Intuisiya, faraz, gipoteza, ishonchli ilmiy nazariya tushunchalari

Tanqid va raddiyaning mohiyati.

Tanqid - bu argumentatsiyaga qarama-qarshi bo’lgan mantiqiy jarayondir. Argumentatsiyaning maqsadi biron-bir mulohazaning chinligi yoki hech bo’lmasa qisman asosligiga ishonch hosil qilish jarayoni bo’lsa, tanqid u yoki bu mulohazaning xatoligiga ishonch hosil qilishga qaratilgan mantiqiy jarayondir. Tanqidda ko’zlangan maqsadga hamisha erishilmaydi. Ba'zida ilgari surilgan mulohazaning asosligiga erishilsa, ba'zida mulohazaning xatoligi aniqlanadi.

Shu munosabat bilan tanqid ikki turga ajratiladi: argumentatsiyani tanqidi va mulohazani xatoligini yoki uning chinligini yetarli darajada emasligini aniqlash. Ikkinchi holatda tanqid kontrargumentatsiya, tanqid qilinayotgan mulohaza esa tezis deb ataladi. Ba'zi hollarda kontrargumentatsiya rodiya hisoblanadi.

Raddiya – bu biron-bir mulohazaning mantiqiy usullar va isbotlangan mulohazalardan foydalanib xatoligini aniqlashga qaratilgan mantiqiy jarayonidir.

Raddiya tarkibidagi isbotlangan mulohazalar roddiya argumenti deyiladi. Rad etilishi lozim bo’lgan mulohaza esa tezis hisoblanadi.

Roddiya hisoblanmagan kontrargumentariyadagi asoslangan mulohazalar ham argument deyiladi. Isbot kabi o’z navbatida rad etish usuli-demonstratsiya ham radiya jarayonining tarkibiy qismi hisoblanadi.

Kontrargumentatsiya qo’yidagi holatlarda raddiya hisoblanmaydi: 1) argumentlar to’liq asoslanmagan hukmlar bo’lsa; 2) tanqid qilish shakli demonstratsiya ko’rinishida bo’lmasa; 3) tanqidga yuqoridagi holatlarning ikkalasi ham uchrasa. Mulohazaning yo’nalishiga qarab tezisning tanqidi antiteris va tanqidning asosligiga qarab farqlanadi.

Tanqidning ikkinchi shaklida mavjud argument va tezisdan ziddiyat kelib chiqadi. Mana shu yerdan tezisning xatoligi yoki yetarli darajada ishonarli emasligi keltirib chiqariladi.

Argumentatsiya va tanqidning strategiya va taktikasi. Isbot va raddiya, argumentatsiya va tanqid ko’p hollarda munozara jarayoniga olib keladi. Munozaratning qo’yidagi turlari mavjud: 1) ilmiy munozara (maqsadi ilmiy muhokamani yechish); 2) ishchi munozara maqsadi – hamma uchun ma'qul qarorga kelish; 3) polyamika (g’alaba uchun munozara yuritish. Munozara omma guvohligida yoki ularsiz amalga oshirishi mumkin. Bundan tashqari xakam ishtirokida munozara (Xakam vazifasini ko’p hollarda omma (publika)bajaradi) ham mavjud. Publika ishtirokidagi ikki kishining polemikasi distut deb ataladi.

Ilmiy yoki ishchi munozara jarayonida qarama-qarshi tomonlar argumentlarning umumiy doirasini ishlab chiqishga - asosiy atamalarni qanday tushunishga kelishib olishadi. Ma'lum bir muammolarda ularning qarashlari bir xil bo’lishi mumkin. Ular munosabati qo’yidagi sxema bilan ifodalanadi.

Umumiy qarashlar doirasi

Polemikada esa ilmiy va ishchi munozaradan fakli ularoq qarashlar bir-biriga mos kelmasligi mumkin. Chunki o’z fikrini xotoligini isbotligandan keyin ham tomonlar o’z fikrini turli yo’llar bilan asoslashga harakat qiladi.

Munozaraning yuqoridagi birinchi tipi – (ilmiy va ishchi) haqiqatni aniqlashga qaratilgan munozara – dialektik munozara deyiladi.

Munozaraning ikkinchi tipii – g’alaba uchun munozara – eristik munozara deyiladi.

Dialektik munozaradagi tezisni ilgari suruvchi tomon proponent, uni rad etuvchi tomon esa ollonent deb ataladi.

Eristik munozarada qarama-qarshi tomonlar raqiblar deb ataladi.

Munozaraning qanaqa turi qo’llanishiga qarab argumentatsiya va tonqidning strategiya va taktikasi farqlanadi.

Strategiya – bu argumentatsiya yoki tanqidni qurilishini umumiy rejasi.

Strategiya quyidagi talablarga javob berishi lozim:

birinchidan – Tezis aniq, ziddiyatsiz ifodalanishi;

ikkinchidan – keltirilgan argumentlar tezisni himoya qilishi, raqobatlashuvchi kontseptsiyani esa tanqid qilishi;

uchinchidan – tezisni mantiqiy bahosi keltirilgan argumentlardan kelib chiqishi lozim.

Munozara strategiyasidan ko’p uchraydigan kamchiliklardan tezis shakllantiriladi, argumentlar keltiriladi, argument qanchalik tezisni tasdiqlashi haqida xulosa qilinmaydi.

Argumentariya va tanqidning taktikasi bu argumentatsiya va tanqidning alohida bosqichlarida qo’llaniluvchi usullar va usullar yig’indisidir. Bu usullar umumiy metodologik, mantiqiy psixologik, ijtimoiy-psixologik, ritorik, fiziologik va jismoniyga bo’linadi.