Innovatsiyalarning mohiyati va xususiyatlari

Innovatsiyalar samaradorligini baholash usullari

Innovatsion loyihalar (mavzular) tanlovidan so’ng ularning samaradorligi amalga oshiriladi. Innovatsiyalarning samaradorlik bahosi innovatsion jarayonning har bosqichi va davrida - eskiz loyihalashdan boshlab yangiliklarni o‘zlashtirishni yakunlash va amalga oshirishgacha tortib olib borilishi kerak. Hisob kitob ko‘rsatkichlarining baholash usuli va tizimi innovatsion jarayonning barcha boshqichi va davri uchun bir xil, yagona bo‘lishi mumkin, biroq hisob uchun birlamchi ma’lumotlar axborotlarning to‘liqlik darajasi, haqiqatlik va noaniqligi, manbalarning turli xilligi bo‘yicha farqlanadi. Bu innovatsiya samaradorligi ko‘rsatkichlarini aniqligi va ob’ektivligi bo‘yicha farqlanishiga olib keladi. Bu, ilmiy - texnik, iqtisodiy, axborot va analitik turdagi o‘zgarishlarni kiritgan holda innovatsion jarayonni nazorat qilish imkonini beradi.
Baholashning hozirgi vaqtda qo’llaniladigan usuli natija va harajatlarning nisbatiga asoslangan, ya’ni olingan samara va xarajatlarni qiyoshlashda. Natija (samara) va xarajatlarning nisbati qiymatli va natural o’lchovlarda ifodalanishi mumkin. Ta’kidlaymiz, innovatsion jarayondagi samaradorlik – bu doimo nisbatan, nisbiy kattalik.
Yangiliklar (innovatsiyalar) kiritilishi (amalga oshirilishi) bilan samaraning quyidagi turlari olinishi mumkin: iqtisodiy, ilmiy

