdiyi
və
qranulizm kimi toksiki substansiyalar vasitəsilə lizisə uğradır. И-tip teseptorlara malik olan T-limfositlər ümumi limfoslt populyasiyasının yalnız 1%-ə qədərini təşkil edir. T-limfositlərin bəziləri.’ orqanizm üçün yabançı olan hüceyrələri və patogen agentləri immunizasiya edilmədən və spesifik reseptorlara malik olm adan onlan tanıyaraq, birbaşa qarşılıqlı əlaqəyə girir və killings uğradır. Həmin limfositlər
(TK hüceyrələr) adlanmaqla bir qrup antigenlərə (şiş hüceyrələri, allogen, singen, ksenogen) qarşı sitotoksik fəallığa malikdirlər. Onlar timus (çəngəİvari) vəzidən asılı olmadan ixtisaslaşmaqla, morfoloji cəhətdən limfositlər və bazofillər arasında keçid təşkil edir, interferon və İL2 üçün reseptorlara və çox güclü litik və sitolitik fəallığa malik olması ilə fərqlənir və hədəf hüceyrələrini parçalayırlar. TK-hüceyrələrin periferik qanda iki növü-TK+ və T K - - olmaqla, onlar bir-birindən fenotipik cəhətdən fərqlənir: TK + hüceyrələrin səthində CD2, 7-8, 16, 56 yüksək dərəcədə, TK- - hüceyrələrdə isə yalnız CD7 yüksək dərəcədə ekspressiya olunur. Kötük limfosid hüceyrələri timusa (çəngəİvari vəziyə) miqrasiya olunaraq T- limfositlərə çevrilir. O nlar T-xelperlərin, T-supressorlann və T-killerlərin subpopulyasiyasını əmələ gətirir. Ümumiyyətlə, B-sistemi əsasən bakterial infeksiyalar, allergiyalar və autoimmun xəstəlikləri, T-sistemi isə-virus infeksiyalan, vərəm, brusellyoz, tulyaremiya xəstəlikləri, şişlərə qarşı və immunopatologiya zamanı immunitetin yaranmasını təmin edir. 323
|
ma'muriyatiga murojaat qiling