Ekologiya va atrof muhit muhofazasi
Download 2.82 Kb. Pdf ko'rish
|
Adaptatsiyaning manbayi organizmdagi genetik ozgarishlar
mutatsiyalar hisoblanadi. Mutatsiyalar organizmga tabiiy omillar tasirida, shuningdek, suniy tasir korsatish natijasida paydo boladi. Organizmlarga tarixiy-tadrijiy rivojlanish yolida abiotik va biotik omillar majmuaviy tasir korsatadi. Organizmlar mazkur omillarga muvaffaqiyatli (masalan, otning taxminan 60 mln yil davomida past boyli ajdodlaridan boyi 1,6 m bolgan uchqur otga aylanish evolutsiyasi) yoki muvaffaqiyatsiz moslashishi (ma- salan, osimlik ozigi yetishmasligi yoki yoqligi tufayli mamont- larning muhitga moslasha olmay yoki ibtidoiy odamlar tomoni- dan ovlanib qirilib ketishi) mumkin. Mamontlar togrisida keltirilgan misolda osimlik ozigi chek- lovchi yoki meyorni belgilovchi omil korinishida namoyon boladi. 24 Cheklovchi omillarning ahamiyati XIX asr ortalarida nemis olimi Y. Libix tomonidan birinchi marta korsatib berilgan. U eng kam miqdor qonunini aniqlagan: hosil (mahsulot) eng kam miqdorda bolgan omilga bogliq. Agar tuproqdagi foydali tarkibiy qismlar tenglashtirilgan yaxlit tizim deb tasavvur etilsa va faqat qandaydir modda, masalan, fosfor eng kam miqdorni tashkil etsa, bu hosilni kamaytirishi mumkin. Biroq malum boldiki, tuproqdagi foydali mineral moddalarning eng maqbul miqdori ham, agar ular keragidan ortiq bolsa, hosilni kamaytiradi. Demak, omillarning eng kop miqdori ham cheklovchi bolishi mumkin ekan. Cheklovchi ekologik omillar deyilganda ehtiyojga nisbatan kamligi yoki ortiqchaligi tufayli organizmlarning rivojlanishini chegaralovchi omillar tushuniladi. Demak, hosil nafaqat kimyoviy moddalar omiliga, balki osimliklar hayotining barcha omillari, shu jumladan, harorat, namlik, yoruglik va shu kabilarning majmuaviy tasiriga bogliq. Umumiy va alohida tasir korsatishlardagi farqlar boshqa omillarga ham taalluqlidir. Masalan, shamol va yuqori namlik tasi- rida nomaqbul harorat tasiri kuchayadi, biroq, ikkinchi tomon- dan, yuqori namlik baland haroratning tasirini pasaytiradi. Omillarning ozaro tasiriga qaramasdan, ular bir-birining ornini bosa olmaydi. Bu V.R. Vilyams tomonidan aniqlangan omillarning mustaqillik qonunida oz aksini topgan: hayotning sharoitlari bir xil ahamiyatga ega, hayot omillaridan birortasini boshqasi bilan almashtirish mumkin emas. Masalan, namlikning tasirini karbonat angidrid gazi yoki quyosh yorugligining tasiri bilan almashtirib bolmaydi. Har bir ekologik omilning organizmga tasir korsatish che- garasi boladi. Omil yetishmasa yoki kop bolsa, organizm hayotiy faoliyatiga salbiy tasir korsatiladi. Ekologik omil organizmning rivojlanishiga ijobiy tasir korsatsa, eng maqbul (optimal) sha- roit vujudga keladi. U qanchalik cheklansa, omilning organizmga salbiy tasiri shunchalik kuchayadi. Organizm ekologik omilning eng yuqori va quyi nuqtalari doirasida, yani chidamlilik chegara- Cheklovchi ekologik omillar 25 larida hayot kechirish imkoniyatiga ega boladi. Agar mazkur meyordan chetga chiqilsa, organizm nobud boladi. V. Shelford tomonidan aniqlangan chidamlilik qonuni maz- mun-mohiyati shundan iboratdir. Demak, ekologik omillar (ha- rorat, namlik va h.k.) ozgarishiga bardosh bera oladigan va ol- maydigan organizmlar farqlanadi. Masalan, donli osimliklar- ning uruglari, odatda, tuproq harorati 23°C bolganda unib chiqa boshlaydi, lekin tuproq harorati 516°C dan kotarilsa, urugning unish jarayoni