E. rasulov, U. Begimqulov

152

K V A N T   F I Z I K A S I
7.33.  A w a lg i  m asala  natijasidan  foydalanib  Ef  ni  nozik  stru k tu ra 
doim iysi  a   va  R idberg  doim iysi  orqali  ifodalang.  N im a  u ch u n   b u n d a y  
jfodalash  qulay?
7.34.  £ '/= 0   b o 'lish i  u ch u n   7.32-m asalada  qaysi  k attalik   ch ek sizga 
jntilishi  kerak?  N im a  u c h u n   E,  ni  en erg etik   sath larining   asosiy  stru k - 
tu ra si  u ch u n   relativistik  tuzatish  deb  ataladi?
7.35.  Л  ning  ju d a   k a tta   qiym atlarida  ikkita  q o 'sh n i  orbitalarnin g  (n 
ya  (Л -
1
)  kvant  sonlari  bilan)  radiusiari  orasidagi  farq
jnuA osabatni  qano atlan tirish in i  ko'rsating.
7.36.  B orning  m oslik  prinsipi  o'rinli  b o 'lish i  u c h u n   q an d a y   sh artlar 
bajarilishi  kerak ?  Bu  sh artlar  bir-biriga  ekvivalentm i?
7.37.  n   ning  ju d a   k a tta   qiym atlari  u ch u n   elek tro n   n   sath d an   л-1 
sa th g a   o 'tg a n d a   vodorod  atom idan  chiqayotg an  y o ru g 'lik   chastotasi
V  =
1ж„
ga  te n g   ek anligini  k o 'rsa tin g .  Bunda  v  -   n u rlanish  chastotasi,  v   -
ele k tro n   teziigi, 
-   órbita  radiusi. 
^
7.38.  Bor  nazariyasiga  binoan  hisoblangan  n u rlanish  ch asto tasi  v 
m oslik  prinsipig a  k o 'r a   elektronning   órbita  b o 'y la b   aylanish  ch asto tasi
f  g a  te n g   ekanlig ini  k o 'rsa tin g .  N im a  u ch u n   bu  h o ld a  ch asto talar  m o s- 
, 
i  
lik  p rin sip ig a  b o 'y su n a d i. 
^
7.39.  M oslik  prinsipi  klassik  nazariya  bilan   k v ant  nazariya  orasida 
« k o 'p rik »   vazifasini  o 'ta y   oladim i?  Javobingizni  izohlang.
7.40.  M oslik  p rinsip  m azm uni  nim ada? 
t
153
t

