Djurabayeva Z. A. Ona tili


-§. URG‘U VA UNING TURLARI


Download 1.49 Mb.
Pdf ko'rish
bet96/214
Sana05.01.2022
Hajmi1.49 Mb.
#225945
1   ...   92   93   94   95   96   97   98   99   ...   214
Bog'liq
66onatilipdf

17-§. URG‘U VA UNING TURLARI  
 
Reja: 
1. Urg‘u va uning turlari haqida ma’lumot. 
2. So‘z urg‘usi va uning turlari.  
3. Ma’no urg‘usi haqida ma’lumot. 
 
Tayanch  iboralar:    bo‘g‘in,  urg‘u,  so‘z  urg‘usi,  urg‘uli  bo‘g‘in,  urg‘usiz 
bo‘g‘in,  erkin  urg‘u,  turg‘un  urg‘u,  ko‘chib  yuruvchi  urg‘u,  kvantativ  urg‘u, 
musiqiy urg‘u, fraza urg‘usi.  
 
Topshiriq.  Gapni  o‘qing,  so‘zlardagi  urg‘u  tushayotgan  bo‘g‘inlarni 
belgilang. 
 
Dunyodagi eng ulug‘ martaba, eng ulug‘ sharaf  Vatan ozodligi uchun xizmat 
qilishdir. (Abdulla Oripov) 
 
Nutqda bo‘g‘inlarning barchasi bir xil temp bilan aytilganda edi, bunday nutq 
zerikarli  va  amaliy  jihatdan  yaroqsiz  sanalib  qolgan  bo‘lardi.  Shu  bois,  nutqiy 
qulayliklar,  ohangdagi  o‘ziga  xos  jozibadorliklar,  cho‘ziqlik  va  qisqaliklarni, 
ovoznigorlikni  yuzaga keltirish uchun urg‘udan foydalaniladi. 
Gap  ichidagi  ma’lum  bir  so‘z  yoki  so‘zdagi  bo‘g‘inlardan  birining 
boshqalariga nisbatan kuchliroq aytilishiga urg‘u deyiladi. 
Birinchi galda so‘z urg‘usi va ma’no urg‘usi bir-biridan farqlanadi. 
Ma’no  urg‘usi  gapdagi  ma’lum  bir  so‘zga  tushadi.  Masalan:    Yoshlar  
Vatanning qanotlaridir. 
Gap va jumladagi so‘z bo‘g‘inlaridan birining ajratib aytilishiga fraza urg‘usi 
deb ataladi. 
So‘z  urg‘usi  bo‘g‘inlardan  biriga  tushadi.  Urg‘u  so‘zda  doimiy  o‘z  o‘rniga 
ega  bo‘ladi.  Masalan,  o‘zbek,  fransuz  tillarida  urg‘u  hamisha  so‘zning  oxirgi 
bo‘g‘iniga tushadi. Chex, venger tillarida birinchi bo‘g‘inga, rus, ingliz tillarida esa 
har  xil  bo‘g‘inlarga  urg‘u  tushishi  kuzatiladi.  Shunga  ko‘ra  urg‘ular  turg‘un  va 
erkin urg‘ularga bo‘linadi. 
O‘zbek  tilidagi  urg‘u  turg‘un  sanaladi.  U  doimo  so‘zning  oxiriga  tushadi. 
Qo‘shimchalar  qo‘shilishi  bilan  u  ko‘chib  yuradi.  Masalan,    bolá,  bolalár, 
bolalargá. 
Talaffuzdagi asosiy og‘irlik talaffuz kuchi yoki intensivlik zimmasiga tushsa, 
bunday urg‘ularga dinamik (ekspirator) urg‘u deyiladi. 


Asosiy  tonning  ko‘tarilib  tushishiga  asoslangan  urg‘ular  muzikal  urg‘u 
sanaladi. Ularga melodik urg‘u ham deyiladi. Urg‘u tushgan bo‘g‘inda cho‘ziqlik 
yuzaga kelsa, kvantativ (miqdoriy yoki cho‘ziqlik) urg‘u yuzaga keladi. 
So‘z urg‘usi ma’noni farqlash uchun ham ishlatiladi. Bunda urg‘u birinchi va 
ikkinchi bo‘g‘inga tushganda so‘z ma’nolari o‘zgarishi kuzatiladi. 
ko‘zlár (ko‘plik) – kó‘o‘zlar (sifatdosh) 
bog‘lár (ko‘plik) – bóg‘lar (sifatdosh) 
hozúr (sifat) – hózir (ravish) 
yangú (sifat) – yángi (ravish) 
etúk (ot) – étik (etikaga oid, sifat) 
ákademik (ot) – akadémik (sifat) 
O‘zbek tilida urg‘u olmaydigan qo‘shimchalar ham bor. 
Shaxs-son  qo‘shimchalari,  dona  va  chama  son  yasovchi  -ta,  -tacha 
qo‘shimchalari,  ravish  yasovchi  -cha,  -dek,  -day  qo‘shimchalari,  bo‘lishsizlik 
shaklini  hosil  qiluvchi  -ma  qo‘shimchasi,    -u,  -yu,  -ku,  -mi,  -chi,  oq,  -yoq,  -da,  -
gina, -kina, -qina kabi yuklamar urg‘u olmaydi. 
Umuman olganda, urg‘uning nutqni ravon va tushunarli tarzda suhbatdoshga 
yetkazishda ahamiyati beqiyosdir. 

Download 1.49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   92   93   94   95   96   97   98   99   ...   214




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling