Djurabayeva Z. A. Ona tili

 
12-§. NUTQ A’ZOLARI VA ULARNING VAZIFALARI. NUTQ 
APPARATI 
 
Reja: 
1. Nutq apparati haqida ma’lumot. 
2. Faol nutq a’zolari va ularning vazifalari. 
2. Passiv nutq a’zolari. 
 

---

Tayanch iboralar:  nutq apparati, faol nutq a’zolari, passiv nutq a’zolari, til, 
nafas apparati, bo‘g‘iz  bo‘shlig‘i, kichik til (lak-luk), lablar, milk, tishlar, tanglay, 
o‘pka, un paychalari, qalqonsimon, piramidasimon bezlar. 
 
Topshiriq.  Nizomiy  Ganjaviyning  quyidagi  baytini  yodlang,  undagi  g‘oya 
haqida  gapiring.  Birinchi  so‘zdagi  tovushlarni  hosil  qilishda  qaysi  nutq  a’zolari 
ishtirok etayotganini aniqlang. 
 
Hunar o‘rgan, chunki hunarda ko‘p sir, 
Yopiq eshiklarni ochar birma-bir.  
 
Inson  o‘n  sakkiz  ming  olamning  sarvari,  Yaratganning  suyukli  bandasi 
sanaladi.  Unga  boshqa  bironta  ham  tirik  jonzotga  ato  etilmagan  buyuk  ilohiy 
ne’mat  –  til  berib  qo‘yilgan.  Til  asrlar  osha  avlodlardan  avlodlarga    o‘tib 
kelayotgan  noyob  ijtimoiy  hodisa  sanaladi.    Uning  asosiy  materiali  esa  tovush 
sanaladi. Nutq tovushlari esa nutq apparati yordamida hosil qilinadi. Nutq apparati 
barcha jonzotlarda bor. Masalan, qushlar, parranda va darrandalar, uy va yovvoyi 
hayvonlarning  fiziologik  tuzilishi insonlarnikiga o‘xshab ketadi.  Ayiqda,  bo‘rida, 
maymunda, g‘ozda, bulbulda va hokazo qushlar hamda hayvonlarda nutq apparati 
mavjud. Ayiqlar o‘kirishi, bo‘rilar uvullashi, qushlar sayrashi mumkin. Amaliyotda 
to‘tilar,  maynalarning  insonlarniki  kabi  tovushlar  chiqarishiga  duch  kelingan. 
Biroq,  ularning  tovushi  ijtimoiy  qiymat  kasb  etmaydi.  Eng  ko‘p  so‘z  biladigan 
to‘tilar ham insonlar kabi muloqot qilish qobiliyatiga ega emas. Jonzotlar ichidan 
yolg‘iz insonlargina ongli ravishda tovush chiqarish va bu tovushlari orqali ma’no 
anglata  olish  fazilatiga  ega.  Bu  tovushlar  nutq  apparati  yordamida  turfa 
ohanglarda,  usullarda  hosil  qilinadi.    Insonning  tana  a’zolari  ko‘p:  qo‘l,  oyoq, 
yurak,  miya,  yelka,  peshona,  soch  kabi.  Ularning  birontasi  ham  nutq  tovushlarini 
hosil  qilishda  qatnashmaydi.  Nutq  tovushlarini  hosil  qilishda  qatnashadigan 
maxsus  nutq  a’zolari  mavjud.  Til,  og‘iz  bo‘shlig‘i,  o‘pka,  kichik  til,  tish,  lab 
singari.  Nutq  tovushlarini  hosil  qilish  uchun  qatnashadigan  bu  kabi  nutq 
organlarining yig‘indisiga nutq apparati deyiladi. 
Nutq apparati to‘rt qismdan iborat