K V A N T   F I Z I K A S I
VIII  BOB
M avzu:
  VODORODSIMON ATOMLAR UCHUN  BOR MODELI. 
BOR NAZARIYASINING EKSPERIMENTAL TASDIGT
Reja;
8.1. Vodorodsimon atomlar. Pikering seriyasi.
8.2. Yadro harakatiga tuzatish.
8.3.  Elastik va noelastik sochilish
8.4. Frank-Gerts tajribasi.
ADABIYOTLAR
1.  Д .И .Блокинцев.  О сновы   квантовой  ф и зи к и .  М.;  «Высшая 
ш кола»,  -  1961.
2.  А.Н.  М атвеев.  А томная  ф и зи ка.  М.;  «В ысш ая  ш кола»,  - 
1989.
3.  А.А.Соколов,  Ю .М .А оскутов,  И .М .Тернов.  К ван то в ая  м е х а­
ника.  М.;  -1962.
4.  Э.В.Ш польский.  А томная  ф и зи ка.  М.:  -  1960.
5.  Г.Герцберг.  А томны е  сп ек тры   и  строени е  атом ов.  М.:  «ИЛ»,
-  1949.
6
.  Г.Герцберг.  С пектры   и  строен и е  двух  атом ны х  молекул.  М.: 
«ИЛ»,  -  1949.
7.  М .В.Волькенштейн.  С тро ен и е  молекул.  М.;  «Н аука»,  -  1967.
8
. 
N .Bohr  -  Phil.  M ag.,  1913.  v.  26,  p.  1  (оригинал).
Masalaning  qo‘yilishi: 
Bor  nazariyasining  yaratilishi  atom   tuzil- 
ishini  o 'rg a n ish d a   en g   k a tta   q ad am   bo'ldi.  U  vodorod   atom i  tuzilishi, 
chiziqli  spek trlarni  ju d a  yaxshi  tushuntirib   berdi.  Lekin  sh u  chiziq larn ­
ing  intensivligini  hisoblash  y o 'lin i  ko 'rsatm ad i.  Bor  nazariyasi  vodorod 
ato m id an   keyin  kelg an   geliy   atom ini  tu sh un tirish ga  q u rb i  etm adi.  Bi­
roq  Bor  nazariyasi  vodorodsim on  atom lar  sp ek trin i  to 'g 'r i   tu sh u n tira 
oldi.  S hu  sababli  bu  m avzuda  bir  karrali  ionlashgan  g eliy   atom i  Bor 
nazariyasi  doirasida  tah h l  qilinadi.  Shu  bilan  birga  b u   m avzuda  yadro 
h arak atin i  inobatga  oigan  Bor  nazariyasiga  ham   e ’tib o r  berildi.  S o 'ng ra 
F ran k -G erts  tajribasi  orqali  atom ning  statsionar  h olatlari  h aq iq atd a n  
ham   m avjud  ekanligi  haq id a  so 'z   yuritiladi.
Bu  m avzuni  o 'tish d a n   asosiy  m aqsad  Bor  m odelini  vodorodsim on 
atom larga  tatb iq   etish  orqali  Bor  nazariyasining  m uvaffaqiyatini  k o 'r-
154

K V A N T   F I Z I K A S I
satish;  vodorod  ato m id a  yadro  (proton)  ning  h arak atin i  e ’tibo rg a  olib 
Bor  nazariyasiga  tuzatish   kiritish;  statsio n ar  en e rg etik   holatíarining 
m ayjudligini  ek sp erim en tal  tasdiqlash.
M avzu  q a h ra m o n la ri:
1
.  Nils  X endrik  David  Bor  (1886-1962)  K o p en g ag en d a  fiziologiya 
professori  oilasida  tu g 'ilg an .  1911-yilda  d o k to rlik   dissertatsiyasini  yo- 
qlagan,  1914-yilda  Bor  M a n c h e ste r  u n iversitetid a  o 'qituv chilik  qilgan. 
1920
-yilda  Bor  B erlinga  kelgan,  P lan k   va  G erts  bilan  tanishgan.  1922- 
yilda  Bor  elem en tlarn in g   davriy  sistem asini  nazariy  asoslagan.  Borning 
nazaryasi  b o 'y ich a  7 1 -eIem en t  G afniy  ochilgan.  1927-yilda  to'Id iruv ch i 
prinsipini  yaratgan.  Yadro  fizikasini  rivojlanishida  Bor  k a tta   xissa  q o ‘- 
shdi.  1938-yilda  y a d ro n in g   to m ch i  m odeli  va  tark ib iy   m odelini  berdi. 
1939-yilda  y ad ro n in g   b o iin is h   nazariyasini  yaratd i.  1943-yilda  ho k i- 
m iyatga  G itler  k eig a n d a n   s o ‘ng  D aniyadan  Shvetsiyaga,  so ‘ng  A ngli- 
yaga  qo chishga  m ajb u r  b o id i.  Y adro  bom basí  yaratilishida  qatnash di. 
1922-yilda  atom   stru k tu rasi  va  n u rlan ish d ag i  izlashlari  u ch u n   N obel 
m ukofotiga  sazovor  b o id i.
2.  G.K.Yuri  d e te riy   atom ini  kashf  etg an lig i  u c h u n   1934-yilda  k i- 
myo  fani  b o 'y ic h a   N obel  m ukofotiga  sazovor  b o 'lg an .
3.  Jeym s  F rank  (1882-1964)  G am burgda  (Olm oniya)  tu g 'ilg an . 
G eydelberg  un iv ersitetid a  1901-1902 
3
álda,  s o 'n g   1906-yilda  Berlin 
universitetini  bitirgan.  1920-1933  yillarda  G e ttin g en   shahridagi  Fizika 
institutida  d irek to rlik   qilgan.  1925-yilda  G erts  bilan  b irg alik da  e n e r­
getik  sathlarni  ek sp e rim e tal  k ashf  etg an i  u c h u n   N obel  m ukofotiga  s a ­
zovor  bo'lgan.
4.  G ustav  Lyudvig  G erts  (1887-1975)  -   O lm oniyaning  G am burg 
shahrida  tu g 'ilg a n .  «Fillips»  firm asining  fizika  laboratoriyasida  ish- 
lagan.  «Simens»  firm asining  ilm iy  ta d q iq o t  lab orato riy asig a 
rahb arlik 
qilgan.  L eypsigdagi  fizika  in stitu tid a  re k to r  b o 'lg a n .  1925-yilda  F rank 
bilan  birgalikda  atom ni  diskret  sathlarini  ek sp erim en tal  tasd iqlagan i 
uchun  N obel  m ukofoti  oigan.
155

VIII bob.
 VODORODSIMON ATOMLAR UCHUN  BOR MODELI, 
BOR NAZARIYASINING EKSPERIMENTAL TASDIGT
8.1. Vodorodsimon atomlar.  Pikering seriyasi
Bor  nazariyasi  atom   tuzilishi  nazariyasini  rivojlantirishda  katta 
q ad am   b o id i.  Y uqorida  k o id ik k i,  Bor  nazariyasi  v o do ro d  atom ining 
sp ek trial  chiziqlari  chasto talarin i  to ‘g ‘ri  tavsiflab  b era  oldi.  Davriy  sis­
tem an in g   vodorod  atom idan  k eyin  joylashgan  geliy   atom i  u ch u n   Bor 
nazariyasining  k u ch i  o im a d i.  Lekin  Bor  nazariyasini  vodorodsim on 
atom larga  m uvoffaqiyat  bilan  q o ila s h   mum kin.
Z aryadi  Ze  ga  ten g   y ad ro   va  b itta  elek tro n d an   tash k il  topgan 
ato m lar 
vodorodsimon  atomlar
 
d eb   ataladi.  M asalan,  bir  k arrali  io n ­
lash g an   geliy  atom i 
He*  (z 
= 
2),
 
ikki  karrali  io nlashg an  litiy  atom i
(z =  3)  yoki  u ch   karrali  io nlashgan  berilliy  atom i  Be*^*  v o d o ro d ­
sim on  atom lardir.
V odorodsim on  atom   u c h u n   N yutonn in g  ikkinchi  q o n u n ig a   k o ‘ra
1
 
Z é
4nE(, 
r^ 
r 
Ikkinchi  m uhim   ten g lam a  Bor  nazariyasiga  asosan
I   = 
m v r
  = 
nh
(8.1)
(
8
.
2
)
b o ia d i. 
8
.
1
-jadvalda  vodorod  atom i  va  vodorodsim on  atom   uchun 
x arak terli  tenglam alari  keltirilgan.  Bu  teng lam alard a  v o d oro d  atom i
u c h u n   yozilgan  e^  k attalik   vodorodsim on  atom lar  u c h u q  
k a tta ­
lik k a  alm ashtirilgan.
Jad v a ld a n   k o'ram izki  n -k v a n t  sonining  b erilg an   qiym ati  uchun 
vodo rodsim o n  atom larning  elek tro n   orbitalarining  rad iu si  vod orod   a t­
om ining  elek tro n   orbitasi  rad iu sid an   z  m arta  kichik, 
en erg iy ad an
m os  qiym atlari  esa  (absolyut  qiym atiga  ko'ra) 
m arta  katta.  M a­
salan,  bir  k arra  ionlashgan  geliy  atom i  He*  (z =  
2
)  uch un ;  asosiy  holat 
\ “X  fk
en ergiyasi 
—
^ - 2 ^  
=
-54,4 
e F , 
(n = l) .  Birinchi  u y g 'o n ish   holati
156