sekinlashadi; harorat 30°C dan oshganda urug osishdan umuman toxtaydi. Organizmdagi hayotiy jarayonlar malum davrlarda yuzaga chiqadi, yani organizmning faoliyati (oziqlanishi, osishi, ko- payishi, tarqalishi va h.k.) tashqi muhit omillari majmuyining ozgarishi bilan bogliqdir. Masalan, osimliklarda fasllar bo- yicha ozgarishlar sodir boladi, yani bahorda havo isishi bilan osimliklar uygonib, kok maysalar hosil qiladi, yozda esa sifat ozgarishlari roy berib, mevalar tugadi va h.k. Cheklovchi ekologik omillarni bilish qishloq xojaligi ama- liyotida katta ahamiyatga ega. Shu orqali ekinlar hosildorligi yoki hayvonlar mahsuldorligini oshirish mumkin. Xuddi shuning- dek, agrotexnik usullarni qollash natijasida tuproq tarkibidagi organik moddalarning miqdorini, uning suv-havo rejimini tar- tibga solish mumkin. Shunday qilib, ekologik omillarni muvo- fiqlashtirish yoli bilan qishloq xojaligi mahsulotlari miqdorini kopaytirish va uning sifatini yaxshilash mumkin. Haroratning organizmlarga tasiri Harorat eng muhim cheklovchi omillardan biri. Chidamlilik darajasi is- talgan tur uchun olimga olib boradigan eng yuqori va eng past harorat hisobla- nadi. Mazkur meyordan oshib ketilganda issiq yoki sovuq har bir turni qattiq shikastlaydi. Barcha tirik mavjudotlar, kamdan kam uchraydigan istisnolar etiborga olin- Organizmlar hayotida muhitdagi fizikaviy va kimyoviy omillarning ahamiyati 26 2.1-rasm. Umumiy biologik barqarorlik qonuni. Olish doirasi Organizmlar faoliyatining susayishi Organizmlarning yuqori miqdori Eng qulay oraliq Barqarorlikning quyi chegarasi Barqarorlikning yuqori chegarasi Organizmlar faoliyatining susayishi Olish doirasi Eng past Eng yuqori Ekologik omillarning ozgarish birligi magan holatlarda, 050°C ortasidagi haroratda yashash qobi- liyatiga ega hisoblanadi. 2.1-rasmda ekologik omillarning, xu- susan, haroratning ozgarishi boyicha umumiy biologik barqa- rorlik qonunining mohiyati keltirilgan. «Eng qulay oraliq» organizmlarning barqarorlik «miqdori»ni, yani ularning u yoki bu ekologik omilga chidamliligi yoki «eko- logik qobiliyati»ni ifodalaydi. Har xil turlarning vakillari bir-birlaridan «ekologik qobi- liyati» jihatidan farq qiladilar. Masalan, Arktikada uchraydigan suvoti sferillaning hayoti harorat 34°C sovuq bolganda ham davom etadi. Bazi bir zamburuglarning sporalari 190°C da ham osish qobiliyatiga ega boladi. Kopchilik ot osimliklari- ning quruq urugi 80°C sovuq yoki 120°C issiqqa bardosh bera oladi. Hayvonlarning haroratga moslashish jarayonlari natijasida poykiloterm va gomoyoterm hayvonlar paydo bolgan. Aksariyat kopchilik hayvonlar poykiloterm organizm hisoblanadi, yani 27 ularning tana harorati atrof-muhitdagi harorat ozgarishi bilan ozgaradi. Suvda va quruqlikda yashovchi hayvonlar, sudralib yuruvchilar, hasharotlar mazkur toifa vakillariga misol boladi. Hayvonlarning nisbatan kam qismi gomoyoterm organizm hi- soblanadi, yani ularning tanasida tashqi muhit harorati ozga- rishlariga bogliq bolmagan doimiy tana harorati mavjud bo- ladi. Sutemizuvchilar (shu jumladan, odam) 3637°C, qushlar 40°C tana haroratiga ega. Faqat gomoyoterm organizmlar nol darajadan past haroratda faol hayot kechirishi mumkin. Poykiloterm organizmlar ham nol darajadan past haroratga bardosh beradi, biroq ularda harakat- chanlik yoqoladi. Harorat osimliklar hayotida ham muhim orin tutadi. 10°C dan 3035°C gacha bolgan yuqori haroratda fotosintez jadal- ligi ikki marta oshadi, keyin uning jadalligi sekin pasayib, 40 45°C da fotosintez jarayoni umuman toxtaydi. Quruqlikdagi osimliklarning aksariyati nafas olish jadalligiga bogliq holda 50°C da nobud boladi. Osimliklarning past haroratlarga morfologik moslashishi, yani noqulay sharoitlarda osimlik kurtaklari yoki uning yuqori qismida joylashgan novdalarining tuproq va qor qatlamiga, or- mondagi xazonli toshama va shu kabilarga nisbatan joylashishi boyicha osimliklar hayotiy shakllari farqlanadi. Daniyalik olim K. Raunkiyer osimliklarni ularning hayot shakliga qarab, bir necha guruhlarga ajratgan: • epifitlar tuproqda ildizi bolmaydi va boshqa osimliklar tanasida osadi; • fanerofitlar (daraxtlar, butalar) kurtaklari yerdan (qor- dan) ancha balandda joylashadi va ular tangachasimon qoplamalar bilan qoplanadi; • xamefitlar (chala butalar, butachalar) kurtaklari qor us- tida va ostida qishlaydi; • kriptofitlar (kop yillik otlar) kurtaklari tuproq ostidagi tugunak, piyozbosh yoki ildizpoyada joylashadi; 28 • terofitlar (bir yillik osimliklar) noqulay mavsum kelishi bilan nobud boladi, har yili faqat urugidan unib chiqadi (urug qoldiradi). Iqlim sharoitlariga, shu jumladan, haroratga morfologik mos- lashish hayvonlarda ham kuzatiladi. Bir turga mansub hayvon- larning hayotiy shakllari 20°C dan 40°C gacha bolgan past haroratda ham shakllanishi mumkin, xususan, yolbarslar ichida eng kattasi birmuncha shimolda va sovuq iqlim sharoitida yashay- digan Amur yolbarsi hisoblanadi. Bu qonuniyat Bergman qoidasi deyiladi: issiqqonli hayvonlarda tana olchamlari populatsiya- ning ortacha korsatkichidan katta bolgan zotlar tur tarqalgan arealning birmuncha sovuq qismlarida yashaydi. Hayvonlar hayotida fiziologik moslashish birmuncha muhim ahamiyat kasb etadi. Ulardan eng oddiysi iqlimga moslashish (iqlimlashish) issiq yoki sovuqni otkazishga fiziologik mos- lashish hisoblanadi. Masalan, organizmning buglanishni ko- paytirish yoli bilan ortiqcha qizib ketishdan saqlanishi, poykilo- term hayvonlarning oz tanasidan qisman nam (suv) qochirish yoli bilan sovib ketishdan saqlanishi. Sovuqdan saqlanishning birmuncha qatiy shakllari ham mav- jud. Masalan, hayvonlar migratsiyasi hayvonlarning yashash sharoiti yoki rivojlanish davri (kunlik, mavsumiy, yillik) ozgarishi bilan bogliq yoppasiga kochishi (qushlarning issiq olkalarga uchib ketishi); hayvonlar qishlovi hayvonlarning qishki sovuq davrda uzoq vaqt karaxt bolib, uyquga ketishi (sugur, olmaxon, oq ayiq, korshapalak va h.k. ular oz tanasida metabolizm jarayonini susaytirib, shu orqali oziq moddalar sarfini kamaytirib, ozgarishi tana haroratini deyarli nol darajaga tushirish qobiliyatiga ega). Kopchilik hayvonlar (masalan, hasharotlar) qishda tinim davri, yani tashqi muhitning noqulay sharoitlari bilan bogliq holda oz rivojlanishining turli bosqichlarida (tuxum, qurt, gum- bak) vaqtinchalik fiziologik toxtashni boshdan kechiradilar. Demak, harorat quruqlik-havo muhitida yashovchi orga- nizmlar va populatsiyalarning moslashish jarayoniga jiddiy tasir korsatadigan eng muhim cheklovchi omillardan biri hisoblanadi. 