Ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi

1.6.O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni va uning 
ahamiyati. 
1996 yil 30 avgustda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi 
to‘g‘risida»gi qonuni 24 ta moddadan iborat bo‘lib, buxgalteriya hisobini tashkil etish hamda 
hisobot tuzish bilan bog‘lik munosabatlar O‘zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi 
to‘g‘risida»gi Qonuni va boshqa meyoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Buxgalteriya 
hisobining maqsadi foydalanuvchilarni o‘z vaqtida to‘liq hamda aniq moliyaviy va boshqa 
buxgalteriya axboroti bilan ta’minlashdir. Ma’lumki, jahon amaliyotiga mos keladigan 
"Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida"gi Qonunsiz milliy hisob tizimini yetarli darajada qayta qurish 
mumkin emas. Ushbu Qonun, eng avvalo, buxgalteriya hisobini tashkil etish, buxgalteriya 
hujjatlari va registrlari, aktivlar va majburiyatlarni inventarizasiya qilish va baholashning asosiy 
tamoyillari va qoidalari, o‘z va qarzga olingan kapital hisobi, moliyaviy hisobotlar oldiga 
qo‘yilgan asosiy vazifalar, maqsad va talablarni belgilab beradi. Bundan tashqari, mazkur 
Qonun buxgalteriya hisobini yuritishda xo‘jalik yurituvchi subektlarning huquqi, burchi va 
ma’suliyatlarini shuningdek, moliyaviy hisobotlarni topshirish va chop etish bo‘yicha 
qo‘yiladigan talablarni belgilab beradi. 
Ushbu qonunga ko‘ra buxgalteriya hisobining tashkil kilinishi korxona, muassasa va 
tashkilotlarning rahbari tomonidan amalga oshiriladi. Bunda subyektning rahbariga quyidagi 
huquqlar beriladi: 
- bosh buxgalter rahbarligida buxgalteriya xizmat sohasini yaratish yoki
- shartnoma asosida taklif qilingan mutaxassis bilan buxgalteriya hisobini yuritish, shartnoma 
asosida ixtisoslashgan buxgalterlik firmasiga topshirish yoki buxgalteriya hisobining subyektiga 

---

23 
kiradigan xo‘jalik birlashmasining markazlashtirilgan buxgalteriyasi bo‘limining xizmatidan 
foydalanish;
- buxgalteriya hisobini mustaqil yuritish; 
Shu bilan birga subyektning rahbariga quyidagilarni taminlash majburiyatlari Yuklatilgan: 
- ichki hisob va hisobot tizimini ishlab chiqish;
- xo‘jalik muomalalarini nazorat qilish tartibi; 
- buxgalteriya hisobining tulikligi va ishonchliligi; 
- hisob hujjatlarining saqlanishini; 
- tashqi foydalanuvchilarga moliyaviy hisobotni tayyorlab berish; 
- soliq hisobotlari va boshqa moliyaviy hujjatlarni tayyorlab berish; 
- hisoblashishlarning o‘z vaqtida amalga oshirilishi. 
Subyektda pul mablag‘larini, tovar-moddiy va boshqa qiymatliklarni qabul qilish uchun asos 
bo‘lib hisoblangan hujjatlar, korxona, muassasa va tashkilotning kredit va hisoblashish 
majburiyatlari, va shuningdek buxgalteriya hisoboti va balansi rahbar yoki uning hohishi bilan 
belgilangan shaxslar tomonidan imzolanadi. 
Subyektning rahbari hujjatlarga o‘z imzolarini qo‘yadigan ikki ro‘yxatni belgilab tasdiqlaydi. 
Birinchi ro‘yxatga rahbarlik funksiyalarini bajaruvchi shaxslar, ikkinchisiga esa - buxgalteriya 
hisobi va moliyaviy boshqaruv funksiyalarini bajaruvchi shaxslar kiritiladi. 
Ikkinchi ro‘yxatdagi shaxslarning imzosisiz hujjatlar haqiqiy hisoblanmaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharotida har bir korxona, tashkilot yoki firma farmon, nizom va 
ko‘rsatmalarga rioya qilgan holda hisob siyosatini o‘zi belgilaydi va subyektning rahbariyati yoki 
mulk egasining bo‘yrug‘iga muvofiq amalga oshiriladi. Bu buyruqda buxgalteriya apparatini tashkil 
qilish va uning tuzilishi, moliyaviy va boshqaruv hisobini tashkil qilish va buxgalteriya hisobini 
yuritishning aniq tartib va qoidalari belgilanadi. 
Qonunda, qo‘rinib turibdiki, buxgalteriya hisobini tashkil etishda muhim o‘rin tutuvchi eng 
asosiy tartib-qoidalar belgilangan. Ushbu tartib-qoidalarga amal qilish barcha turdagi xo‘jalik 
yurituvchi subyektlar uchun majburiydir. 
Buxgalteriya hisobi axborotidan foydalanuvchilar va ularni manfaatlari 
Buxgalteriya hisobi va uning ma’lumotlaridan xayotda juda keng mikyosda foydalaniladi. 
Bu axborotlardan foydalanuvchilarni uch guruxga bulish mumkin: 1) subyektning 
boshkaruvchilari; 2) subyektdan tashkarida turib, undan moliyaviy manfaatdor bo‘lganlar; 3) 
subyektning 
moliyaviy-xo‘jalik 
faoliyatidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyaviy qiziqishda 
bo‘lmagan shaxslar, guruhlar yoki agentlar. 
Buxgalteriya hisobi axborotlaridan foydalanuvchilar 
Boshqaruv xodimlari buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan asosan iqtisodiy xo‘jalik 
muomalalari va mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) ustidan nazorat 

---

24 
o‘rnatishda, byudjetning bajarilishi va foyda olinishining monitoringini o‘rnatishda, shuningdek 
kompaniyaning kelajakda muvaffaqiyatga erishishida muhim boshqaruv qarorlarini qabul qilishda 
foydalanadilar. 
Tashqi foydalanuvchilar – bu korxonaning mavjud va potensial mulkdorlari; berilgan 
kreditlarni maqsadga muvofiqligi yoki muddatini uzaytirishni baholash uchun axborotdan 
foydalanadigan mavjud va potensial kreditorlar; ushbu mijoz bilan aloqani mustahkamligini 
aniqlovchi mol yuboruvchi va xaridorlar; davlat, dastavval uning soliq organlari. Bu xususan 
hisobot hujjatlarini, soliq hisoblashni to‘g‘riligini tekshiradi, soliq siyosatini belgilaydi.
Tashqi foydalanuvchilarni asosan quyidagi ko‘rsatkichlar qiziqtiradi: 
-subyektning aktivlari va passivlarining tarkibi; 
-subyektning likvidligi; 
-o‘zining va jalb qilingan kapitalning hissasi; 
-aktivlarning aylanish tezligi; 
-barcha aktivlar va realizasiya qilingan mahsulotning rentabellik darajasi; 
-subyektning ixtiyorida qoladigan sof foyda; 
-to‘langan dividentlarning hissasi (agar aksiyadorlik kompaniyasi bo‘lsa).