K V A N T   F I Z I K A S I
{n
1 Q /Z
- 2 )   u ch u n  
£   = - - ^ - 2 - = - 1 3 , 6 e F  ■
  Ikk inchi  u y g 'o n ish   h olati
(n =  3)  u ch u n  
£3
  = - ^ ^ - 2 ^   = - 6 ,0 4 e F -   Q izig 'i  sh u n d ak i  n =  2,4,6  va
h.k.ga  to 'g 'r i  k e lg a n   en e rg etik   sathlarning  en erg iy a  qiym ati  vodorod 
atom ining  n =  1,2,3  va  h.k.  holatd an  en e rg etik   qiym atlariga  ten g.  B un­
dan  chiqadiki 
/ / e  " atom ida  elektron  n = 4  sath d an   n  = 2  sath g a 
o 'tg a n d a   ch iq ilg an   fotonning  to 'lq in   uzunligi  vodo rod   atom ida  e le k ­
tron  n = 2  sath d an   n = l   sath g a  o 'tg a n d a   ch iq arg an   fotonning  to 'lq in  
uzunhgiga  ten g   b o 'lad i.  Bu  o 'tish lar  8.1-rasm d a  k o 'rsa tilg a n   rasm dan 
k o'rib  turibsizki  vodorod  atom i  u chu n  berilgan  Laym an  seriyalarining
(n =  l  g a  o'tish)  k o 'p   chiziqlari  H e^  atom idagi  Pikering  seriyasidagi 
(n =  2  sath g a  o 'tish )  o 'tish   chiziqlariga  m os  keladi.  Bu  voq ea  k o 'p  
tadqiqotchi  spek tro sk o p istlarn i  k o 'p   ch a lg 'itg a n . 
8
.
1
-jadvaidan  k o 'r a -  '
sizki  H e^ u c h u n   R idberg  doim iyhgi  ham   vodo ro d n in g   R idbergidan 
m arta  katta,  y   h olda  «,  —> 
o'tish  to 'lq in   son  v  =  ^   ham  
m arta
Ä
kattadir.
8 .î-ja d va l
Vodorod  atomi
Vodorodsimon  atomlar
Yadro  harakatiga 
tuzatish
47teJr 
2 
me
Ë= —
1
 
13,6
«  = ■
m e
64 
c
,  m
1  = ^
,  
m
r
v = Rc-
1
_ 
1
V ’f
n i
gs
n   =
£  = -
n  ,  m 
m ze "
mz^e' 
1
  ^_13,6¿' 
n-  ~
64/r^£¡ti^ c
r - ^
V = Rcz
^n-f 
n,
gs
r , ,
64/re^hc
v = R^-(\
L _ ±
V'’/
J ___
1_
nf
,  m
157

K V A N T   F I Z I K A S I
M—^
rt=4
«=3
«=2
n=\
Layman  seriyasi 
VODOROD
n=8
n-1
n=6
«=5
n=4
n=3
«=2
Jk*
Pikering  seriyasi.
Bir  k a rra   io n lash g an   geliy  
atom i  (H e^)
£■,  =  -0,85  eV 
£  =-l.n  eV
=  -1,51  e V
6
E,  =  -2,08  eV
£4
  = -3 ,4 0   eV
E,  =  -6,04  eV
= - I 3 ,6   eV
S. 
¡-rasm.
8.2. Y^dro harakatiga tuzatish
Bor  nazariyasida  massiv  yadroni  qo‘zg‘almas  deb  faraz  qildik. 
Vodorod  atomining  aniq  modelida  yadroning  harakati  ham  inobotga 
ohnadi.  Massasi  m  boigan  elektron  va  massasi 
M
  boigan  proton 
massa  markazi  k  deb  atalgan  nuqta  atrofida  aylanadilar  (8.2-rasm)  a;
va 
-
  elektron va yadroni  mos  ravishda  massa  markazigacha  boigan 
masofalar.  8.2-rasmga ko'ra
r   =   r^  +   r„ -
Massa  markazi  ta’rifiga binoan
Mr„  =  mr^
(8.3)  va  (8.4)  ni 
va 
ga  nisbatan  echsak
,  
M  
,
=  (-77—
y
(8.3)
(8.4)
(8.5)
(
8
.
6
)