29 Yoruglik va uning organizmlar hayotida tutgan orni Yoruglik energiyaning dastlabki manbasi bolib, usiz Yerda hayot bolishi mumkin emas. Yoruglik Yerda osimliklarning anorganik moddalardan or- ganik moddalar hosil qilishini taminlaydigan fotosintez ja- rayonida ishtirok etadi. Fotosintez jarayonida fiziologik faol radia- tsiya doirasi deb ataladigan 380760 nm chegarasidagi nurlar ishtirok etadi. Uning ichida fotosintez uchun qizil-toq sariq (600700 nm) va binafsha-zangori (400500 nm) nurlar eng kop, sariq-yashil (500600 nm) nurlar esa eng kam ahamiyat kasb etadi. Aynan sariq-yashil nurlar xlorofill moddali osim- liklarga yashil rang beradi. Yoruglik nafaqat energiya manbayi, balki organizmlarning moslashish jarayoni va biotaga sezilarli tasir korsatuvchi eng muhim ekologik omildan biridir. Korinadigan yoruglik va fiziologik faol radiatsiya doirasidan tashqarida infraqizil va ultrabinafsha nurlar boladi. Quyosh nurining 13 % ultrabinafsha, 4984 % infraqizil nurlarga togri keladi. Ultrabinafsha nurlanish katta energiya va foto- kimyoviy tasirga ega bolib, organizmlar unga nisbatan juda sezgir. Infraqizil nurlanish nisbatan kichik energiyaga ega bolib, suvda yengil yutiladi, biroq bazi organizmlar undan tana haro- ratini kotarishda foydalanadi. Organizmlar uchun yoritilish jadalligi muhim ahamiyat kasb etadi. Osimliklar yoritilganlik darajasiga munosabati boyicha oftobsevar (geliofit), soyasevar (ssiofit) va soyaga chidamli osim- liklar guruhiga ajratiladi. Yorqin quyosh nuri geliofitlar (yaylov otlari, boshoqli galla osimliklari, goza) uchun; kuchsiz yoritilganlik ssiofitlar (tayga qaragayzori, ormon-dasht dubzorlari, tropik ormonlar) uchun eng qulay sharoit hisoblanadi. Oftobsevar osimliklarning soyaga, soyasevar osimliklarning oftobga toqati yoq. Soyaga chi- damli osimliklar yoruglikka chidamlilikning keng kolamiga ega bolib, ham oftobda, ham soyada rivojlanishi mumkin. 30 Yoruglik signallari organizmlarning moslashishini tartibga soladi. Organizmlarning vaqt mobaynidagi faolligini tartibga so- luvchi eng ishonchli signallardan biri kun uzunligi fotodavr hisoblanadi. Fotodavriylik organizmlarning kun uzunligi tufayli kelib chiqqan mavsumiy ozgarishlardan tasirlanishidir. Muay- yan joyda yilning muayyan davrida kun uzunligi hamisha bir xil boladi, bu esa osimlik va hayvonlarga muayyan kenglikda yil davomida (gullashning boshlanish vaqti, pishib yetilish vaqti) shakllanishiga imkon beradi. Boshqacha ifodalasak, fotodavr bu tirik organizmlarda fiziologik jarayonlar ketma-ketligini oz ichiga olgan «vaqt relesi» yoki «ishga solish tartibi» hisoblanadi. Fotodavriylikni kun va tun almashinuvi bilan kechadigan tashqi sutkalik ritmlar (maromlar) muayyan joyda Yerning oz oqi atrofida harakatlanishi tufayli vujudga keladigan mikroiqlim sha- roitlarining davriy almashinib turishiga javoban organizmlarning oziga xos moslashuvi bilan tenglashtirib bolmaydi. Yoruglik omili mavsumiy maromlarda bolgani kabi sutkalik maromlarda ham asosiy signal (ogohlantirish) vazifasini otaydi. Sutkalik dav- riylikda tinch holat va faol faoliyat davri ozaro almashinib turadi. Har holda hayvonlar va odam hayot faoliyatidagi sutkalik davriylik turning tabiiy xossasiga, yani ichki maromiga aylangan. Orga- nizmdagi ichki maromlarning davom etish muddati aniq son (24 soat) bilan ustma-ust togri kelmasligi mumkin. Bu maromlar organizmga vaqtni his etishga yordam beradi. Òirik organizmlarning vaqtni his etish qobiliyati «biologik soat» deb yuritiladi. Biologik soat hayvonlarga togri moljal olishga yordam beradi, yani har bir organizm ozi yashab turgan joyning yoruglik omiliga asoslanib vaqtini olchaydi. Fotodavriylik irsiy mustahkam bolsa-da, boshqa ekologik omillar, masalan, harorat bilan birgalikda namoyon boladi: agar X kuni sovuq bolsa, osimlik keyin gullaydi; agar sovuq X kuni- dan oldin boshlansa, hosil kam boladi va h.k. Fotodavriylik sub- tropik va tropik mintaqalarda muhim ekologik omil bolib xizmat qilmaydi; uning ornini quruq va yomgirli mavsumlar bosadi. Baland toglarda asosiy ogohlantiruvchi omil harorat hisoblanadi. 31 Òirik tabiatning yil fasllari boyicha rivojlanishi Xopkinsning bioiqlim qonuniga muvofiq, yani turli mavsumiy hodisalarning boshlanish vaqti joyning geografik kengligi va uzunligiga, uning dengiz sathidan balandligiga bogliq amalga oshadi. Demak, joy qanchalik shimolda, sharqda va balandda bolsa, bahor shunchalik kech, kuz esa erta kirib keladi. Yil fasllarining qachon kirib kelishi (boshlanishi)ni bilish qish- loq xojaligi ishlarini rejalashtirishda katta ahamiyat kasb etadi. Organizmlar hayotida suvning tutgan orni Suv organizm hujayrasining asosini tashkil qiluvchi proto- plazmaga fiziologik zarur bolgan suyuq modda. Agar yerusti yoxud suv muhitida suv miqdori keskin ozgarishlarga uchrasa yoki kuchli shorlanish muhitida osmotik yol bilan organizmdan suvning ajralishi roy bersa, u ekologik nuqtayi nazardan cheklovchi omilga aylanadi. Quruqlik-havo muhitidagi suv atmosfera yoginlari miqdori, havo muhitining namligi, havoning qurituvchi tasiri va suvdan foydalanish zaxirasiga ega bolgan hududlar (maydonlar) bilan tavsiflanadi. Atmosfera yoginlari miqdori tabiiy-geografik sharoitlar bilan bogliq bolib, yer yuzasida notekis taqsimlangan. Masalan, Osiyo qitasida yiliga 2000 mm.dan ziyod (Hindiston, Bangladesh) va 200 mm.dan kam (Saudiya Arabistoni, Ozbekiston va Qozo- gistonning ayrim qismlari) yogin yogadigan hududlar mavjud. Biroq tirik organizmlar uchun yoginlarning yil fasllari boyicha taqsimlanishi eng muhim cheklovchi omil hisoblanadi. Motadil mintaqalarda yillik yogin miqdori yetarli bolishiga qaramasdan, uning notekis taqsimlanishi tufayli osimliklar qur- goqchilik yoki ortiqcha namgarchilikdan nobud bolishi mum- kin. Òropik mintaqa organizmlari quruq va namli mavsumni bosh- dan kechirishga togri keladi. Chol sharoitiga moslashgan osimliklarda osish ingibitori osimliklarning osishini sekinlashtiruvchi tabiiy moddalar (tuzlar, zaharli moddalar) mavjud bolib, ular vegetatsiya uchun yetarli 32 bolgan yogin miqdori (masalan, 10 mm) bilan ham unib, koka- rib chiqadi. Bunda, asosan, bahorda «chol gullashi» boshlanadi. Havo muhitining namligi nisbiy namlik korsatkichlari bilan olchanadi. Namlik haroratning tasirini ozgartiradi: muayyan haroratda namlikning ayrim chegaradan pastga tushishi havoning qurituvchi tasirini keltirib chiqaradi. Havoning qurituvchi tasiri osimliklar uchun muhim ekologik ahamiyat kasb etadi. Kopchilik osimliklar ildiz tizimi bilan tuproq- dagi suvni soradi. Òuproqning qaqrashi suvsizlanishi suvning sorilishini qiyinlashtiradi. Agar osimlik ildizining sorish kuchi va faol yuzasi kattalashsa, uning bu sharoitga moslashishi taminla- nadi. Ildizning sorish kuchiga muvofiq hajmda suv qabul qilinsa, osimlikning ildiz tizimi har tomonlama, masalan, boshoqli osim- liklar ildizi 1000 sm 3 tuproqda 13 km uzunlikda osishi mumkin. Demak, suv taminoti turlicha sharoitda osimliklarning ildiz tizimi turlicha rivojlanadi. Ildiz tizimi orqali olingan suvlar fo- tosintezga sarflanadi 0,5 % hujayralarga soriladi, 9799 % transpiratsiyaga osimlik barglari orqali buglanishga ketadi. Òranspiratsiya foydaliligi modda (toza mahsulot) kopayishining buglangan suv miqdoriga nisbati orqali aniqlanadi. 1000 sm 3 suvga quruq modda grammlarida olchanadi. Kopchilik osim- liklarda bir gramm tirik modda olish uchun 500 gr suv sarflanadi. Moslashishning asosiy shakli buglanishning kamayishi emas, balki qurgoq davrda osishdan toxtash hisoblanadi. 100 % nisbiy namlikka ega bolgan tropik ormonzorlarda ozi- dan suv ajratish qobiliyatiga ega bolgan, shuningdek, chollarda, hatto qurgoqchilik davrida ham suv balansi olingan va sarf- langan suv nisbati buzilmaydigan ayrim osimliklar mavjud. Osimliklar namlikka moslashish usullariga bogliq holda bir necha ekologik guruhlarga bolinadi: • gigrofitlar sernam muhit, botqoqlik va nam tuproqlarda osuvchi quruqlik osimliklari (sholi, qamish); • mezofitlar uncha kop bolmaydigan qurgoqchilikni bosh- dan kechiradigan, nami yetarli darajada yoki eng qulay yerlarda 33 osuvchi osimliklar (turli iqlim mintaqalariga mansub daraxtlar, ormonlardagi ot osimliklari, aksariyat madaniy osimliklar); • kserofitlar suv tanqisligiga uchrab turadigan, namni qalin etli bargida (saksovul, yantoq, chalov, shuvoq) va poyasida (suk- kulentlar aloe, kaktus) saqlash qobiliyatiga ega bolgan quruq dasht va chol osimliklari; • sklerofitlar ildizining sorish kuchi katta bolgan va mayda kichik barglari bilan buglanishni pasaytirishga qobiliyatli osimliklar. Sukkulentlar ichida konvergensiya hodisasi har xil turga mansub, amalda bir xil shaklga ega bolgan osimliklar uchraydi. Masalan, Afrika ixroji va kaktus sharsimon shaklga ega. Suvdan foydalanish zaxirasi osimlikning ildiz tizimi shi- mib olishga layoqatli suvlar bolib, muayyan hududdagi yogin miqdori va yuza qatlamlarning suv otkazuvchanligiga bogliq. Yoginlar miqdori kop bolsa-da, qumli qatlamlarning yuqori suv otkazuvchanligi suvning tezlik bilan tuproqda filtrlanib, uning past qismiga sizib otishiga olib keladi. Agarda tabiiy manba suvdan foydalanishning yetarli zaxirasini taminlay olmasa, uning orni irrigatsiya tizimlari qurilmalari yor- damida sugorish bilan suniy usulda toldiriladi. Hayvonlarda suvga nisbatan oziga xos ekologik guruhlar ajratiladi: • gigrofillar namsevar hayvonlar (qon soruvchi pashshalar); • kserofillar qurgoqsevar hayvonlar; • mezofillar oraliq guruhdagi hayvonlar. Hayvonlarda xulqiy, morfologik va fiziologik yollar (uslublar) bilan suv balansi tartibga solinadi. Xulqiy uslubga namli joylarga kochib otish, vaqt-vaqti bilan suvloqqa borish-kelish, tungi hayotga otish va h.k.; morfologik moslashishga tanada suvni toxtatib qoluvchi: shilliqqurtning chi- ganogi, sudralib yuruvchilarning muguz qoplami va h.k.; fizio- logik moslashishga ichimlik suvini chetlab otishga imkon be- ruvchi va moddalar almashinuvi natijasida hosil boladigan me- tabolik suv hosil bolishi kabilar mansubdir. Hayvonot dunyosining aksariyat vakillari, xususan, tuya, qoy va it tanasining muvofiq ravishda 27, 23 va 17 % miqdorda suv 34 yoqotishiga chidashi mumkin. Odam tanasidan 10 % suv yoqol- ganda halok boladi. Issiqqonli hayvonlarga nisbatan poykiloterm organizmlar suvga birmuncha chidamli hisoblanadi. Harorat va namlikning birgalikdagi tasiri Harorat va namlik birlikda uzluksiz tasirlashib, muayyan hududda iqlimning oziga xos «sifatini» taminlaydi: quyosh nuri va havoning quruqligi haroratning keskin ozgarishiga materik iqlimining shakllanishiga imkoniyat yaratadi. Ozbekiston keng- Download 2.82 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling