Jizzax davlat pedagogika instituti jizzax politexnika instituti qoshidagi akademik
Ilm-fan yutuqlari qadriyat sifatida
Download 0.66 Mb. Pdf ko'rish
|
3380-Текст статьи-15061-1-10-20201031
|
Ilm-fan yutuqlari qadriyat sifatida. Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan
yaratilgan eng qadimgi toshyozuv va bitiklar, xalq og’zaki ijodi namunalaridan tortib, bugungi kunda kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan ming-minglab qo’lyozmalar, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, mineralogiya, kimyo, astronomiya, me’morlik, dehqonchilik va boshqa sohalarga oid qimmatbaho asarlar bizning buyuk ma’naviy qadriyatlarimizdir.
Bu murakkab dunyoning azaliy va abadiy muammolari, shu bilan birga, har bir davrning dolzarb masalalariga har tomonlama asosli ilmiy javoblar topilgan taqdirdagina ma’naviyat olami yangi ma’no-mazmun bilan boyib boradi. Boshqacha aytganda, har bir ilmiy yangilik, yaratilgan kashfiyot - bu yangicha fikr va dunyoqarashga turtki beradi, ma’naviyatning shakllanishiga o’ziga xos ta’sir o’tkazadi.
O’zbekistonda fan tarixi juda qadim zamonlarga borib taqaladi, u chuqur ildizga ega. O’rta Osiyo, xususan, O’zbekiston hududida olib borilgan arxeologik qazishlar va tadqiqotlar bu zaminda odamlar juda qadimdan yashaganligini va ularda dastlabki empirik bilimlar shakllana boshlaganligini ko’rsatadi. Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon daryolari sohillari o’troq dehqonchilik qilishga, sug’orish inshootlari qurishga imkon bergan. Aholi don ekinlari va paxta ekkan, ovchilik
1 Karimov I.A.O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida, T.. “O’zbekiston, 1993, 7-b.
12
qilgan, turli-tuman kasb-hunar: yigiruvchilik, to’quvchilik, kulolchilik bilan shug’ullangan, ma’danlar qazib, metall eritishni o’rgangan, zargarlik bilan shug’ullana boshlagan. O’troq hayot odamlarni boshpana va boshqa inshootlar qurishga majbur qilgan, yo’llar qurilgan. Fasllarning o’zgarishi, kechaning kunduz bilan almashinishi, osmon yoritqichlarining sirli harakatlari kishilarni vaqtni hisoblashga, sanoq bilan shug’ullanishga, yulduzlarning harakat qonuniyatlarini o’rganishga undagan. Turli tabiiy hodisalar odamlarni ularga qarshi kurashish choralarini izlab topishga majbur qilgan. Shu tariqa asta-sekin tafakkur kurtaklari paydo bo’la boshlagan, ular jamlashtirilib, yozma yodgorliklar yaratilgan (mas., Avesto va b.). Astronomiya, matematika, tibbiyot, me’morlik asoslari paydo bo’lgan. O’rta Osiyodan insoniyat tamadduni taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shgan ensiklopedist olimlar, mutafakkirlar (Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino va b.) yetishib chiqqan.
IX-XI asrlarda O’rta Osiyo Sharqning ilmiy va madaniy markazlaridan biriga aylandi. Sharq mamlakatlarida akademiya tarzidagi muassasa va jamiyatlar tashkil qilindi. Masalan, Xorun Rashid hukmronligi davrida (786— 809) «Bayt ul-Hikmat» («Bilim uyi»)ga asos solindi, xalifa Ma’mun davrida (813- 833) «Bayt ul-Hikmat»ning faoliyati yanada rivojlandi. O’rtaosiyolik buyuk olimlar Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Abbos ibn Said Javhariy, Ahmad ibn Abdulloh Marvaziy va boshqalar tadqiqotlarini shu akademiyada olib borganlar.
XI asrda Xorazm poytaxti Urganch obod va madaniy shahar edi. Xorazmshoh Abdulabbos ibn Ma’mun bilimli hukmdor bo’lib, olim, shoir, san’atkor, naqqosh va musavvirlarga homiylik qilar edi. Urganchda xorazmshohlar saroyida buyuk mutafakkirlar Ibn Sino va Beruniydan tashqari, tarixchi Ibn Miskavayh, matematik Abu Nasr Iroq, faylasuf Abu Sahl Masihiy, tabib Ibn Hammor va boshqalar to’plangan edi. Urganchda «Bilim uyi» - Ma’mun akademiyasi tashkil etilib, u yerda Xorazmshoh Ma’mun homiyligida falsafa riyoziyot va tib ilmlariga oid masalalar muhokama qilinar edi.
Yana bir ulug’ ajdodimiz - Ahmad Farg’oniy insoniyat tarixidagi ilk Uyg’onish davrining eng zabardast va kuchli namoyandasi, o’z zamonasining fundamental fan asoschilaridan biri sifatida bashariyat dunyoqarashi va ma’naviyatining rivojlanishiga beqiyos ta’sir ko’rsatdi. Uning bebaho merosi o’z davri olimlari uchun dasturilamal bo’lib xizmat qilgani tarixiy manbalar orqali yaxshi ma’lum. Allomaning «Astronomiya asoslari haqida kitob» nomli asari o’n ikkinchi asrdayoq lotin va ivrit tillariga tarjima etilgani ham bu fikrning dalilidir.
Yevropada Al-Fraganus nomi bilan mashhur bo’lgan bu allomaning ilm-fan rivojidagi nufuzi shu qadar yuksak ediki, uning ismi sharifi yer kurrasidagina emas, balki samoda ham shuhrat topdi. O’n oltinchi asrda Oydagi kraterlardan biriga uning nomi berilgani bu fikrni isbotlaydi. Atoqli astronom Yan Geveliy tomonidan 1647 yili nashr qilingan «Selenografiya» kitobida Oydagi kraterlardan ikkitasi ikki buyuk vatandoshimiz - Ahmad Farg’oniy va Mirzo Ulug’bek nomi bilan ataladi.
Milliy tariximizning yana bir yorqin yulduzi Abu Rayhon Beruniy faoliyatiga haqqoniy baho berar ekan, amerikalik fan tarixchisi Sarton XI asrni «Beruniy asri» deb ta’riflaydi. Bunday yuksak va haqli baho avvalo qomusiy 13
tafakkur sohibi bo’lmish buyuk vatandoshimizning ilm-fan taraqqiyotiga qo’shgan beqiyos hissasi bilan izohlanadi. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, Beruniy ilmiy masalalarda ham, tarixiy voqea-hodisalarga, o’z zamondoshlariga baho berishda ham o’ta xolislik va haqqoniylik bilan fikr yuritgan. Shu bois ham u hayotda ko’p aziyatlar chekkan, hatto umrining oxirida turmush qiyinchiliklariga duchor bo’lgan, ammo har qanday og’ir sharoitga qaramasdan, e’tiqodidan qaytmagani uning o’z ma’naviy ideallariga naqadar sodiq bo’lganidan dalolat beradi.
Ana shunday noyob fazilatlar sohibi bo’lmish mashhur alloma Ibn Sinoning «Tib qonunlari» asari necha asrlar davomida Yevropaning eng nufuzli oliy o’quv yurtlarida asosiy tibbiyot darsliklaridan biri sifatida o’qitib kelingani, dunyo miqyosida «Meditsina», «Sog’lom turmush tarzi» degan tushunchalarning fundamental asosi bo’lib xizmat qilgani, albatta, chuqur hayotiy va ilmiy zaminga ega. Aniqroq qilib aytganda, bu benazir allomaning butun ilmiy faoliyati dunyo taraqqiyotini insonparvarlik ruhida, ya’ni, ma’naviy negizda rivojlantirishga ulkan ta’sir o’tkazdi, deb aytishga barcha asoslar bor.
Yoki o’rta asrlarda Xorazm diyoridan olis Arabistonga borib, arab tili grammatikasini mukammal tarzda ishlab chiqqan, ilm-fanning ko’plab boshqa sohalarida ham shuhrat qozongan Mahmud Zamahshariy bobomizni esga olaylik. O’zining jismoniy nogironligiga qaramay, dunyoning ko’plab mamlakatlariga mashaqqatli safarlar qilgan, teran bilimi va ilmiy salohiyati bilan butun islom olamini lol qoldirgan bu zot, hech shubhasiz, xalqimiz uchun ma’naviy yetuklik timsoli bo’lib qolaveradi.
Agarki mana shu muqaddas zaminimizda tavallud topib, voyaga yetgan, o’z hayoti va faoliyati bilan nafaqat tarixda, ayni vaqtda bashariyatning bugungi taraqqiyot sahifalarida ham o’chmas iz qoldirgan buyuk mutafakkir va allomalarimiz, aziz-avliyolarimizni ta’riflashda davom etadigan bo’lsak, o’ylaymanki, bu borada uzoq gapirish mumkin.
Bizning o’z oldimizga qo’ygan maqsadimiz esa, bunday ulug’ zotlarning hayot yo’li va qoldirgan merosini to’liq tasvirlash emas, balki ularning eng buyuk namoyandalari timsolida ma’rifat, ilmu fan, madaniyat, din kabi sohalarning barchasini o’zida uyg’unlashtirgan xalqimizning ma’naviy olami naqadar boy va rang-barang ekanini isbotlab berishdan iboratdir. Bunday noyob va bebaho boylikni har tomonlama chuqur o’rganish, uning ma’no-mazmunini farzandlarimizga yetkazish masalasi barchamiz, birinchi galda, ziyolilarimiz, butun jamoatchiligimiz uchun ham qarz, ham farz bo’lishi shart, deb hisoblayman. Nega deganda, o’zimiz - bugun shu yurtda yashayotgan vatanparvar insonlar bu vazifani o’z zimmamizga olmasak, chetdan kelib hech kim hech qachon bu ishni qilib bermaydi.
Shu o’rinda buyuk bobolarimizning ma’naviy olami xususida fikr yuritganda, Sohibqiron Amir Temur haqida alohida to’xtalishimiz tabiiydir. Chunki tengsiz azmu shijoat, mardlik va donishmandlik ramzi bo’lgan bu mumtoz siymo buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida o’zidan ham amaliy, ham nazariy meros qoldirdi, ilmu fan, madaniyat, bunyodkorlik, din va ma’naviyat rivojiga keng yo’l ochdi.
Sharqda, shu jumladan, O’rta Osiyoda ilmiy ishlarni akademiya shaklida tashkil etish an’anaga aylandi. Urganchdagi kabi akademiyalar Marv, Buxoro, 14
Xo’jand va boshqa shaharlarda ham barpo qilingan. XV asrda Mirzo Ulug’bek Samarqandda akademiya tashkil qildi. Uning qoshida yaxshi jihozlangan rasadxona, boy kutubxona va oliy o’quv yurti — madrasa bor edi. Madrasada diniy fanlar bilan bir qatorda dunyoviy fanlar — riyoziyot (matematika), handasa (geom.), ilmi hay’at (astronomiya), tibbiyot, surat al-ard (geografiya) kabi fanlar o’qitilardi. Ulug’bek akademiyasida mashhur olimlar Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshid Koshiy va Ali Qushchi xizmat qilishgan. Bu akademiyada turli fan sohalari bo’yicha ilmiy ishlar olib borilgan. Ulug’bekning Samarqand akademiyasi, ayniqsa, riyoziyot va ilmi hay’at taraqqiyotiga katta hissa qo’shdi.
Buyuk muhaddis, islomshunos olim Imom Buxoriy (810—870)ning hadis ilmiga oid asarlari ahamiyati beqiyosdir. Uning «Al-Jomi’ as-sahih» asari butun dunyo musulmonlari tomonidan e’tirof etilgan Islom manbaidir. Bu davrda yirik muhaddis olim Imom Termiziy (824—892) hadis ilmiga oid «Al-Jomi’ as-Sahih» («Ishonarli to’plam»; ilmiy manbalarda «Sahihi Termiziy»), “Ash-Shamoil an- nabaviya» yoki «Ash-shamoyil an-nabiy sallolohu alayhi va sallam” («Payg’ambar alayhissalomning shakl va sifatlari»), «Risola fil-xilof val-jadal» («Hadislardagi ixtilof va bahslar haqida risola»), «at-Tarix» («Tarix»), «Kitob uz- zuhd» ( “Zohidlik kitobi»), «Kitob ul-asmo val-kuno» («Ismlar va kunyalar kitobi”) kabi asarlarini yaratdi va hadis taraqqiyotiga munosib hissa qo’shdi.
Fiqh olimi, kalom ilmining moturidiylik oqimi asoschisi, imom Abu Mansur Moturidiy (870—944) esa, o’zining“Kitob at-tavhid» («Yakkaxudolik haqidagi kitob»), «Ta’vilot ahl as-sunna”( “ Sunniylik an’analari sharhi») asarlarini yozdi. «Kitob at-tavhid» bilish nazariyasi bayon qilingan musulmon ilohiyotshunosligining birinchi asari hisoblanadi. Moturidiy ilohiyotchi sifatida muhim aqidaviy masalalar — juz’iy ixtiyor, e’tiqod, oxirat hayoti kabilarni qamrab oluvchi “Ma’xaz ash-shari’a» («Shariat asoslari”), “Kitob al-usul» («Diniy ta’limot asoslari kitobi»), «Kitob al-jadal” (“Dialektika haqidagi kitob») risolalarini bitdi. Moturidiy Abu Hanifa qarashlarini tushuntirib berib, uni rivojlantirdi. Abul Hasan al-Ash’ariy (873-935) ishlab chiqqan islom aqidasi asoslarini takomillashtirib, uni sunniylik e’tiqodiga kirib qolgan noto’g’ri, g’ayri sahih aqidalardan tozaladi. Moturidiy qarashlari o’z davrida mintaqaning madaniy va ilmiy ravnaqiga sabab bo’lgan.
IX-XV asrlarda aniq va tabiiy fanlar sohalari(matematika, astronomiya, geodeziya, mineralogiya, tibbiyot, botanika va boshqalar)dagi ishlar ancha taraqqiy etdi. Platon, Aristotel, Gippokrat, Galen, Arximed, Ptolemey, Evklid va boshqalarning asarlari arabchaga tarjima qilindi. Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg’ariy, Abu Ali ibn Sino, Qozizoda Rumiy, Jamshid Koshiy, Ulug’bek, Ali Qushchi va boshqalarning asarlari ancha keyingi davrlarda boshqa mamlakatlarning olimlari amalga oshirgan ilmiy ishlarning natijalaridan ham ustunlik qilardi. XI asrda turkshunoslik ilmining asoschisi, filolog olim, etnograf Mahmud Koshg’ariy o’zining mashhur «Devoni lug’otit turk» («Turkiy so’zlar devoni») asarini yaratdi va bu asar o’z muallifini dunyoga ulug’ adabiyotchi, tarixchi, geograf va boshqa ko’p fanlardan yaxshi xabardor bo’lgan yirik fan arbobi, qomusiy olim sifatida tanitdi. Ushbu asarda olim turkiy qabila va urug’lar (xalqlar) tillaridagi so’zlar ma’nosini arab tilida izohlab berdi. Asarga o’zi tuzgan va mamlakat, shahar,
15
qishloq, tog’, cho’l, dengiz, ko’l, daryo kabilarning nomlari yozilgan dunyo xaritasini ilova qildi.
Hozirgi zamon matematikasi, astronomiyasi va geografiyasini Muhammad Xorazmiy (783— 850)siz tasavvur etish qiyin. U algebra faniga asos soldi. XII asrda Xorazmiy asarlari Yevropa mamlakatlarida algebra bo’yicha asosiy qo’llanma bo’lib xizmat qildi.
Xuddi shu davrda astronom, matematik, geograf Ahmad Farg’oniy (taxm. 797—865) o’zining asosiy astronomik asari — «Kitob al-harakat as-samoviya va javomi’ ilm an-nujum» («Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi»)ni yaratdi. Bu asar unga olamshumul shon-shuhrat keltirdi va astronomiyaning rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatdi. Farg’oniy Yevropada Alfraganus nomi bilan mashhur bo’lgan.
Taraqqiyparvar faylasuf, ensiklopedist-olim, sharq aristotelchiligining asosiy vakillaridan biri, 160 dan ortiq asarlar muallifi Abu Nasr Forobiy (873-950) Aristotel ta’limotiga tayanib, ontologiya, gnoseologiya, mantiq masalalari va ijtimoiy bilimlarni o’z ichiga olgan yagona falsafiy tizimni yaratdi. Aristotel asarlarini sharhlab berganligi uchun Forobiy «Ikkinchi muallim» (Aristoteldan keyin), «Sharq Arastusi» deb atalgan.
Xorazmlik mashhur olim Abu Nasr ibn Iroq Mansur (? - 1036) falakiyot va riyoziyotga oid bir qancha asarlar yozgan. Shulardan 12 tasini shogirdi Abu Rayhon Beruniyga bag’ishlagan. Beruniy ham ustozining ismini hamma vaqg zo’r hurmat bilan tilga olgan. Abu Nasr ibn Iroq Mansur o’z davrida «Batlimusi soniy» («Ikkinchi Ptolemey») degan faxriy nom olgan.
Bu davrda somoniylar amiri Nuh ibn Mansur saroyida xizmat qilgan tarixchi Abu Abdulloh Muhammad Xorazmiy (10-asr) somoniylar vaziri Utbiyga atab qomusiy asar — «Mafotih al-ulum» («Ilmlar kaliti»)ni yozgan. Asarda arab tilida ko’p ishlatiladigan atamalarning izohlari berilgan. Bu asar muhim tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan.
Mutafakkir olim Abu Rayhon Beruniy (973—1048) O’rta Sharqda birinchi bo’lib Yerning Kuyosh atrofida aylanishi to’g’risidagi fikrni aytdi. Geologiya, geodeziya, astronomiya, matematika, mineralogiya, farmakognoziya bo’yicha muhim tadqiqotlari bilan mashhur Beruniy 10-asrda Xorazmda tashkil etilgan «Ma’mun akademiyasi» faoliyatida muhim rol o’ynagan. Bu yerda u o’z atrofiga o’sha zamonning yi rik olimlarini to’plab, ular bilan birga ilmiy kuzatishlar olib bordi.
Olim, tabib, faylasuf, musiqashunos Abu Ali ibn Sino (980-1037) tamaddun tarixida chuqur iz qoldirdi. Falsafada arab aristotelchiligi an’analarini davom ettirdi. Uning asarlari Sharq va G’arbda nihoyatda mashhur bo’lgan. Uning ko’p jildli «Tib qonunlari» kitobi ko’p asrlar davomida butun dunyodagi vrachlar uchun asosiy dastur bo’lib kelgan, uning lotinchadagi «Avisenna» nomi donishmand shifokor ramzi sifatida zikr etiladi.
Buyuk faqih, imom Burhoniddin Marg’inoniy (1123—1197) fiqh bo’yichabir qancha asar, jumladan «Bidoyat ul- mubtadi’» («Boshlovchilar uchun qo’llanma»), «Kitob al-Hidoya» (qisqacha nomi «Hidoya» — «To’g’ri yo’l») asarlarini yaratdi. U o’z asarlarida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, mulkchilikning turli shakllari, moliyaviy faoliyat, jinoyat va jazoning huquqiy asoslarini, fuqarolik 16
huquqi nazariyasi va amaliyoti, qozilik muassasalari tarkibi, tartibi va jinoiy ishni ko’rish masalalarini batafsil yoritib berdi.
Matematik va astronom Qozizoda Rumiy (Salohiddin Muso ibn Muhammad, taxm. 1360—1437) Mirzo Ulug’bekning ustozi edi. Ulug’bek ilmiy maktabining yaratilishida uning hissasi katta. Rumiy «Aflotuni zamon» (o’z davrining Platoni) nomini olgan edi. Atoqli matematik va astronom Koshiy (G’iyosiddin Jamshid Koshiy, taxminan 1430 yil vafot etgan) birinchi bo’lib matematikaga pozision asosda o’nli kasrlarni kiritdi va nazariy asosladi. Astronomiyaga oid risolalar yozdi. Koshiy Qozizoda Rumiy bilan birga Ulug’bek rasadxonasi qurilishiga rahbarlik qilgan. Mirzo Ulug’bekdan katta ilmiy va madaniy meros qolgan. Shulardan biri «Ulug’bek ziji» («Ziji Ko’ragoniy»)dir. Ulug’bek Samarqandda rasadxona, madrasa qurdirdi. Shogirdlari bilan mingdan ortiq yulduzlar ro’yxatini tuzdi. Samarqandda o’z akademiyasini tashkil qildi. Olimlar astronomiyadan tashqari, matematika, falsafa, tarix va boshqa sohalarga doir ilmiy ishlar bilan ham shug’ullanishgan. Mashhur astronom Ali Qushchi (Mavlono Alouddin Ali ibn Muhammad Qushchi Samarqandiy, 1403-1474) matematika va astronomiyaga doir risolalar yozgan. U fasllar almashinuvi Yerning Quyoshga yaqinlashuvi va Quyosh nuri harorati ta’sirining natijasi, deb hisoblagan, Oy va Quyosh tutilishini ilmiy-tabiiy jihatdan to’g’ri tushuntirgan. Ali Qushchining asarlari XVI-XVII asrlarda O’rta va Yaqin Sharq mamlakatlarida matematika va astronomiya fanlari taraqqiyotiga ancha ta’sir qilgan. Ulug’bek, Koshiy, Ali Qushchi sonlar nazariyasiga muhim hissa qo’shdilar va kuzatish astronomiyasini yuqori pog’onaga ko’tardilar.
Yuqorida nomlari tilga olingan va boshqa mutafakkirlarning astronomiya, matematika, falsafa, tibbiyot, kimyo, musiqa, tilshunoslik, geodeziya, mineralogiya, farmakognoziya va boshqa sohalardagi ilmiy tadqiqotlari, kashfiyotlari butun dunyoda ilm-fanning yangi tarmoqlari paydo bo’lishida, ayrim fan sohalarining yuqori bosqichga ko’tarilishida muhim ahamiyat kasb etdi.
Ulkan davlat arbobi, shoir, olim Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» asari XVI asr ilmiy tafakkurining buyuk yodgorligi hisoblanadi. Asarda Movarounnahr, Afg’oniston, Xuroson va Hindiston o’tmishi va zamonaviy holati, xalqlari, qabilalari, ularning tili, madaniyati, kasbu hunari, urf-odatlari, rasm-rusumlari, an’anaviy tadbirmarosimlari bayon etilgan. Kitobda, shuningdek, Farg’ona, Andijon, Samarqand, Kobul, Hirot, Agra kabi yirik shahar- viloyatlarning geografik-ma’muriy tuzilishi, madaniy hayoti, aholisi, qishloq xo’jaligi, daryo va suv havzalari, cho’l-adirlari, tog’-sahrolari, bog’u rog’lari, tabiati, iqlimi, hayvonot va o’simliklar dunyosi, tabiiy boyliklari haqida mufassal ma’lumotlar berilgan.
XVI-XVII asrlarda tib ilmiga qiziqish kuchaydi, tibbiy fanlar rivojlandi. Buxoro shahrida maxsus shifoxona qurildi. Unda ilmiy tadqiqotlar ham olib borildi. Bu yerda maxsus tibbiy adabiyotlar kutubxonasi tashkil qilindi. O’zbekiston hududida xalqtabobati rivojlandi. Bu davrda ham kasb-hunar taraqqiy etdi, to’qimachilik, dehqonchilikda yangi-yangi usullar qo’llandi. To’qimachilik dastgohlari yasaldi, to’g’on va ko’priklar qurildi, binolar qad ko’tardi. Bularni amalga oshirish uchun ma’lum bilimlar talab qilinardi, albatga. Masalan, bino kurish uchun joy tanlash (uni kungay qilib qurish), bino tarhini tuzish, poydevorini
17
hisoblash, gumbazlari shakli chizmasini chizish ishlari astronomiya, matematika, geodeziya, chizmachilikka oid bilimlarni talab qilardi. O’zbekistonhududida buning uchun o’sha davrda bilimlar negizi yetarli edi.
XVIII asr –XIX asr boshlarida rus sayyohlariridan iborat ekspedisiyalar tomonidan O’zbekiston hududini tadqiq qilish boshlandi. Bu ekspedisiyalarning asosiy maqsadi Rossiya iqtisodi uchun zarur bo’lgan mahalliy moddiy boyliklarni o’rganish bo’lgan. XIX asrning 2-yarmida O’rta Osiyoni Rossiya bosib olganidan so’ng rus olimlarining o’lka tabiati va tabiiy boyliklarini o’rganish ishlari ko’lami kengaytirildi. 1867 yil Turikiston harbiy topografiya bo’limi tashkil qilindi. Bu bo’lim o’lkaning topografik xaritasini tuzish bilan shug’ullandi. Bu ishlarning natijasi o’laroq O’rta Osiyoning bosh xaritasi tuzildi. 1867 yil Toshkentda meteorologiya stansiyasi ochildi; bu stansiya o’lka iqlimini o’rganish va iqlim xaritasini tuzish bilan shug’ullandi.
1868 yilda Turkiston statistika qo’mitatasi tashkil qilindi. 1887 yil 1 yanvardan viloyat statistika qo’mitalari tuzildi.
O’zbekistondagi birinchi ilmiy muassasa – Toshkent astronomiya va fizik rasadxonasi (hozirgi O’zbekiston FA Astranomiya instituti) 1873 yil tashkil qilindi. Bu rasadxona o’lkadagi mingga yaqin joyning koordinatalarini aniqlash uchun ekspedisiyalar uyushtirdi. Faqat XX asr 30-yillaiga kelib sof ilmiy masalalar bilan shug’ullana boshladi.
XIX asrning 2-yarmi va XX asr boshlarida Toshkentda quyidagi muassasa va tashkilotlar tuzildi: Turkiston o’lkasi yer ishlari va davlat mulki boshqarmasi (1897) va uning qoshida gidrometrik qism, Turkiston qishloq xo’jalik tajriba stansiyasi (1897, hozirgi R.R.Shreder nomidagi Bog’dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy tadqiqot instituti), entomologiya stansiyasi. 1895 yil Rossiya Geografiya jamiyatining Turkiston bo’limi tashkil etildi. XX asr boshida Toshkent, Samarqand, Jizzax va Qo’qonda seysmik stansiyalar tuzildi.
O’lkani ilmiy jihatdan har tomonlama o’rganishga kirishildi. Birin-ketin Tabiat, antropologiya va etnografiya havaskorlari jamiyatining Turkiston bo’limi (1870), O’rta Osiyo ilmiy jamiyati (1870), Farg’ona tibbiyot jamiyati (1892- 1910), Turkiston vrachlar jamiyati (1899—1900), Turkiston tibbiyot jamiyati (1900-08), Turkiston o’lkasi tabiatshunoslar va vrachlar jamiyati (1908-17), Samarqand vrachlar jamiyati (1913—22) va boshqalar tashkil qilindi. O’rta Osiyo ilmiy jamiyatining asosiy maqsadi o’lka tarixi, geografiyasi, etnografiyasi, statistikasi, iqtisodiga doir ma’lumotlarni to’plash, ularni o’rganish va tarqatishdan iborat bo’lgan. Tabiat, antropologiya va etnografiya havaskorlari jamiyati Turkiston bo’limi o’z tadqiqotlari natijalarini maxsus to’plam tarzida nashr ettirdi.
O’lkada ishlayotgan arxeologlar 1895 yilda Turkiston arxeologiya havaskorlari to’garagiga birlashdilar. Bu to’garak shug’ullangan arxeologik ishlar, asosan, yozma manbalar asosida qadimgi yodgorliklarni tavsiflash va o’rganishdan, ayrim arxeologik obyektlarni izlash va tiklashdan iborat bo’lgan; arxeologik qazish ishlari kam o’tkazilgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Geografiya jamiyatining Turkiston bo’limi a’zolari tomonidan Orol dengizi, muzliklar, o’lkaning o’simliklar va hayvonot dunyosi, seysmik jarayonlar tadqiq 18
etildi, foydali qazilma konlari ochildi. Rus olimlarining ayrim ekspedisiyalari tuproqshunoslik va gidrologiyaga oid tad qiqotlar o’tkazdi.
1918 yil mustamlaka Turkistonda xo’jalikning turli tarmoqlari va madaniyat o’choqlari uchun kadrlar tayyorlaydigan maxsus muassasalar ishga tushirildi. Shulardan biri 1918 yil 21 aprelda ochilgan Turkiston xalquniversiteti edi. Andijon, Qo’qon, Samarqand, Farg’ona, Jizzax va boshqa shaharlarda uning bo’limlari ham tashkil etilgan. 1919 yil Toshkentda Fizioterapiya ilmiy-tadqiqot instituti tashkil qilindi. 20-yillarda tarix, tibbiyot, tabiiy fanlar va boshqa sohalarda bir necha ilmiy-tadqiqot institutlari ochildi. 1920 yil Turkiston davlat universiteti (1923 yildan O’rta Osiyo davlat universiteti, 1960 yildan Toshkent davlat universiteti, 2000 yildan O’zbekiston Milliy universiteti) tashkil qilindi. Keyinchalik universitet negizida o’lkaning tabiiy boyliklarini o’rganish va ulardan foydalanish uchun har xil sohalar bo’yicha mustaqil oliy o’quv yurtlari va dastlabki ilmiy muassasalar tashkil qilindi. Universitet qoshidagi ilmiy muassasalardan tashqari boshqa ilmiy tadqiqot institutlari ham tashkil etildi. 1921 yil Farg’ona va Toshkentda ipakchilik bo’yicha birinchi ilmiy tadqiqot stansiyalari ochildi.
20-yillar oxiri – 30- yillar boshida Tropik tibbiyot instituti (1924), Tibbiy parazitologiya va gelmintologiya ilmiy tadqiqot instituti (1924), Suv xo’jaligi tajriba-tadqiqot institutiti (1926), Geologiya fakultetining O’rta Osiyo bo’limi (1926), O’zbekiston veterinariya ilmiy tadqiqot instituti (1926), O’zbekiston pediatriya ilmiy tadqiqot instituti (1927), Butunittifoq paxtachilik ilmiy tadqiqot instituti (1929), O’rta Osiyo paxtachilik-irrigasiya politexnika instituti (1929), O’zbekiston pedagogika ilmiy tadqiqot instituti (1929), O’rta Osiyo ipakchilik instituti (1929), O’zbekiston paxtachilik instituti (1929), O’rta Osiyo qishloq xo’jaligi instituti (1930), O’rta Osiyo geologiya-qidiruv instituti, Temir yo’l transporti muhandislari instituti(1931), Gidrometeorologiya instituti (1931),
Qoraqalpog’istonda Kompleks ilmiy tadqiqot. instituti (1931), Toshkent va Samarqand davlat tibbiyot institutlari, Toshkentda farmasevtika instituti, geliotexnika laboratoriyasi, O’zbekiston Sil kasalliklari ilmiy tadqiqot instituti (1932), O’zbekiston Teri va tanosil kasalliklari ilmiy tadqiqot instituti (1932), O’zbekiston Sanitariya va gigiyena ilmiy tadqiqot instituti (1934), Qorako’lchilik ilmiy tadqiqot instituti (1935), Paxta sanoati instituti (1936) va boshqa ilmiy muassasalar tashkil qilindi.
Ilmiy tadqiqot muassasalari tarmog’i va ilmiy kadrlar sonining jadal o’sishi, olimlar oldiga yangi-yangi vazifalarning qo’yilishi ilmiy tadqiqot ishlariga rahbarlik qilish va ularni muvofiqlashtirib turish ishlarini takomillashtirishni taqozo etdi. Shuning uchun 1932 yil Fan qo’mitasi ta’sis qilindi. 1940 yil Fan qo’mitasi negizida Itgifoq FA O’zbekiston filiali (O’zFAN) tuzildi. Shu davrdan O’zFAN O’zbekistonning ilmiy tadqiqot markaziga aylandi. O’sha davrda uning tarkibiga geologiya, botanika, kimyo, suv xo’jaligi muammolari (1941 yildan energetika), tarix, til va adabiyot institutlari; tuproqshunoslik, zooloiya, fizika va matematika (geliotexnika laboratoriyasi bilan birga) sektorlari; Toshkent astronomiya rasadxonasi (Kitob kenglik stansiyasi bilan birga); iqtisodiy tadqiqotlar va xaritagrafiya byurosi kiritildi. 1940 yil O’zbekistondagi ilmiy 19
tadqiqotinstitutlari va oliy o’quv yurtlarida 3 mingdan ortiqilmiy va ilmiy pedagog xodim ishlagan.
Urush davrida respublikada 40 dan ortiq ilmiy tadqiqot institut va oliy o’quv yurtlari ishlab turdi.
1943 yilda O’zFAN asosida O’zbekiston Fanlar akademiyasi (O’zFA) tashkil qilindi. O’sha paytda uning tarkibida 10 ilmiy tadqiqot instituti faoliyat ko’rsatgan. Akademiyada 11 haqiqiy, 18 muxbir, 3 faxriy a’zo bo’lgan. Uning muassasalarida 210 ilmiy xodim, shu jumladan 28 fan doktori, 80 fan nomzodi ishlagan.
40-yillarning 2-yarmida respublika olimlarining faoliyati xo’jalik, madaniyat, tibbiyot va boshqa sohalarni rivojlantirishga qaratildi. 40- va 50- yillarda O’zbekistonda Travmatologiya va ortopediya institutiti, Energetika instituti (hozirgi O’zbekiston energetika va avtomatika instituti), Matematika instituti, Inshootlar instituti (hozirgi M.T.O’rozboyev nomidagi Mexanika va inshootlarning seysmik mustahkamligi instituti), Chorvachilik instituti, O’rta Osiyo geologiya va mineral xom ashyo instituti, O’rta Osiyo o’rmon xo’jaligi instituti, Gematologiya va qon quyish instituti, Qoraqalpog’iston dehqonchilik ilmiy tadqiqot instituti, O’zbekiston FA Neft va gaz konlari geologiya va razvedkasi instituti (hozir «O’zbekneftgaz» milliy xolding kompaniyasi qoshida), O’lka tibbiyot instituti (hozirgi Endokrinologiya instituti), Onkologiya va radiologiya instituti, O’rta Osiyo o’simliklarni muhofaza qilish instituti, O’rta Osiyo qishloq xo’jaligini mexanizasiyalash va elektrlashtirish instituti, Ilmiy- texnika axboroti instituti, Sud ekspertizasi instituti, O’rta Osiyo iqtisod va qishloq xo’jaliginini tashkil qilish instituti ochildi, Farg’ona va Namangan shaharlariida seysmik stangsiyalar tashkil qilindi. 1958 yil Toshkent shahri yaqinida yadro reaktori qurildi.
1960-va 1970-yillarda O’zbekistondagi ilmiy muassasalarning tabiiy va ijtimoiy fanlar sohalaridagi butun faoliyati respublika iqtisodi va madaniyatini rivojlantirishning dolzarb masalalarini hal qilishga qaratildi. Paxtachilik, sug’orish, energetika, rangli metallurgiya va boshqalar bilan bog’liq kompleks tadqiqotlarni rivojlantirishga katta ahamiyat berildi. G’o’za seleksiyasi va urug’chiligi instituti (1960), Sabzavot-poliz va kartoshka ekinlari instituti (1960), Epidemiologiya, mikrobiologiya va yuqumli kasalliklar instituti (1961), Hisoblash markazli Kibernetika instituti (1966), Akusherlik va ginekologiya instituti (1974), Kardiologiya instituti (1976) va boshqalar tashkil qilindi.
1987 yil Toshkent viloyatining Parkent tumanida nihoyatda noyob ilmiy- eksperimental majmua – bizerkal optika-energiteka qurilmasi foydalanishga topshirildi. 1991 yilda FA tarkibida Suv muammolari instituti tashkil etildi. Fan bilan ishlab chiqarishni yaqinlashtirish maqsadida ba’zi institutlar qoshida ishlab chiqarish birlashmalari, markazlari ochila boshladi.
Sho’rolar tuzumi davrida ilmiy tadqiqot institutlari soni qanchalik ko’p bo’lmasin, yuqoridan rejalashtirish tartibi, davlatga moliyaviy qaramlik fanning erkin rivojlanishini muayyan darajada cheklab qo’ydi. Fanning dolzarb muammolari sirasiga paxta va butun qishloq xo’jalik majmuasini rivojlantirish hamda takomillashtirish, ilmisy priborsozlik, elektronika sohasini kengaytirish, mineral xomashyo boyliklaridan samarali foydalanish, energiyani tejash, tabiat
20
muhofazasi, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy texnika taraqqiyotini kompleks bashorat qilish va shu kabilar birinchi o’rinda turardi.Jadal, qisqa vaqt faoliyat yurgizadigan innovasiya sikli (tadqiq qilish – ishlab chiqish – ishlab chiqarish) masalasini hal qilish eng dolzarb masala bo’lib qolgan edi.
O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng mamlakatda ilm-fanga alohida e’tibor berildi. Xalq xo’jaligi va madaniy hayotning tobora ortib borayotgan talablaridan orqada qolayotgan ilmiy tadqiqot institutlari tugatildi. Turmush taqozo etgan yangi institutlar ochildi. Fan tuzilmasi keskin o’zgardi: ma’naviy fanlar hisoblanuvchi tasavvuf ilmi tiklandi, hadis bilimlariga yo’l ochildi, ziyolilar, talabalarning ruhiy dunyosi ancha boyidi, yangi oliy o’quv yurtlari, universitetlar tashkil qilindi; ilm ahli chet ellardagi olimlar bilan mustahkam ilmiy aloqalar o’rnatdi.Buning natijasida tabiat va texnika-texnologiya haqidagi fanlar ham jahon andozasi darajasiga ko’tarila boshladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992 yil 8 iyuldagi “Fan va innovasiya faoliyatini rivojlanishini davlat tomonida qo’llab-quvvatlash to’g’risida” farmoni hamda uni amalga oshirish yuzasidan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Fan rivojlanishini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash tadbirlari va innovasiya faoliyati haqida»gi qarori mamlakatda fanni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Respublika olimlarini xorijiy mamlakatlarga tajriba oshirishga yuborishga alohida e’bor berildi.
Ilmiy ishlanmalarni bozorda tijorat yo’sinida o’zlashtirish bosqichiga qadar kengaytirish va jadallashtirirish imkonini beradigan kichik tatbiqiy va ishlab chiqarish tashkilotlari, hamkorlikdagi korxonalar tashkil etildi.
Ilmiy-tashkiliy faoliyatni rivolantirishning eng samarali yo’llarini, shakl va usullarini qatiy va muntazam izlamay turib, respublikanig’ chinakam iqtisodiy mustaqilligiga erishishi uchun uning oldida turgan xalq xo’jaligining eng dolzarb fan-texnika va ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini hal etishda kuch va mablag’larni real jalb etish imkonini beradigan barcha yangiliklarni qo’llab-quvvatlamay va eskirgan barcha usullardan voz kechmay turib, FA yangi sharoitlarda yanada rivojlana olmasligini nazarda tutib uning ilmiy muassasalari faoliyatining mavzulari qayta ko’rib chiqildi.
1992 yil O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoniga binoan Respublika Vazirlar Mahkamasi huzurida Oliy attestasiya komissiyasi (OAK) tashkil etilishi munosabati bilan FA ning mavqyei ortdi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil9 iyundagi qarori bilan O’zbekiston Respublikasi FAning yangi Ustavi tasdiqlandi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Ilmiy tadqiqot faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish to’g’risida» 2002 yil 20 fevraldagi farmoni va bu farmonni bajarish yuzasidan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ilmiy tadqiqot faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» 2002 yil 4 martdagi qarori ilmiy tadqiqotlar va texnologik ishlanmalar sifatiga qo’yilgan talablarga muvofiq ilmiy-texnika va innovasiya faoliyatini yanada rivojlantirishda, shuningdek, mamlakatnin ilmiy salohiyatidan samarali foydalanishni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Respublikaning ilmiy tadqiqot majmuasi akademiya, oliy ta’lim va boshqa tarmoqlardagi 350 dan ortiq muassasani, jumladan, ilmiy tadqiqot institutlari, oliy o’quv ortlaridagi ilmiy tadqiqot 21
bo’linmalari, loyiha konstruktorlik tashkilotlari, ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari va tajriba korxonalari, axborot-hisoblash markazlarini o’z ichiga oladi. Hozirgi kunda 34 mingdan ortiq ilmiy xodim fanning turli tarmoqlarida faoliyat ko’rsatmoqda; ulardan 2,4 ming kishi fan doktori va 8,4 ming kishi fan nomzodidir.
Mamlakat olimlari zamonaviy fanning ko’p yo’nalishlari bo’yicha muhim va amaliy tadqiqotlar olib bormoqdalar. Jahon darajasidagi ilmiy maktablar tashkil etilgan va ular fanning yirik yo’nalishlari bo’yicha muvaffaqiyatli tadqiqotlarni amalga oshirmoqdalar. Matematika, ehtimollik nazariyasi, tabiiy va ijtimoiy jarayonlarni matematik modellash, informatika, hisoblash texnikasi, matematik statistika, differensial va matematik fizika, funksional tahlil bo’yicha erishilgan yutuqlar ma’lum. O’zbek olimlarining astranomiya, osmon yoritqichlari harakatini o’rganish bo’yicha ishlari butun dunyoda e’tirof etildi. Ular tomonidan birinchi marta yulduzli osmonning eng aniq xaritasi tuzildi. Kitob xalqaro kenglik stansiyasida ishlayotgan olimlar Italiya hamda Yaponiya olim va mutaxassislari bilan birgaliqda Yer qutblari o’rnining o’zgarishini o’rganmoqdalar. Mineral xom ashyo resurslari hosil bo’lishiga olib keladigan geologik jarayonlar qonuniyatlarini o’rganish bilan bog’liq bo’lgan tadqiqotlar, shuningdek, tektonika, geofizika, seysmologiya va Yer to’g’risidagi fanning boshqa sohalari bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar tahsinga sazovor. Respublika geologlarining yer qatlamini geologik- geofizika va geokimyo nuqtai nazaridan kompleks o’rganish bo’yicha olib borgan ishlari O’zbekistonda kuchli mineral xom ashyo bazasini vujudga keltirish imkoniyatini yaratdi. Geolog olimlar yirik foydali qazilma konlarini qidirib topish, o’rganish va o’zlashtirishda bevosita ishtirok etdilar.
O’zbekiston seysmik faol zonada joylashganligi uchun seysmologiya va inshootlarning zilzilabardoshligi bo’yicha nazariy hamda amaliy ishlar tadqiqotlarning yetakchi yo’nalishlaridan hisoblanadi. O’zbekiston olimlari tomonidan yer osti inshootlari (kommunikasiya tarmoqlari, metropoliten va boshqa qurilmalar)ning seysmodinamika nazariyasi yaratildi.
Qishloq xo’jaligi, mikrobiologiya sanoati, atrof muhit muhofazasida ilmiy- texnika taraqqiyotini ta’minlashning zarur asosi hisoblangan molekulyar genetika, genhujayra injeneriyasi, biotexnologiya bo’yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. Respublikada kimyo, o’simlik moddalar kimyosi, biologiya va genetika, biotexnologiya yo’nalishlari bo’yicha bir qancha ilmiy maktablar shakllandi va rivojlandi. Ular tomonidan yuksak samarali, ekologik jihatdan toza o’g’itning yangi turlari, kam zaharli defoliantlar, yangi dori-darmonlar, o’simliklarning o’sishini tezlashtiruvchi preparatlar va ularni himoya qilish vositalarini ishlab chiqarishning nazariy asoslari va texnologiyalari tadqiq qilindi. O’zbek seleksionerlari g’o’za biologiyasi va uning genetik, molekulyar-genetik, fiziologik-biokimyoviy masalalarini o’rganish va ular asosida yuqori sifatli, kasalliklarga chidamli yangi g’o’za navlarini yaratish usullarini ishlab chiqish bo’yicha tadqiqotlar olib bormoqdalar. Keyingi yillarda 30 dan ortiq yangi g’o’za navlari yaratildi.
Moddalarning fizik-kimyoviy xususiyatlari majmuini o’rganish bilan bog’liq tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. Respublikada yadro va elementar zarralar fizikasi, radiasion fizika va materialshunoslik bo’yicha yirik tadqiqotlar keng 22
taraqqiy etdi. Yangi, relyativistik yadro fizikasi ilmiy yo’nalishi shakllandi. O’zbekiston hozirgi vaqtda radiasion materialshunoslik va geliomaterialshunoslik yo’nalishlari bo’yicha jahon miqyosida yuqori mavqyega ega. Respublika radioaktiv izotoplar, jumladan, farmasevtika preparatlari ishlab chiqarish bo’yicha yetakchi markaz hisoblanadi. O’zbekistonda yuqori energiyalar fizikasi bo’yicha ilmiy maktab vujudga keldi. Bu maktab doirasida yuqori darajadagi o’tga chidamli juda sof materiallar olish, yeyilishga o’ta chidamli, issiqbardosh, korroziyabardosh hamda qimmatbaho konstruksion materiallarning o’rnini bosish xossasiga ega bo’lgan yuqori haroratli materiallarni ishlab chiqarishning yangi texnologiyasini yaratish bo’yicha ilmiy asos vujudga kelgan. Energiyaning noan’anaviy turini yaratish — Quyosh energiyasini kompleks va samarali energiyaga aylantirish hamda o’zlashtirish bo’yicha ishlar faol olib borilmoqda. Fanning yangi sohasi — nanotexnologiya bo’yicha samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, O’zbekiston FA Issiqlik fizikasi bo’limida nanotexnologiya markazi, Axborot texnologiyalari universitetida nanolaboratoriya faoliyat ko’rsatmoqda.
Jahon va Vatan tarixi, madaniy va ma’naviy meros, o’zbek tili, adabiyoti, xalq og’zaki ijodining tarixi hamda ularning hozirgi taraqqiyoti bo’yicha ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. Respublika intellektual imkoniyatlarini rivojlantirish, xalqaro ilmiy-madaniy aloqalarni kengaytirishda tarixchi, arxeolog, etnograf, tilshunos va adabiyotshunos olimlar o’zlarining muayyan hissalarini qo’shib kelmoqdalar.
Download 0.66 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|