K V A N T   F I Z I K A S I
lar  kelib  chiqadi.  Borni  ikkinchi  p ostulatiga  muvofiq,  m assa  m arkaziga 
nisbatan  t o i a   im puls  m om enti
L  = 
= nh 
(8.7)
ga  teng.  B unda  T,,  =  (Or„  va 
=  Cür^  yadro  va  elektro n n in g   chiziqli 
tezliklari.  (8.7)  ni
L = M íor/  + mcor"  = nh
k o'rinishda  yozam iz.  (
8
.
8
)  ga  (8.5)  va  (
8
.
8
)ni  olib  kelib  q o 'y sa k
= n h
form ulaga  e g a   bo 'lam iz.  Bunda
m M
|X = ----------
m + M
larni  olamiz.  jJ. -   keltirilgan  massa  deyiladi. 
•
Yadro
(
8
.
8
)
(8.9)
(
8
.
10
)
(8.9)  form uladagi  (o  ni  o 'rn ig a  Z   ni  q o 'y sak ,  u  h olda  statsio n ar
r
holatlar  u ch u n
I   =   |AO)r^  =   i f l  
(8.11)
o 'rin h   b o 'lad i.  Bu  form ula  (7.8)  form ulaga  o 'x sh a sh   bo'lib,  fa q at  e le k ­
tronning  m assasi  o 'rn ig a   keltirilgan  m assa 
yozilgan.
V odorod  atom ining  potensial  energiyasi
ga  teng,  k in etik   energiyasi  esa
47t£o 
T
159

if  =  ^  m^^e  + ^  
^  (mi^e  + Mf n )
k o 'rin ish g a   eg a  bo'ladi.  U shbu  form ulada  biroz  alm ashtirishlar  qilib
1
(
8
.
12
)
K   =  ~H(£>V
'k o 'rin ish d ag i  ten glam aga  eg a  bo'lam iz.
E nda  (7.2)  form ulani  yad ro   harakatini  e ’tib orga  o ig an   h o ld a  y o ­
zamiz:
1
=  m
V 
n
=  TTKoV-
Bu  form ulaga  (8.5)  dagi 
ni  qo'ysak,
1
4
ti
8„  r
va  uni
4718o  r
M  + m
e 
2 
=  Ц
(0
 r
(8.13)
k o 'rin ish g a   keltiram iz.  œ  ni  o 'rn ig a   (8.9)  ifodani  q o 'y sa k
1
4ne„  T
ni  olam iz va  b u n d an
.
2 * 2
r = r   =
AnzQirh
(8.14)
ni  topam iz.
(8.14)  form ula  (7.11)  form ulaning  xu dd i  o 'z i  b o 'lib ,  u n d a   (8.14) 
dag i  m  ni  o 'rn ig a   faqat  ß  yozilgan.  Yadro  h arak atig a  tu zatish   ino batga 
o lin g an d a  vodorod  atom ining  statsionar  orbitalarining  rad iu si  (8.14) 
form ula  bilan  topiladi.
Yadro  h arakatiga  tuzatish  kiritg an d a  elek tro n n in g   k in e tik   e n e r­
giyasi  (
8
.
12
)  b o 'lg a n i  u ch u n  v o dorod  atom ining  to 'la   energ iy asi
ц  e
3 2 n h o h ^
1
eV
(8.15)
form ula  bilan  aniqlanadi.
X uddi  shunga  o 'x sh a g an   ifodalarni  Ridberg  doim iysi  va  elektron  
o 'tish d a   ch iq q an   fotonning  ch asto tasi  va  to 'lq in   uzu n lig ig a  ham   yozish 
m um kin:
6471^60^^ C '
m
(8.16)
160

K V A N T   F I Z I K A S I
64nV,ñ^
1
 
1
Gs
V  =
_______ f i - ± '
64n^egñ^c
 
nf^
m
(8.17)
(8.18)
V odorod  atom i  u c h u n   yadro  h arakatiga  tuzatish  kiritilgan  form u ­
lalar 
8
.
1
-jad v ald a  keltirilgan.
Yadro  h arak atin i  tuzatishni  hisobga  oigan  ten g lam alar  1  jadv ald a 
keltirilgan.  Yadroni  h arak atig a  tuzatish  keltirilg an  va  y adroni  h a r a ­
k atig a  tuzatish  k eltira  olm agan  en erg etik  
sath lar  8.3-rasm da  tasvir­
langan.
E.^  ------
E .
b)
8.3-rasm.
Y adroning  h arak atin i  hisobga  oigan  e n e rg e tik   sath lar 
= 0   (8.3, 
b-rasm )  to m o n g a  ozgina  siljigan.  A m erika  fizigi  G.K.Yuri 
>  R^
d an   foydalanib  d eyteriyni  kashf  etdi.
1934-yilda  d e
3
rteriyni  kashf  etilganligi  m unosabati  bilan  Y uriga 
kim yo  b o 'y ich a  N o b el  m ukofoti  berildi.
8.3.  E la stik  v a   n o e la s tik  to ‘q n a sh ish
Bor  n azariyasida  postulat  sifatida  b erilgan  d isk ret  statsio n ar 
(turg'un)  holatiarn in g   m avjudligini  bevosita  tasdiqlovchi  ek sp erim en t 
Jem s  F rank  va  G ustav  G erts  tajribasi  bo 'ld i,  Bu  tajribaning  xulosalarini 
yaxshi  tushunish  m aqsadida  qisqa  ravishda  atom ning  u y g 'o n ish i  va 
«optik»  sath lar  orasida  elektron  o 'tish lar  m asalasini  k o 'rib   chiqam iz.
Shuni  eslatish  lozimki,  boshlan g 'ich   k in etik   energ iy an in g   o 'z g a - 
rishiga  qarab,  to 'q n a sh ish la r  elastik  va  n oelastik  tu rg a  ajraladi.  A gar
161

