Hamidulla Dadaboyev

bitkachi 
(pisets, 
pisar)(DTS,10), 
ayg‘uchi 
(sovetnik)(DTS,28), alimchi (zaimodavets, kreditor) (DTS,35), altunchi 
(zolotix del master)(DTS,40) singari juda ko‘p terminlar qo‘llangan. 
Mahmud Zamaxshariy qalamiga mansub “Muqaddimat ul-adab” lug‘atida 
bu qo‘shimcha ishtirokida yasalgan, turli kasb va hunar egalarini anglatuvchi 
yigirmadan ortiq nomlar qayd etilgan: paxsachi (vozvodyashiy glinobitniye 
steni), yag‘chi (maslodel), chag‘irchi (vinodel), bichaqchi (nojovnik) va 
h.k.( Dadabayev 1990; 80).
O‘zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiy “Muhokamat ul-
lug‘atayn” asarida –chi affiksining vazifasiga alohida diqqat qaratgan holda, 
uning qurchi, xizanachi, yarag‘chi, chavganchi, nayzachi, shukurchi, 
yurtchi, shilanchi, axtachi, qushchi, barschi, qoruqchi, tamg‘achi, jibachi, 
yorg‘achi, halvachi, kemachi, qoychi singari turfa mansab va rutbalarni 
ifodalashdagi faolligini ta’kidlaydi. Alisher Navoiyning yozishicha, qazchi, 
quvchi, turnachi, kiyikchi, tavushqanchi kabi qush ovi bilan bog‘liq 
ko‘pgina terminlar ham –chi affiksi ko‘magida yasalgan (Alisher Navoiy 
1967;116-117). 
Ilmiy-texnikaviy inqilob davrida, globallashuv, internet va 
kompyuterlashtirish asrida –chi affiksli modelning so‘z yasash imkoniyatlari 
va doirasi bir necha barobar oshib ketdi. 
Ushbu modelning so‘z yasashdagi vazifasi o‘zbek tilining 
terminologik so‘z yasalish meyorlarida ham yaqqol namoyon bo‘ladi. 
-chi bilan yasalgan otlarning ma’noviy o‘ziga xosliklari u 
qo‘shilayotgan o‘zakka hamda uning o‘ziga tegishli bo‘lgan xususiyatlar 
ta’sirida shakllanadi. 
-chi affiksli ot – terminlar semantik strukturasiga ko‘ra bir qancha 
guruhlarga bo‘linadi. 
1. Biron bir kasb-hunar, mutaxassislik bilan shug‘ullanuvchi 

---

56
subyekt nomini ifodalovchi terminlar: traktorchi, sportchi, vositachi, neftchi, 
kabelchi, elektrchi, ekskavatorchi, hisobchi, soliqchi, uchuvchi, to‘quvchi va 
h.k. 
Umumiy hodisalar hamda kasb-hunar, mutaxassislik terminlari 
qatori ularning o‘z terminologiyasiga ega bo‘lgan turli soha va yo‘nalishlari 
ham mavjuddir. 
–chi affiksi kasb-hunar, mutaxassisliklarning umumiy ma’nosini 
bildiruvchi so‘zlarga qo‘shilib, ushbu kasb-hunar va mutaxassisliklarga 
taalluqli ot-terminlarni yasaydi: xizmatchi, tilchi, jangchi, chorvachi va h.k.; 
muayyan kasb-hunar, mutaxassislikning aniq sohasida band bo‘lgan 
shaxsni anglatuvchi ot-terminlarni hosil qiladi: tankchi, avtomatchi, 
dozimetrchi, zenitchi, pontonchi, karatechi, gimnastikachi, voleybolchi, 
bo‘yoqchi, betonchi, montajchi, payvandchi, g‘ijjakchi, skripkachi, 
rubobchi, nog‘orachi, dasturchi, raketachi (tex.) va h.k. 
-chi affiksli model kasb-hunar, faoliyatning aniq sohasini 
ifodalovchi nomlardan rang-barang mazmun-ma’noli otlarni yuzaga 
chiqaradi. Chunonchi: 
a) qandaydir narsa-predmet, buyum, ashyo yaratuvchi subyekt 
nomini bildiruvchi terminlar yasaydi: taqachi, gilamchi, domnachi, 
muqovachi, beshikchi, tanburchi, dutorchi va h.k.; 
b) ayni kasb, hunar, mutaxassislik bilan shug‘ullanuvchi shaxs 
nomini anglatuvchi terminlarni hosil qiladi: ayg‘oqchi, qo‘poruvchi, 
ixtirochi, arendachi, auksionchi, surushtiruvchi, taftishchi, sinovchi va h.k.; 
v) muayyan kasb-hunar sohasida qo‘llanuvchi asbob-uskuna, 
jihoz, buyum, texnika vositalari nomlaridan ushbu texnika vositalarini 
boshqaruvchi shaxslar otini yasaydi: mototsiklchi, kombaynchi, buldozerchi, 
to‘pchi, granatamyotchi, mashinachi (tikuvchi), greyderchi, ekskavatorchi,