Kichik maktab yoshidagi bolalar anatom iyasi, fiziologiyasi ya

Yurak  faoliyatining  buzilishi. 
Y u rak   q o n   to m irla r  sistemasi 
faoliyatining  buzilishlari  tu g ‘m a   va  tu r m u s h d a   orttirilgan  deb 
ikkiga  boMinadi.  B o la la r d a   r e v m a t i z m ,  y u rak   a rtm iy a s i  va 
b o sh q a la r  singari  b a ’zi  kasalliklar  h a m   u c h ra b   turadi.
137

T u g 1 ma  yurak  poroklari  hozir  xirurgik  yo'l  bilan  davolab 
tuzatiladi.
Y urak  ritm in in g   b u z u lis h i-a rtm iy a   y u rak n in g   o 'tk a z u v c h i 
sistemasiga  aloqador.  Yurak  artm iyasida  puls  sanab  ko'riladigan 
b o 'lsa ,  bir  xildagi  oraliq  (interval)lar  bilan  bir  n e c h ta   z a rb d a n  
kevin  b i r m u n c h a   tezlashgan  puls  boshlanishi  seziladi.  b u n d a  
a rtm iy a n in g   aloqasi  h a m   bor.
Q o n   aylanishining  venoz  sistemasidagi  o'zgarishlar  k o ‘pincha 
venalaming  tug'm a  yoki  turm ushda  orttirilgan  ko  rinishida  bo'ladi 
va  qon  aylanishini  qiyinlashtirib  qo'yadi.  Shuning  natijasida oyoq- 
q o 'lla r  shishib,  y o 'g 'o n la sh ib   ketadi.  Bolalar  yaxshi  ovqatlan- 
masa,  yaxshi  hordiq  c h iq arm asa.  suyuqlikni  m e ’yorida  ichm asa 
q o n   bosimi  o ’zgaradi.  B u n d an   tashqari,  o 'tk ir  va  surunkali  nef- 
ritlar  yurak  kasalliklarini  keltirib  chiqaradi.
Revmatizmning  oldini  olish
Y urak  to m irlar  sistem asining  eng  jiddiy  kasalliklaridan  biri 
revmatizmdir.  Revmatizm  butu n   organizm ning  surunkali  yuqumli 
kasalligi  b o 'lib ,  u zo q   d a v o m   etadi  va  te z -te z   q o 'z ib   turadi. 
Revmatizm  yurak  va  tom irlam i,  b o 'g 'im la m i  shuningdek,  marka- 
ziy  nerv  sistemasini  shikastlantiradi.  Yurak  revm atik  jara y o n d a  
shikastlangan  bo'lsa,  bola  rangpar.  tez  charchaydigan,  hansiray- 
digan  bo'lib  qoladi.  R e v m a tiz m d a   yurak  shovqinlari  eshitiladi. 
Bolalarda  revmatizm  k o 'p in c h a   angina,  yuqori  nafas  yo'llarining 
katari,  b o d o m c h a  b ezlam in g   surunkali  yallig'lanishi  va  boshqalar 
takrorlanishi  va  ular  oxirigacha  davolanm agan  bo'lsa,  shu  kasal- 
liklardan  keyin  revm atizm   boshlanadi.
M uhim   atam alar:
S i s t o l   —  y u r a k   q i s q a r i s h i .
D i l s t o l a   —  y u r a k n i n g   ik k i  b o ' s h a s h i s h i .
P u l s   —  t o m i r l a r n i n g   t e b r a n i s h i .
R e v m a t i z m   —  o r g a n i z m l a r n i n g   s u r u n k a l i   i n f e k s i o n   k a s a l l i g i .
T ak rorlash   uchun  savollar:
1.  Q o n   a y l a n i s h n i n g   q a n d a y   a h a m i y a t i   b o r ?
2.  Y u r a k   q a n d a y   t u z i l g a n ?
3.  K a t t a   v a   k i c h i k   q o n   a y l a n i s h   d o i r a l a r i n i   a v t i b   b e r i n g ?
4.  Y u r a k   q a n d a y   i s h l a y d i ?
138

5.  P u l s   n i m a ?
6.  Q o n   a y l a n i s h i d a   y o s h l i k   x u s u s i y a t i a r i   n i m a l a r d a n   i b o r a t ?
7.  T o m i r l a r d a   q o n   o q i s h   q a n d a v   s a b a b l a r g a   b o g ' l i q ?
S.  Q o n   a y l a n i s h   o r g a n l a r i   q a n d a y   b o s h q a r i l a d i 9
9.  Q o n   b o s i m i   n i m a ?   Q o n   o q i m i n i n g   te z l i g i   h a q i d a   n i m a i a r n i   b i l a s i z ?
10.  Y u r a k   i s h i n i n g   b u z i l g a n l i g i n i n g   s a b a b l a r i   n i m a l a r d a n   i b o r a t ?   R e v -  
m a t i z r n   q a n d a y   k a s a l l i k ?
NAFAS  ORGANLARINING  T U Z IL ISH I, 
FUNKSIYALARI  УА  YOSHGA 
OID  XUSUSIYATLARI
N afas  olganda  tashqi  m u h i t d a n   havo  o ‘pka  hujayralariga 
u n d a n   qonga,  o 'tib   q o n   orqali  b a rc h a   hujayralarga  yetkazib 
beriladi.  K islorod  y o r d a m i d a   o v q a t  m o d d a la r i  o k s id la n a d i. 
N a tija d a ,  yuqori  m o le k u la lik   o rg a n ik   m o d d a l a r d a n   m a ’lum  
m iq d o rd a   energiya  ajralib  chiqadi.  A garda  o rg a n iz m   h u jay rala­
riga  kislorod  y etish m asa  hujay ralar  oMadi.  M o d d a   alm ashinuvi 
natijasida  hosil  bo'Igan  k a rb o n a t  angidrid  gazi  va  suv  parlari 
o ‘pka  orqali  tashqariga  ch iq arib   yuboriladi.
N afas  organlarining  tu zilish i.  N a f a s   o rg a n la rig a :  b u r u n  
t o m o q ,   h iq ild o q ,  k e k ird a k ,  b r o n x l a r ,  b r o n x i o l l a r   va  o ‘pka 
kiradi.
Burun  b o ‘sh lig ‘i.  B urun  b o ‘shlig‘i  suyak,  to g ‘aylardan  tuzil- 
gan  b o 'lib ,  p e s h o n a   suyagining  ichki  yuzasi  shilliq  qavat  bilan 
qoplangan.  U ning  pastki,  yuqorigi  va  ikki  yon  devori  bor.  Burun 
b o ‘shlig‘i  t o ‘siq  y o rd a m id a   ikkiga  b o ‘linadi.  B u ru n n in g   shilliq 
qavati  q o n to in irla r,  k o ‘p  qavatli  tukli  epiteliy  bilan  q o p lan g an . 
Bu  q av atd a  shilim shiq  ishlab  c h iq a ru v c h i  b ezlar  b o 'la d i.  B u ­
ru n n in g   shilliq  qavati  c h a n g   z a rra ch a la rin i  tutib  qoladi,  havo- 
ni  biroz  ilitib,  n a m la b ,  o ‘p kaga  o 'tk a z a d i.
H iqildoq.  H iq ild o q   h a l q u m n i n g   oldi  b o 'y i n n i n g   oldingi 
qism ida,  til  osti  suyagining  ostida joylashgan,  hiq ildoq,  asosan, 
q a lq o n s im o n ,  u z u n s im o n ,  c h o ‘m i c h s i m o n ,  h iq ild o q   ustligi, 
sh o x sim o n   va  p o n a s im o n   t o g ‘aylardan  tuzilgan.
H iq ild o q   ichki  yuzasidagi  shilliq  p ard a  tukli  epiteliy  bilan 
qo p lan g an   b o ‘lib,  u n d a   bezlar  k o ‘p.  H iq ild o q d a  tovush  apparati 
jo ylashgan.
Traxeya  va  bronxlar.  T raxeya  yarim   halqa  shaklidagi  16— 
20  ta  elastik  to g 'a y la rd a n   tuzilgan  b o ‘lib,  bu  to g 'a y la r  halqasi-
139

m o n   boylam lar  v o rd a m id a   bir-biriga  b in k k a n .  K atta  o d a m d a  
traxeyaning  uzunligi  13  sm.  T rax ey an in g   shilliq  pardasi  hiqil- 
doqnikiga  o 'x sh a y d i,  lekin  b u r m a la r   b o 'lm a v d i.  T raxeya  o ’ng 
va  c h a p   b ronxlarga  boMinadi.  B ronxlar  y ana  bir  n e c h a   m a rta  
t a r m o q l a n a d i   va  b r o n x l a r   d a r a x t i n i   hosil  q ilad i.  B r o n x la r  
o 'p k a la rg a   kirib.  u n in g   ichida  dav o m   etadi  va  ik kilam chi.  u c h - 
lam ch i  va  b ro n x lar  hosil  qilib  ta rm o q la n a d i.  S o 'n g   b ro n x la r 
kengayib.  alveola  bilan  tugaydi.
O 'pkalar.  O 'tig   va  c h a p   o 'p k a   k o 'k r a k   q afasin in g   b e s h d a n  
t o 'r t   qism ini  egallab  tu ra d i.  H a r   bir  o 'p k a   a lo h id a   seroz  p ard a 
ic h id a  jo y la sh g a n   bo ‘lib,  u  p levra   x a lta si  pardasi  deb  ataladi. 
H a r   qaysi  o Lp kani  c h u q u r   e g a tla r  b o 'la k la r g a   boMadi.  O 'n g  
o ' p k a   lieh  b o 'l a k k a ,   c h a p   o ' p k a   ikki  b o ' l a k k a   b o ' l i n a d i .  
O 'p k a g a   kirgan  b ro n x la r   ta r m o q la n ib ,  d ia m e tri  1  m m   li  b r o n -  
xiollar  hosil  qiladi.  Bular  ta rm o q la n ib   oxirgi  b ronxiollarni  hosil 
qiladi.  Oxirgi  b r o n x io lla r n in g   uchi  havo  p u f a k c h a la ri- a lv e o -  
lalar  bilan  tugaydi.  A lv eo lalar  4 0 0 —500  m illio n ta   b o 'lib ,  ular- 
n in g   u m u m iy   sathi  6 0 — 120  m :  g a c h a   yetadi.  A lv eo lalar j u d a  
k o 'p   k apillar  q o n t o m i r l a r   bilan  o 'r a lg a n .  U lar  orqali  q o n   va 
alv e o la la r  havo  o ra s id a   g a z la r  a lm a s h in u v i  so d ir  boMadi.  H a r  
bir  o 'p k a n i n g   vazni  5 0 0 —600  g  keladi.  O 'p k a l a r   ustki  t o m o n -  
d a n   s ero z  p a r d a   p le vra   bilan  o 'r a l g a n   b o 'la d i.  Bu  p a r d a   ikki 
q a v a td a n   ib orat  b o 'lib ,  ichkisi  visseral  tashqisi  p a riy e n ta l  qa- 
vat  deyiladi.  Ichki  p a rd a   o 'p k a g a   yopishgan  b o'lib,  tashqi  parda 
k o 'k r a k   qafasi  d e v o rig a   y o p ish g a n   b o 'la d i.  P a r d a la r   o rasid a 
1—2  ml  suyuqlik  b o 'la d i.
Nafas  fiziologiyasi
N afas  olish  va  nafas  c h iq a ris h n in g   bir  m a r o m d a   alm a sh i- 
nib  turishi  nafas akti deb  aytiladi.  Osoyishta  nafas  olingan  paytda 
tashqi  q o v u rg 'a la ra ro   m usk u llar,  diafrag m a  va  k o ‘krak  qafasini 
k engaytiradigan  nafas  m uskullari  qisqaradi,  sh u n in g   natijasida 
plevra  ichidagi  bosim   kam ayib,  o 'p k a n i n g   kengayishi  u c h u n  
s h a r o i t   yuzaga  keladi.  S h u   v a q td a   a t m o s f e r a   havosi  h a v o  
o 'tk a z u v c h i  yoMlar  orqali  kirib,  alveolalarni  to 'l d ira d i.  N afas 
olish  nafas  harakatlarining  bir  minutdagi  soni  nafas tezligi  (chas- 
totasi)  deb  ataladi.  N afas  tezligi  m in u tig a   erk a k la rd a   16  ta, 
ayollarda  18  ta  boMadi.
140

N afas  ikkiga  tashqi  va  ichki  nafas  olishga  b o 'lin a d i.  Tashqi 
nafas  olish  deb,  o ‘pka  bilan  qo n   o'rtasidagi  gaz  alm ashinuviga 
aytiladi.  Ichki  nafas  olish  yoki  to'qim alararo  nafas  olish  deb, 
hujayralarda  m o d d a   alm ashinuvini  t a ’minlovchi  to 'q im a la r bilan 
q o n   o'rtasidagi  gaz  alm ash in u v ig a  aytiladi.
T ashqi  m u h itd a n   o lin ay o tg an   nafas  havosida  20,95  %  kis- 
lo ro d ,  0 ,0 3 —0 ,04  %  k a r b o n a t  a n g id rid   gazi,  79,02  %  az o t, 
0,47  %  suv  parlari  b o 'la d i.  H a v o d a   kislorod  m iq d o ri,  asosan, 
bir  m e ’yorda  saqlanadi,  yuqori  b alan d lik d a   biroz  o'z g arad i.
O d a m   nafas  o lay o tg a n d a   hav o d a  C O ,  ning  m iq d o rin i  2—
3  %  q a d a r   ortishiga  ch id ay   oladi.  A garda  C 0 2  m iq d o ri  4 —5  % 
ga  yetsa,  o d a m n in g   yurak  qisqarishi  tezlashadi,  boshi  og'riydi, 
qusadi,  h u sh id an   ketishi  m u m k in .  O d a m   u c h u n   ayniqsa,  C O , 
gazi  n ih o y a td a   zararli  b o 'lib   hisoblanadi.
M inutlik  o ‘pk a   ventilatsiyasi  deb,  bir  m i n u td a   nafasga  oli- 
n ad ig an   havo  m iq d o rin i  aytiladi.  Bu  hajm   1  m in u td a g i  nafas 
h arakatlari  soniga  k o 'p ay tirilg an   nafas  hajm iga  teng.
0 ‘pkaning  hayotiy  s ig ‘imi  deb,  o ldin  c h u q u r   nafas  olib  tu- 
rib,  keyin  nafas  c h iq arish   m u m k in   b o 'lg a n   havo  m iq d o rig a 
aytiladi.  Bu  bir  m a rta   nafas  olgandagi  o 'p k a n in g   hajm idir.  Uni 
s p iro m e trd a   o 'lc h a n a d i.
Nafasning  yoshga  oid  xususiyatlari
N a f a s n in g   yoshga  oid  xu su siy atlari  k a t t a la r n ik id a n   farq 
qiladi.  Yangi  tu g 'ilg a n   bolalard a  to m o q   h a lq u m i  t o r   va  b u ru n  
teshigi  ingichka,  kichik bo'lib,  shilliq  qavati  q o n   va  limfa  to m ir- 
lari  bilan  k o 'p   t a ’m in lan g an .  B a’zida  bu  q ism lar  biroz  shishib 
b o lan in g   nafas  olishini  qiyinlashtiradi.
Yangi  tug'ilgan  bolalarda  gaym arov  b o 'sh lig 'i  g 'alv irsim o n  
suyakdagi  q o 's h i m c h a   y o 'lla r  yaxshi  rivojlangan  b o 'la d i.  G a y ­
m a ro v   b o 'sh lig 'i  yangi  tug 'ilg an   b o la la rd a   ikki  y o sh d an   katta- 
lasha  boradi.  Pastki  b u ru n   yo'li  b o lan in g   4  yoshida  vujudga 
keladi,  gay m aro v   b o 's h l i g 'i   5—6  y o s h d a   rivojlanib  tugaydi. 
B u ru n   b o 'sh lig 'i  bolaning  yoshi  ortishi  bilan  2,5  m a rta   ortadi.
Yangi  tug'ilgan  b o lalard a  o g 'iz   b o 's h lig 'id a g i  va  y u tq ic h - 
dagi  bezlar  nisbatan  k attaro q   bo 'lad i.
Yosh  bolalarda  hiqildoq  qisqa,  tor,  v o ro n k a  shaklida  b o 'lib , 
to g'a ylari  y u m sh o q   k o 'rin ish d a d ir.  H iq ild o q   b o la n in g   5  yoshi-
141

da  va  jinsiy  b a lo g 'a t  yoshida  intensiv  rivojlanadi.  3  y o shdan 
q iz la rn in g   h iq ild o g 'i  shu  y o shdagi  o'gil  b o la la rg a   n isb a ta n  
kichikroq  va  to rro q   b o 'la   boshlaydi.  H iq ild o q n in g   jinsiy  farqi 
bolalarning  10  yoshidan  vujudga  keladi.  H iq ild o q n in g   o ‘sishi 
o d a m n in g   20—30  yoshigacha  davom   etadi.  Yosh  bolalarda  ovoz 
y o rig ‘i  tor.  hiqildoq  va  ovoz  boy la ml ari  qisqa  b o ‘ladi.  Bola- 
iarda  5  yoshgacha  ovoz  ap p a ra ti  rivojlanib  borib  5  y o sh d a n  
esa  ovoz  b o y la m la n   va  m ustaqil  muskullari  intensiv  ravishda 
rivojlana  boshlaydi.  О  gi 1  b olalarning  12  y o sh d an   boshlab  qiz- 
larga  nisbatan  ovoz  boyiam i  to rro q ,  u z u n r o q   b o 'la   boshlaydi. 
S h u n in g   u c h u n .  o'gil  b o lalarn in g   ovozi  p a stro q   b o 'la d i.  Bola- 
larni  traxevasi  kattalarnikiga  nisbatan  kaltaroq  va  to rro q   b o ‘iib, 
biroz  y u q o riro q d a   jo y lash g an   b o 'la d i.  T ra x e y a n in g   uzunligi, 
tog'aylari  kattaligi  b o la n in g   voshi  o n  ish  bilan  ortib  boradi.
Bronxlar  lkkiga  shoxlangan  q ad ar  traxeyaning  uzunligi  yan- 
gi  tug 'ilg an   b o la la rd a   3 —4  sm,  5  y o sh d a   5—6  sm ,  10  y o sh d a  
6,3  sm ,  15  y o sh d a   7,5  sm ,  k a tta la rd a   esa  9 — 12  sm ga  t o ‘g ‘ri 
keladi.
B olalarda  tra x e y a n in g   shilliq  qavati  nozik  q o n   va  limfa 
tornirlar bilan jucla  yaxshi  ta 'm in la n g a n   bo'ladi.  Shuning  u ch u n , 
b a ’zida  kattalarga  nisbatan  c h a n g   zararlari  va  m ik ro b la r  bola 
traxeyasining  shilliq  qavatiga  tez  o 'r n a s h ib   qoladi.  Bir  y o s h ­
g a c h a   b ro n x lar  ju d a   tez  o 's a   boshlaydi.
Bolaning  yoshi  ortishi  bilan  o'pkasining  og'irligi,  o ‘Ichamlari 
va  hajmi  ortib  boradi.  Yangi  tug'ilgan  bolalarda  ikkita  o 'p k a n in g  
o g ‘irligi  50—57  g,  1—2  yo sh d a  225  g,  5—6  yo sh d a  350  g,  9 — 
10  yoshda  395  g,  15— 16  yo sh d a  690  g,  k a ttalard a  esa  1000  g 
b o 'la d i.  O 'p k a n in g   h ajm i  yangi  tug'ilgan  b o lalard a  70  s m 3,  1 
y o sh d a   270  s m 3,  8  yo sh d a  640  s m 3,  12  y o sh d a   680  s m 3,  katta 
o d a m d a   esa  1400  s m 3  boMadi.
0 ‘pkaning  o'sishi,  asosan,  alveola  hujayralarining  ortib  b o ri­
shi  hisobiga  bo 'lad i.  Yangi  tu g ‘ilgan  bolalard a  alveolalarning 
soni  katta  o dam nikiga  nisbatan  3  m arta  kam   bo'ladi.  Alveolalar­
ning  intensiv  o'sishi  ayniqsa  b o la n in g   12  y o sh id an   b o sh lan ad i.
Bolaning  3 —7  y o sh d a n   boshlab  k o 'k ra k   tipidagi  nafas  oli- 
shi  vujudga  kela  boshlaydi.  Bolalarning  nafas  olishi  k a tta la r n i­
kiga  q ara g a n d a   tez  va  vuzakidir.  Yangi  tug 'ilg an   b o laning  n a ­
fas  olishi  bir  m e ’yorda  em as,  c h u q u r   nafas  olish  yuzaki  nafas 
olish  bilan  alm a sh in ib   qoladi.  Bolaning  ilk  yoshida  b o g 'c h a   va
142

kichik  m a k ta b   y o s h id a n   b o sh la b   a s ta - s e k in   nafas  olish  bir 
m e ’yorda  b o ‘la  boshlaydi.
Bolaning  yoshi  ortishi  bilan  o 'p k a n i n g   havo  sig‘imi  ortib 
boradi.  Yangi  tug'ilgan  bolalar  o 'p k a sin in g   havo  sig‘imi  20  s m 3,
1  yoshda  80  s m 3,  5  yo sh d a  215  s m 3,  12  y o sh d a  375  s m 3,  katta 
o d a m la rd a   esa  30 0 —460  s m 3  ni  tashkil  etadi.
Bolalarda  nafas  olish  tez  bo'lgani  u c h u n   o 'p k a n in g   venti- 
latsiyasi  yuqori  bo'ladi.  O 'p k a n in g   ventilatsiyasi  yangi  tug'ilgan 
bolaning  har  kg  og'irligiga  nisbatan  hisoblansa,  bu  o 'sm irlarn in g  
har  kg  og'irligiga  nisbatan  4  m a rta   ortiq  bo'ladi.  Yosh  bolalar 
o rganizm ini  kislorodga  b o 'lg a n   talabi  ju d a   yuqoridir,  chunki 
bularda  energiya  va  m o d d a la r  alm ashinuvi  ju d a   intensiv  ravish- 
da  kechadi.  M asalan,  bola  organini  1  kg  kislorod  bilan  norm al 
t a ’m inlab  turish  u c h u n   o 'p k a sid a n   bir  m in u td a   1400— 1500  s m 3 
havo  o'tishi  kerak.  Katta  o d a m n in g   har  1  kg.  ga  esa  shu  m aqsad 
u ch u n   300—400  s m 3  5—6  yoshda  200—210  s m 3,  7  yoshda  170 
s m 3,  8— 10  yoshda  160  s m 3,  11 — 13  yoshda  130— 145  s m 3,  14 
yoshda  125  s m 3  kislorod  to 'g 'ri  keladi.
Bolalarda  kattalarga  nisbatan  tin c h   h o latd a  ayniqsa,  muskul 
yoshida  kattalarga  nisbatan  t e z -te z   nafas  oladi.  A garda  bolalar 
m u n t a z a m   ravishda  ji s m o n i y   m a s h q   bilan  ay n iq sa  q ay iq d a  
suzish,  voleybol,  yengil  atletika,  suzish  sporti  bilan  shug'ullansa, 
o 'p k a n in g   tiriklik  sig'imi  ortadi.  Bolalarda  g azlar  alm ashinuvi 
is h q o r - k i s l o t a   m u v o z a n a t i n i n g   b o s h q a r ilis h i  b ilan   b o g 'liq . 
M asalan,  5  yoshli  b o la n in g   c h iq a ra d ig a n   havo  tarkibida  kar- 
bonat  angidrid  gazining  miqdori  katta  o d a m n in g  chiqargan  nafas 
havosiga  nisbatan  3  m a rta   kam dir.  B olan in g   yoshi  ortishi  bi­
lan  c h iq arg an   havodagi  k a rb o n a t  angidrid  m iq d o ri  ortib,  kis­
lo ro d   m iq d o ri  kam ayib  boradi.  B o lalard a  ch iq a rilg a n   nafas 
havosida  kislorod  m iq d o ri  k am ay ib   boradi.  B olalarda  o 'p k a d a  
ch iq arilg an   nafas  havosida  k islorodning  k am   bo'lishi  alveola- 
larga  kislorod  o'tishi  k attalarnikiga  n isb atan   kam   b o 'lis h i  bilan 
bog'liq.  M asalan,  6  yoshli  bolalard a  kislorodni  o 'p k a la r d a   foy- 
dalanish  foizi  k a tta   o d a m n ik ig a   n isb a ta n   2  m a r ta   kam.
Nafas  olishining  boshqarilishi
N a fa s   olish  va  c h i q a r i s h   n erv   h a m d a   g u m o r a l   u s u ld a  
boshqariladi.  N afas  olish  va  ch iq a rish n in g   nerv  m arkazi  u z u n -
143

c h o q   m iyada  joylashgan.  Nafas  markazi  d o im o   aktiv  ishlab. 
o ‘z - o wzidan  q o 'z g 'a lis h   sodir  boMib  turadi.
O d a m   nafas  o lg a n d a   o 'p k a   h u ja y ra la rid a g i  r c t s e p t o r l a r  
t a ’sirlanadi.  Impuls  nafas  olish  markaziga  adashgan  nerv  orqali 
keladi.  Natijada,  nafas  olish  markazi  to rm o zlan ib ,  nafas  chiqa- 
rish  markazi  q o ‘zg‘aladi.  nafas  muskullari  b o ’shashadi,  ko'k rak 
qalasi  kichravadi,  diafragma  muskuli  b o ‘shashadi  va  nafas  chiqa- 
riladi.  Nafas  olishning  boshqarilishida  bosh  miya  katta  yarim 
sharlari  ham   ishtirok  etadi.  Nafas  olish  markazi  qon  kimyoviv 
tarkibining  o lzgarishi  kuchli  t a ’sir  etadi.  q o n d a   karbonat  angid- 
rid  gazi  t o ‘planib  qolishi  natijasida  qontom irlar devoridagi  retsep- 
torlari  t a ’sirlanadi  va  q o ‘zg‘alish  q o n to m irla r orqali  nafas  m arka- 
zini  reflektor  ravishda  q o ‘zg‘atadi.  Nafas  olish  va  chiqarishni 
b u n d a y   usulda  boshqarilishi  gumorol  vo'li  deb  ataladi.
Nafas  gigiyenasi
A tm osfera  havosi  b u ru n   b o ‘shlig4da  isiydi,  n a m la n a d i  va 
c h a n g d a n   to z a la n a d i.  B olalarga  vurish,  yugurish  va  b o sh q a  
faoliyat  vaqtida  sh u n in g d e k ,  o 4 i r g a n d a   t o ‘g ‘ri  nafas  olishni 
o 'rg a tish   kerak.
Sinfda  h a r  bir  o^quvchiga  16  k u b / m   d a n   20  k u b / m   ga c h a  
sanitariya  n o rm a la rig a   m uvofiq  esa  4,5  k u b / m   dan   5  k u b / m  
ga c h a   bo'lishi  kerak.
A tm osfera  havosida  saprofit tipidagi  rnikroblar  k o ‘p  b o ‘ladi.
Ventilatsiya
Yopiq  binolar  havosining  kimyoviy  tarkibi  va  fizik  xossalarini 
yaxshilash  uchun  ventilatsiya  yoki  shamollatish  usulidan  foydala- 
niladi.  Bunda  tabiiy  va  s u n ’iy  ventilatsiya  tafovut  qilinadi.
Tabiiy  ventilatsiya  deb,  o lzg arm ag an   tashqi  havo n in g   q uri-
1 ish  m a t e r ia lid a g i  te s h ik la r   va  e s h ik   h a m d a   d e r a z a l a r n i n g  
o c h iq la rid a n   xona  ichiga  h av o n in g   kirishi  tabiiy  ventilatsiya 
deb  ataladi.
X o n alarn i  fo rto c h k a   va  frag m u lar  orqali  s h am o llatish   t a b i­
iy  ventilatsiyaga  kiradi.  B u n d a   s h am o llatish   koeffitsiyenti  ka- 
m ida  1:50  b o lis h i  kerak.  S u n ’iy  ventilatsiya  deb,  maxsus  texnika 
qurilm alari  vositasida  havo  kiritishga  aytiladi.
144

Nafas  izdan  chiqqanda  birinchi  yordam  ko‘rsatish
K o ‘krak  qafasi  va  q o r in n in g   shikastlanishi  k o 'p i n c h a   nafas 
olish n in g   qiyinlashib  qolishiga  sabab  b o ‘ladi.  Bosh  m iya  shi- 
kastlanganda  h a m   nafas  ritmi  buzilishi  m u m k in .
O d a m   s h ik a s tla n g a n d a   uni  tin c h   y otqizib  q o ‘yib,  yangi 
h a v o d a n   b a h r a m a n d   qilish  zarur.  B o ‘yin  organlari  s h ik a s tla n ­
g a n d a   yoki  nafas  y o 'llariga  yot jis m la r  tushib  q o lg a n d a   o d a m -  
ga  havo  y etm ay   qolishi  m u m k in .  K islorod  tanqisligining  h a m -  
m a   hollarda  h am   q o n   aylanishini  yaxshilash  u c h u n   o d a m g a  
s u n ’iy  y o ‘li  bilan  nafas  oldiriladi.
S u n ’iy  nafas berishni boshlashdan  oldin  shikastlangan  odam ni 
y u m sh o q   joyga  yotqizish  zarur.  Shikastlangan  o d a m n in g   nafas 
olishiga  xalaqit  berayotgan  kiyimlarini  b o ‘shatib  q o ‘yish:  nafas 
y o ‘llariga  havo  kirishi  u c h u n   keng  y o ‘l  ochish,  b u n in g   uch u n  
o g ‘zini  ochib,  tilini  toza  d a s tro ‘mol  yoki  bint  bilan  ushlash  va 
s u n ’iy  nafas  oldirish  vaqtida  til  ketib  qolmasligi  u c h u n   shu  holda 
tutib  turish  hiqildoqni  berkitib  q o ‘ygan  birorta  yot  jism   yoki 
nafasga  halal  berad ig an   m exanik  t o ‘siqlar  (shilim shiq,  suvga 
c h o ‘kkan  o d a m la rd a   q u m   yoki  balchiq  va  boshq.)  b o r  y o ‘qligini 
tekshirib  k o ‘rish;  b a r m o q q a   sochiqni  o ‘rab  o g ‘izga  c h u q u r   kiri- 
tish  o g ‘iz  h a m d a   yutq u n   b o lshlig‘ini  tozalash;  balan d lik d an   yi- 
qilgan  o d am larn i  ohista  paypaslab  k o ‘rib  q o ‘llari,  q ovurg‘alari, 
u m u rtq a   pog‘onasi  suyaklarining  singan-sinmaganligini  tekshirib 
k o krish  kerak,  bular  s u n ’iy  nafas  berish  vaqtida  shikastlangan 
o d a m n in g   ahvolini  battar  o g ‘irlashtirib  q o ‘yishi  m u m k in .
S u n ’iy  nafas  o ld ira y o tg a n d a   q ilin a d ig a n   h a ra k a tla r  ritm i 
( s h ik a s tla n g a n d a   o d a m n i n g   q o ‘llarini  y u q o rig a   k o ‘tarish  va 
pastga  tu shirish)  o d a m n in g   yoshiga  t o ‘g ‘ri  keladigan  nafas  rit- 
m id a n   o rtiq   b o ‘lmasligi  kerak.
S u n ’iy  nafas  oldirishni  bir  tekis  b a rq a r o r   nafas  h arak atlari 
p a y d o   b o ‘l g u n c h a   d a v o m   e ttir is h   k erak .  B ir in c h i  y o r d a m  
k o krsatish  bilan  bir  paytda,  tez  y o rd a m   stansiyasiga  bu  h a q d a  
xabar  qilish  zarur.
Muhim  atam alar:  plevra  —  o ‘p k a  pardasi,  visseral  —  ichki 
parda,  paristal  —  tashqi  parda.  Diafragm a  —  k o ‘krak  bilan  qorin 
b o ‘shlig‘ini  ajratib  turuvchi  m uskul.  0 ‘pka  ventilatsiyasi  —  bir 
m i n u td a   nafasga  olin ad ig an   havo  m iqdori.
1 0 — 0 .  
Sodiqov
145

Takrorlash  uchun  savollar
1.  N a f a s   o r g a n l a r i   q a n d a y   a h a m i y a t g a   e g a ?
2.  N a f a s   o r g a n l a r i   q a n d a y   t u z i l g a n '. ’
3.  O ' p k a n i n g   f u n k s i y a l a r i '. ’
4.  N a f a s   o r g a n l a r i n i n g   y o s h l i k   x u s u s i y a t l a r i   n i m a l a r d a n   i b o r a t ?
5.  N a f a s   b o s h q a r i l i s h i n i n g   m o h i y a t i   n i m a d a n   i b o r a t ' 1
6.  S i n f   h a v o s i   q a n d a y   b o ' l m o g ' i   k e r a k ?
7.  B u r u n   o r q a l i   n a f a s   o l i s h n i n g   a h a m i y a t i ?
8.  S i n f   x o n a s i d a   v e n t i l a t s i y a n i n g   q a n d a y   t u r l a r i d a n   f o v d a l a n i l a d i " ’
9.  O d a m   q a y   t a r i q a   s h i k a s t l a n g a n d a   n a f a s   a k ti   b u z i l i s h i   m u m k i n ?
10.  O d a m g a   q a n d a y   q i l i b   s u n ’iy  n a f a s   o l d i r i l a d i ?