WHi"t4F
(К’Г'
K V A N T   F I Z I K A S I
ikki  zarraning  to 'q n ash ish   jarayon ida  ularning  b o sh la n g 'ic h   k inetik 
energiyalarining  yig 'in d isi  to 'q n a sh ish   sodir  b o 'lg a n d a n   k ey ing i  k i­
n etik   energiyalari  yig'in d isig a  te n g   bo'lsa,  garchi  ja ra y o n d a n   keyin 
en e rg iy a  b oshq ach a  taqsim langan  b o 'lsa   ham ,  b u   jaray o n n i  elastik 
to 'q n a sh ish   deyiladi.
£ „   =  O
I
£,=
4,88
 eV
E,
E,
E„  =  - 5 , 5 4  
eV
Д  =  2536  A 
E
g
  =  -10,42  ;  eV
8.4-rasm.
  Simob  atomining spektri.
Aks  holda,  ag ar  to 'q n a sh ish   jarayoni  b o sh lan g 'ich   k in e tik   e n e rg i­
y aning  bir  qism i  to 'q n ash u v c h i  zarralardan  birining  ich k i  energiyasini 
o 'z g artirish g a  sari  bo'lsa,  b u n d a y   jarayon  noelastik  jaray o n   d eb   yu rita- 
ladi.
Sim ob  atom i 
k ab i  o g 'ir  atom lam ing  ichki  q o biqlarida  jo y ­
lan g an   elek tro n   yadroning  elek tro statik   tortishi  b ilan   q a ttiq   b o g '­
langan.  S huning  u ch u n   ularni  atom dan  «uzib»  olish  u c h u n   k a tta   e n e r­
giya  kerak .  Bu  elek tro n lam i  b o g 'lan ish   energiyasi  b ir  n ec h a  m ing 
elek tro n   voltga  etadi.  Tashqi  (valentli)  elektronlari  esa  yad ro   bilan 
k uchsiz  b o g 'lan g a n .  U larning  b o g 'lan ish   energiyasi  b irq a n c h a   elek tron  
v oltga  teng.  F rank  G erts  tajribasida  faqat  tashqi  (valentli)  elektro n lar 
"qatnashadi".  Simob  atom ining  elektroni  u ch u n   m os  b o 'lg a n   sh u n d ay  
sath lar  8.3-rasm da  keltirilgan.  Bu  en e rg etik   sath larn i  o p tik   sath lar  deb 
ataladi,  ch u n k i  ular  orasidagi  istalgan  o 'tish d a  to 'lq in   u zunligi  k o 'z g a 
k o 'rin g a n   sohaga  fotonlarning  chiqishi  yoki  yutilishi  k o 'rilad i.
R asm dan  ko'ram izk i  asosiy  holatdagi  (G)  valen tli 
elek tro n n in g
energiyasi  E^-  =  — 10,42  eV.  B oshqa  en ergetik   h o latlar  H ,I,S  va  ha- 
kozo  u y g 'o n g a n   holatlarni  aks  etiradi.  Birinchi  u y g 'o n g a n   h o lat  [H) 
energiyasi:  E¡j  = - 5 , 5 4   eV.  Asosiy  holatda  birinchi  u y g 'o n g a n   h o ­
latg a  elek tro n n i  o 'tish i  u c h u n   zarur  b o 'lg a n   en erg iy a  (8.3-rasm da  1-

K V A N T   F I Z I K A S I
. 
i 
■  J   J L J  
;
chiziq)  teng: 
=  E„-E^;  = - 5 , 5 4 e V - ( - 1 0 ,4 2 eV) = 4,SSeV;  bu  e n e r ­
giya  sim ob  atom ining  birinchi  kritik  potensiyaii  d eb   ataladi.  Q an d ay d ir 
sabablar  ta ’sirida  sim ob  atom i  birinchi  u y g 'o n g a n   holatg a  o 'tg a n  
bo 'lsa,  elek tro n   ju d a   qisqa  paytda  ( = 
1 0
”*c)  y an a  asosiy  holatig a  (
2
- 
chiziq)  qaytadi.  Bu  o 'tish   jarayonida  energ iy asi  E^  = 4 ,8 8   eV   ga,
Pie
to 'lq in   uzunligi 
—  =  2 5 3 6  
1 0
”'“  м  
b o 'lg a n   foton  n u rla-
Ee
nadi  (3-to 'lq in sim o n   chiziq).  Rasm dan  ko 'riam izk i  sim ob  atom ining 
ionizatsiya  energiyasi  10,42  eV  ga  teng.
Past  bosim da  b o 'lg a n   simob  b u g 'id a n   sek in   harak atlan ay o tg an  
elektron lar  d astasi  o 'ta y o tg a n   bo'lsin.  A gar  elek tro n larn in g   k in etik  
energiyasi  4,88  eV   d an   kam   bo'lsa,  u  h olda  bu  elek tro n larn in g   sim ob 
atom i  bilan  to 'q n a sh ish i  elastik  bo'ladi,  ch u n k i  elek tro n n i  ilgarilanm a 
h arakatining  k in etik   energiyasi  o'zgarm aydi.
E lektronlarning  k in etik   energiyasini  bir  qism ini  y o 'q o tish i
= 
■
 
К 
^  —
К  
(8.19)
(m + M) 
M
form ula  bilan  aniqlanadi.  Bunda,  m -e le k tro n   m assasi,  M -sim ob
atom ining  m assasi, 
K  = —m ÿ - 
elek tro n n in g   d astlab ki  energiyasi.