• 
  texnik, ijtimoiy va ekologik. Samaraning har bir turi
  

ko‘rsatkichlarning majmuasi bilan ifodalanadi. Masalan, iqtisodiy samara foyda, savdo hajmining o’sishi, resurslarni ishlatishning yaxshilanishi bilan ifodalanadi; ijtimoiy samara – ishchi o’rinlar sonining ko’payishi, ishchilar xavfsizligi darajasining ortishi, mehnat sharoitlarining yaxshilanishi bilan; ekologik samara – atmosfera va suvga zararli moddalar tashlanilishining kamayishi, ishlab chiqariladigan yangiliklarning ekologikligining yaxshilanishi bilan.
Yashirin va aniq (tijorat) samaralari farqlanadi. Mavsumiy davrga qarab hisob kitob davrining samarasi va yillik samara belgilanadi. hisob-kitobli davr quyidagi omillarga bog‘liq: innovatsion jarayonning davomiyligiga, birlamchi ma’lumotlarning aniqligiga, yangiliklarni qo’llash muddatiga, investorlarning kutishlariga. Xozirgi vaqtda innovatsiya samaradorligining hisob kitobi amaliyotida asosan faqat iqtisodiy samara belgilanadi va inobatga olinadi. Samaraning boshqa turlari aniq uslubiy qo’llanmalarning yuqligi, birlamchi ma’lumotlarning yetarli emasligi va noaniqligi sababli, ba’zi istisno holatlardan tashqari, miqdor jihatidan baholanmaydi. Amaliy qo’llanilishga ega bo‘lgan innovatsiyalar samaradorligini baholash ko‘rsatkichlarining ba’zi usul va tizimlarini ko‘rib chiqamiz.
Innovatsion loyiha (mavzu)ning ahamiyatliligi, uzoq muddatliligi va hajmiga ko’ra tijorat samaradorlik faqat bitta korxona yoki ilmiy-ishlab chiqarish majmuasi uchun belgilanishi mumkin. Masalan, kuchli ilmiy texnik bazagasiga ega bo‘lgan yirik korxonalar va ilmiy-ishlab chiqaruvchi uyushmlar butun “fan
– ishlab chiqarish – iste’mol” innovatsion siklini boshqa tashkilotlar ishtirokisiz amalga oshira olgan holatda. Innovatsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baholashda korxona hajmi (ilmiy-ishlab chiqarish majmuasi yoki kichik innovatsion firma) va mulk shaklidan qat’iy nazar barcha ishtirokchilarni birinchi o’rinda loyihaning (mavzuning) tijorat samaradorligi qiziqtiradi. Bu korxona (tashkilot)ning moliyaviy holati, uning moliyaviy barqarorligi va oxir oqibatda uning mavjud bo‘lib turishi bilan belgilanadi. Bunda quyidagilarni ham inobatga olish zarur:
alohida korxona va tashkilotlarda amalga oshirilayotgan innovatsion ishlanmalarning ko‘pi hajmi bo‘yicha katta emas, xarajati (investitsiyasi) chegaralangan va bozorga yo‘naltirilgan yangiliklarni (oziq-ovqat, texnologik va b.) yaratish va o‘zlashtirishga qaratilgan. Ular alohida holatida faqat yirik innovatsion loyihalarga (maqsadli dasturlar, mega loyixalar, xalqaro loyixalar) mo‘ljallangan ilmiy-xo‘jali, iqtisod va byudjet samaradorligi kursatkichlariga bevosita ta’sir ko‘rsata olmaydi. Chunki biz faqat innovatsiyalarni tijorat samaradorgini baholash uchun qo’llaniladigan (yoki qo’llanilishi mumkin bo‘lgan) ko’rsatkichlarni ko’rib chiqish bilan chegaralanamiz.
Innovatsiyalar samaradorligini baholash asosida, ta’kidlaganimizdek, samara (foyda yoki mablag‘ oqimi) va xarajatlarni (investitsiya) solishtirish yotadi. Innovatsiyalarni hayot sikli davri, inflyatsiya, foyiz maosh va soliqni o‘zgarishi turli vaqtda amalga oshiriladigan xarajatlar va olinadigan natijalar (pul oqimi)ning iqtitsodiy tengsizligiga olib keladi. Bu ularni solishtirma turiga keltirishni talab etadi. Solishtirishning vazifasi xarajat va natijalarni bir vaqtga keltirish bilan hal qilinadi, masalan innovatsiyalarni amalga oshirishni boshlash yiliga. Bu keltirilgan qiymat usuli, yoki diskontlash deyiladi. Diskontlash kelajakda sarf bo‘ladigan yoki olinadigan summa hozirgi vaqtda kam qiymatga ega bo‘lishi bilan asoslanadi. Diskontlash bilan vaqt omili inobatga olinadi.
Amaliyotda bo‘lajak va joriy qiymat o’rtasida farqlikni aks ettirish uchun a diskontlash koeffitsienti qo‘llaniladi, u murakkab foizlar formulasi bo‘yicha hisoblanadi:

𝛼 = (𝐼 + ^𝐸
100
)^𝑡 (1)

Bunda, E – diskont normasi (foyiz stavkasi), % I – innovatsiya loyihalarni amalga oshirishning vaqtinchalik intervaligining tartib raqami. Innovatsiyani amalga oshirishning boshining yili bo‘yi olinganda formula quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:

(1+ ^{𝐸 𝑡})
𝛼 = ^𝐼
100
(2)

Diskont normasi (diskontlash) kiritilgan sarmoyaga foyda normasi sifatida ko’riladi, ya’ni korxona (tashkilot) yoki investor amalga oshirilayotgan innovatsiyalardan olishga kutilayotgan foyda foyizi. Diskont normasi ba’zida moliyaviy hisoblarda bank foiz stavkasiga teng sifatida qabul qilinadi.

Diskontlash koeffitsienti inflyasiya va xatar (ilmiy texnik va tijorat) omillarini inobatga olishi zarur. Agar ular foyda va foiz stavkasi normalarida inobatga olinmagan bo‘lsa, RF Xukumatining 1997 y. 22 oktyabrdagi “Davlat kafolatlarini tanlov asosida RF rivojlanish byudjeti mablag‘lari hisobiga taqdim ettish tartibini tasdiqlash to‘g‘risida”gi farmoyishiga va “RF rivojlanish byudjetining markazlashgan investitsiya resurslarining tanlov asosida joylashtirishda Investitsiya loyihalarining samaradorlik bahosi to‘g‘risidagi nizom”ga muvofiq xatar va invlyasiya omillarini diskontlashning keltirilgan koyeffitsientini hisoblash orqali inobatga olish tavsiya etiladi.
Inflyasiyani hisobga olgan (xatarni hisobga olmagan) holda diskontlash koyeffitsienti quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

₁₊ 𝐸 ^𝑡

₁₊ 𝑖
𝛼_𝑖 = 1 + 𝐸_𝑖 = [ ¹⁰⁰]
100
(3)

Bu yerda E – foiz stavkasi (Markaziy banki tomonidan o’rnatilgan),%; i – joriy yil uchun inflyasiya tempi ( Hukumati tomonidan urnatiladi), %; – inflyasiyani hisoblagan holda diskont normasi. Inflyasiya mavjud bo‘lmaganda foiz stavkasi diskont normasiga teng, ya’ni E = E1. Xatarga to’g‘irlash hisobi bo‘yicha diskont normasi (E2)

2 1
𝐸 = 𝐸 + ^𝑃
100
(4)

tashkil etadi.
Bunda R – xatarni inobatga oladigan to’g‘irlangan koyeffitsient,%. To’g‘irlangan koyeffitsient Rning o’lchovi xatar darajasiga bog‘liq (past, urta va yuqori) va 3dan 20% gacha atrofidagi hisoblarda tavsiya etiladi.
Diskontlashning umumiy koeffitsienti inflyatsiya va xatarni inobatga olgan holda quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

𝛼_{𝑢𝑚𝑢𝑚} = (1 + 𝐸₂)^𝑡 (5)

Hozirgi vaqtda innovatsiyalarning tijorat samaradorligini baholash uchun diskontlash hisoblash va diskontlashsizga asoslanagn ko’rsatkichlarning turli tizimi qo’llanilishi mumkin. Innovatsiyalar samaradorligining diskontlashsiz ko’rsatkichlariga investitsiyalar samaradorligining koeffitsienti, minimal darajadagi harajatlar, qo’shimcha investitsiyalarni olish muddati va solishtirma samaradorlik koyeffitsienti kiradi. Diskontlash hisobga asoslangan innovatsiya samaradorlik ko‘rsatkichlariga sof diskontlashgan daromad, daromadlik indeksi, daromadning ichki normasi va investitsiya olishning diskontlashgan normasi kiradi. Ko‘rsatkichlarning ikkinchi guruhi innovatsiya loyihalarni ob’ektiv baholashga imkoniyat beradi. Ta’kidlaymiz, sanoat rivojlanish bo‘yicha BMTning tavsiyalariga muvofiq xorij amaliyotida innovatsiya samaradorligini baholashda asosan ikkinchi guruh ko’rsatkichlari qo’llaniladi. Ushbu ko’rsatkichlarni batafsil ko’rib chiqamiz.
Sof diskontlashgan daromad (SDD) natijalar (daromad) ayirmasi va diskontlashni hisobga olgan innovatsiyalarga xarajatlar kattaligini namoyon etadi. Sof diskontlashgan daromat hisob kitobini quyidagi formula ko’rinishida aks ettirish mumkin:

𝑡=1
𝑆𝐷𝐷 = ^∑𝑇𝑝
(𝐸_𝑡 − 𝑍_𝑡)𝛼_𝑡
(6)

Bu yerda Et – t-yildagi samara (natijalar) Z t – t-yildagi xarajatlar, rub; Tr – hisob davri (loyihani amalga oshirish

muddati), yillar; t- vaqtinchalik interval raqami; at – diskontlash koyeffitsienti. Innovatsion loyiha SDF > 0 bo‘lganda iqtisodiy tomondan samarali. Sof diskontlashgan daromad boshqa nomlanishlarga ham ega: sof joriy qiymat, sof keltirilgan samara (net present value, NPV), va integral samara.
Daromadlik indeksi (DI) diskontlashni hisobga olgan holda kapital innovatsion kiritishga daromad va joriy xarajatlar ayirmasining munosabatini namoyon etadi va quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi

𝑡=1

𝑡=1
𝐷𝐼 =
^∑𝑇𝑝 (𝐸_𝑡−𝑍₁)𝛼_𝑡

^∑𝑇𝑝 𝐾_𝑡𝛼_𝑡

(7)

Ztek.t – t- yildagi joriy xarajatlar, rub; Kt – t- yilda innovatsiya loyihalariga kapital kiritish rub. Innovatsion loyiha DI
> 1da rentabilli samarali hisoblanadi. Bunday holatda innovatsion loyiha bo‘yicha diskontlashgan joriy daromadlar summasi diskontlashgan kapital kirimlar (investitsiyalar) kattaligidan ustun keladi. Daromadlik indeksini ba’zida rentabellik indeksi (profitability index, p.i.) yoki foyda indeksi deb ham aytishadi.
Daromadlikning ichki normasi (DIN) (internal rate of return,IRR) – bu diskontning shunday normasiki (Evn), unda innovatsiyani amalga oshirish jarayonida keltirilgan samaraning (daromad) kattaligi diskontlashgan kapital kirimlarga teng. Boshqacha qilib aytganda, daromadlilikning ichki normasi sof diskontlashgan daromad innovatsion loyiha bo‘yicha nolga teng bo‘lgan diskontlash stavkasi hisoblanadi. Daromadlilikning ichki normasi yoki diskont normasi(Evn) quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi

_∑^𝑇_𝑝 𝐸_𝑡−𝑍_{1 = ∑}^𝑇_𝑝 𝐾_𝑡
(8)

^𝑡=1 (1+𝐸_𝑖𝑛)^{𝑡 𝑡=1} (1+𝐸_𝑖𝑛)^𝑡

Daromadlikning ichki normasi korxonalar tomonidan innovatsion loyihalarni moliyalashtirish uchun jalb qilinadigan yetarli darajada bo‘lgan mablag‘ vositalarining kattaligini

ifodalaydi. Agar Evn investor tomonidan kutilayotgan kapitalga daromad normasiga teng yoki yuqori bo‘lsa loyiha samarali deb hisoblanadi. Bank krediti hisobiga innovatsion loyihalarni moliyalashtirishda Evn ahamiyati bank foiz stavkasining mumkin bo‘lgan darajasining yuqori chegarasini belgilaydi. Daromadlik ichki normasi hisob kitobini innovatsion investitsiyalarni miqdoriy tahlilining birinchi davri sifatida qo’llash mumkin. Xorij amaliyotida ushbu ko’rsatkich bo‘yicha shunday innovatsion loyihalar tanlanadiki, unda DIN 15% dan kam bo‘lmasligi kerak. Hisob kitob amaliyotida daromadlikning ichki normasi boshqa nomlanishlarda ham kuzatiladi: rentabellik normasi, investitsiyani qaytarish normasi, foydaning ichki normasi va chiqimni qoplashning ichki normasi.
Investitsiyalar chiqimini qoplashning diskontlashgan muddati (Tok) vaqtni yillardagi davrini namoyon etadi, uning davomida innovatsiyadagi(Kin) investitsiyaning umumiy summasi summa natijalari (mablag‘ oqimi) – Esum bilan qoplanishi kerak. Bu ko’rsatkichlar diskontlashni hisobga olgan holda aniqlanadi. Investitsiyalar chiqimini qoplashning diskontlashgan muddati quyidagi formula bo‘yicha belgilanadi

𝐸
_𝑇𝑞𝑚 ₌ 𝐾_𝑖𝑛
𝑠𝑢𝑚
(9)

Innovatsion loyiha (mavzu)ning saradorligi bo‘yicha qaror innovatsion loyiha ishtirokchilarining barcha ko’rsatkichlari va qiziqishlarining ahamiyatini, xamda uning ijtimoiy va ekologik asoratlarini inobatga olgan holda qabul qilinadi.