Ii bob. Boshqaruv hisobida xarajatlarning o‘rni va ularni boshqarish

-chiqa
ris
h x
a
ra
ja
tla
rini
 
(is
hla
b chiqa
ris
h t
a
nna
rx
ini)
 a
niqla
sh
 
 
M
ahsulotni ishla
b 
chiqa
rish xa
ra
ja
tla
ri
Om
borda qolgan tay
y
or 
m
ahsulot qoldig
‘i
(davr boshidagi, +
) 
(davr oxiridagi, 
-)
Sotilgan (realizatsiy
a) 
m
ahsulot tannarxi
Ishlab
chiqarilgan m
ahsulot 
tan
narxi
Tugallanm
agan 
ishlab
-chiqarish qoldig
‘i
(davr boshidagi, +
) 
(davr oxiridagi,
-
) 
Um
um
ishlab
chiqarish 
xarajatlari
To
‘g
‘ri m
ehnat xarajatlari
To
‘g
‘ri m
oddiy
xarajatlar
(+
, −
) 
(+
, −
) 

---

73
2
-ra
sm
M
a
hs
ulo
tning
 t
o
‘liq t
a
nna
rx
ini
 
a
niqla
sh
 
To
‘g
‘r
i m
ehna
t 
x
ar
aj
at
la
ri
U
m
um
ishla
b
c
hiqa
rish
x
ar
aj
at
la
ri
To
‘g
‘r
i m
oddiy
x
ar
aj
at
la
r 
Qo
‘shilgan 
 
xarajatlar
 
Ishla
b
c
hiqa
rish 
ta
nna
rxi
T
ij
or
at 
x
ar
aj
at
la
ri
Ma
’m
ur
iy
–
boshqa
ruv 
x
ar
aj
at
la
ri
To
‘liq ta
nna
rx

---

74
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bu mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilish va 
xarajatlarni hisobga olish usuli bo‘lib, bu usul 
bo‘yicha mahsulot tannarxini hisoblash va 
zaxirani baholashda faqat o‘zgaruvchan ishlab 
chiqarish xarajatlari hisobga olinadi 
Xarajatlarni 
hisobga olish 
usullari 
To‘g‘ri moddiy 
xarajatlar 
Xarajatlarni
hisobga olishning
marjinal foyda usuli 
1 
To‘g‘ri mehnat 
(ish) haqi 
xarajatlari 
O‘zgaruvchan 
umumishlab 
chiqarish 
xarajatlari 
Xarajatlarni
hisobga olishning to‘liq tannarx usuli 
2 
Bu usul bo‘yicha mahsulot tannarxini 
hisoblashda barcha xarajatlar, ya’ni ham 
o‘zgaruvchi, ham doimiy xarajatlar hisobga olinadi. 

---

75 
Yuqorida ko‘rib chiqilgan ana shu uch turdagi xarajatlar (material, 
mehnat va umumishlab chiqarish xarajatlari) ishlab chiqarilayotgan 
mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi elementlarini tashkil qiladi 
(1-rasm). 
Xarajatlarni hisobga olish usullarining mohiyati bo‘yicha misol 
1. 
Xo‘jalik yurituvchi subyekt «X» turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan band. 
Yil davomida xo‘jalik yurituvchi subyekt yangi mahsulot ishlab chiqarishga 
moslashmoqchi 
2. 
Quyidagi ma’lumotlar mavjud: 
• to‘g‘ri moddiy xarajatlar - 59 136 
• to‘g‘ri mehnat xarajatlari - 76 384 
• o‘zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlari - 36 960 
• yil davomida 24 640 mahsulot birligi ishlab chiqilgan; 
• hisobot davri boshi va oxirida tugallanmagan ishlab chiqarish bo‘lmagan. 
Shu ma’lumotlardan foydalanib quyidagilarni hisoblash lozim: 
a) mahsulot birligining narxini; 
b) davr oxiriga bo‘lgan tayyor mahsulot qoldig‘ini; 
v) ikkala usul bo‘yicha hisobot davrida sotilgan mahsulotlarning tannarxini. 
Xarajatlarni hisobga olish tartibi 
Ko‘rsatkichlar 
O‘zgaruvchan 
xarajatlar hisobi 
To‘liq xarajatlar 
hisobi 
Ishlab-chiqarilgan mahsulot
birligining tannarxi 
To‘g‘ri moddiy xarajatlar
(59136 : 24640 birlik) 
2.40 
2.40 
To‘g‘ri mehnat xarajatlari
(76384 : 24640 birlik) 
3.10 
3.10 
O‘zgaruvchan umumishlab-chiqarish xarajatlari 
(44352 : 24640 birlik) 
1.80 
1.80 
Doimiy umumishlab-chiqarish xarajatlari (36960 : 
24640 birlik) 
- 
1.50 
Mahsulot birligining jami tannarxi 
7.30 
8.80 
Yil oxiriga qolgan tayyor mahsulotlar qoldig‘i 
(2640 x 7.30) 
(2.640 х 8.80) 
19 272 
23 232 
Sotilgan mahsulotlarning tannarxi
(22.000 x 7.30) 
 (22.000 x 8.80) 
160 600 
193 600 
Doimiy umumishlab chiqarish xarajatlari 
36 960 
 
Moliyaviy natijalar hisobotida ko‘rsatilgan jami 
xarajatlar 
197 560 
193 600 
Hisobga olishi lozim bo‘lgan barcha xarajatlar miqdori 
216 832 
216 832 

---

76 
Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot
(marjinal usul bo‘yicha) 
Mahsulot sotishdan tushgan tushum 
 
539 000 
Sotilgan mahsulotlar tannarxining o‘zgaruvchan qismi 
• Sotish uchun mo‘ljallangan tovarlar tannarxining 
o‘zgaruvchan qismi 
179 872 
• Minus, tayyor mahsulotlarning oxirgi qoldig‘i 
19 272 
• Eng, sotilgan mahsulotlar tannarxining o‘zgaruvchan 
qismiga 
160 600 
Plus, o‘zgaruvchan tijorat xarajatlari
(22 000 
х 4.80) 
105 600 
266 200 
Marjinal foyda 
272 800 
• minus: Doimiy xarajatlar 
• doimiy umumishlab-chiqarish xarajatlari 
• doimiy tijorat xarajatlari 
• doimiy ma’muriy xarajatlar 
36 960 
48 210 
82 430 
167 600 
Operatsion foyda (soliqqacha bo‘lgan foyda) 
105 200 
Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot
(xarajatlarni hisobga olishning to‘liq tannarx usuli bo‘yicha) 
Mahsulotlarni sotishdan tushgan tushum 
 
539 000 
Sotilgan mahsulotlar tannarxining o‘zgaruvchan qismi: 
216 832 
Minus, tayyor mahsulotlarning oxirgi qoldig‘i 
23 232 
193 600 
Sotishdan tushgan yalpi foyda 
345 400 
Tijorat xarajatlari: 
* 
o‘zgaruvchanlari 
* 
doimiylari 
* 
ma’muriy boshqaruv xarajatlari 
105 600 
48 210 
82 430 
236 240 
Daromad (foyda) solig‘ini to‘langunga qadar foyda 
109 160 
 
 Illustrativ misol 
Misol. Xo‘jalik yurituvchi subyekt «X» turdagi mahsulotlar ishlab 
chiqaradi. Barcha ehtiyot qismlarni ham mol yetkazib beruvchilardan 
sotib oladi. Hisobot yilining to‘rtinchi choragida quyidagi ma’lumotlar 
mavjud: 
 
Schyotlar 
raqami 
Schyotlar nomi 
31-dekabr 
1-oktabr 
1010 
«Xomashyo va materiallar»: 
* 
armatura 
* 
panjaralar 
* 
elektro-detallar
*
o‘tkazgichlar 
42 020 
13 020 
20 470 
8 840 
36 820 
12 660 
19 890 
9 250 
2010 
«Asosiy ishlab chiqarish» 
80 130 
77 910 
2810 
«Ombordagi tayyor mahsulotlar» 
81 260 
86 520 

---

77 
a) 4 chorak davomida xo‘jalik yurituvchi subyekt 92480 pul 
birligidagi armatura, 41600 pul birligidagi panjaralar, 52780 pul 
birligidagi elektrodetallar va 11460 pul birligidagi o‘tkazgichlar sotib 
olgan. 
b) To‘g‘ri mehnat xarajatlari 12 000 soatni tashkil qilgan. Har bir 
soat haqi - 9.50 pul birligida. 
v) Umumishlab chiqarish xarajatlari: 
egri mehnat xarajatlari 
36 870 
Instrumentlar 
3 930 
jihozlarning ijara haqi 
2 500 
sug‘urta xarajatlari 
1 940 
* 
jihozlarni ta’mirlash xarajatlari 
4 880 
* 
jihozlar uchun hisoblanilgan eskirish 
2 600 
g) mahsulotlarning realizatsiyasi hajmi 
691 770 
d) tijorat va ma’muriy xarajatlar 
296 820 
e) foyda solig‘i stavkasi 
34% 
 
Talab qilinadi: 
1. Material turlari bo‘yicha 4 chorakda sarflangan miqdorni 
hisoblang. 
2. 4 chorakda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxini aniqlash 
hisobotini tuzing. 
3. 4 chorak bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy 
natijasi to‘g‘risidagi hisobotini tuzing. 
Yechimi: