Kirish fan haqida tushuncha. Fanlar tizimi


Download 400.97 Kb.
Pdf ko'rish
bet5/6
Sana15.07.2017
Hajmi400.97 Kb.
#11321
1   2   3   4   5   6

Geografik qobiq bilan landshaft qobig`i tushunchalari bir-biriga juda yaqin.  

Geografik qobiqqa er qavati, butun gidrosfera, va biosfera hamda atmosferaning quyi 

(troposfera) qismi  kiradi. 

Geografik qobiqning asosiy xususiyatlari. 

-geografik  qobiq  bir  butun  hosila,  kompleks,  uning  bir  butunligi,  tarkibiy  qismlari 

orasida twxtovsiz turda modda va  energiya almashinib turganligining  natijasi. 

-  unda  modda  va  energiyaning  aylanma  harakati  bor.  Shu  sababli,  tabiiy  jaraenlar 

takrorlanib turadi. 

-  geografik  qobiq  vaqt  va  makonda  bir  tekis  rivojlanmaydi,  ritmlilik  bor,  twxtovsiz 

rivojlanishda davom etadi. 

Geografik  qobiq  bir  butun  bwlsa,  u  wz  navbatida  tarkibiy  qismlardan    kichikroq 

geografik komplekslar, ya`ni landshaftlardan tashkil topadi. 

Tabiatda  har  bir  xududiy  kompleks,  u  butun  er  yuzasini  wz  ichiga  olgan  landshaft 

qobig`i bwlsin, yaki kichik  kompleks bwlsin, ya`ni landshaft yaki uning morfologik qismlari-

urochishe  yaki  fatsiyalardan  iborat  bwlsin,  muayyan  muvozanatdagi    birligidan  iborat  va 

twxtovsiz rivojlanishda bwladi.  

Har bir komponent alohida rivojlanmasdan,  tabiatning  yana bir  bir xususiyati  sis-

temali tuzilishga ega ekanligida. Unda har turli hajmdagi tizimlar mavjud. 

V.B.Sochava tizimlarning uch asosini katta va kichik bwlgan bosqichlarga bwlishni 

taklif etadi. Sayeraviy, mintaqaviy va  topologik. 



Sayeraviy  geotizim geografik (landshaft) qobiqdan iborat. 

Mintaqaviy geotizimlarga geografik qobiqning katta qismi  tabiiy geografik zonalar, 

tabiiy wlkalar, provintsiya va  landshaftlar kiradi. 



 

37 


Topologik  geotizimlarga  landshaftning  tarkibi  (morfologik)  qismlari  -  joy,  uro-

chishe,  fatsiyalari  kiradi.  Geotizimlarni  tabiiy  geografiya  wrganadi.  Sayeraviy  geotizimlar 

geografik  (landshaft)  qobig`ining  qonuniyatlari  va  xususiyatlarini  umumiy  er  bilimi,  Min-

taqaviy va topologik geotizimlarni landshaftshunoslik wrganadi. 

Kompleksli  tabiiy  geografik  tadqiqotlarning  xulosasiga  amal  qilib,  tabiatdan  twg`ri 

foydalanish mumkin. 

Tabiatdan  twg`ri  foydalanishning  tabiiy  geografik  asoslari  deb  -  N.A.Gvozdetskiy, 

Yu.K. Efremov  va boshqalar quyidagilarni kwrsatadi. 

-Tabiiy  komponentlarning  wzaro  aloqalarini  va  bu  aloqalarning  ham  antropogen 

ta`sir natijasida wzgarishlarini hisobga olishning shartligi. 

-Komplekslarning  xududiy  wzgarish  qonuniyatlarini  va    komplekslar  orasidagi  alo-

qalarni hisobga olishning zarurligi. Tabiiy komplekslarning ichki energiyasi ta`siridagi ywnal-

ishi va tezligini (sur`ati) hisobga olishning shartligi. 

-tabiiy xududiy komplekslarning inson foliyati  ta`sirida wzgarishi  haqida twxtovsiz 

ma`lumot  olib turishning zarurligi. 

Bulardan    boshqa,  tabiatdan    foydalanish  ishi    ekologik    munosabatga  asoslanishi 

kerak. 

JAXONNIN TEBIY RESURSLARIGA TA`RIF 

 

Geografik  muxit  kolemli  tebiy  ondiriushi  kuchlardin  deregin  iyelep,  bularga  ondiristin 



tebiy resurslari tabiat tabiat sharayatlari jatadi. Bul kuchlardi biliu ondiristi rauajlandiriu ushin 

jude exmiyetli. 

Tebiygiy  resurlar  -  geografik  sredanin  (muxittin)  elementi,  bular  energiyani  ondiriu 

derekleri  (suv  energoresurslari,  otin  resurslari,  samaldin  kushi,  tasiu  va  kaytiu  tolkinlari, 

kuyash energiyasi) azik aukatlik produktler (miyue, jabayi xayuanlardin goshi, teniz der`ya va 

kol,  shiyki  moddalar  va  minerallik  bayliklar,togay,  texnologiyalik  maksetler  ushin 

poydalanatugin xavo gazi x.t.b.). 

Tebiygiy sharayatlar  - geografik muxitning elementi, bular tikkeley energiyalik derekler 

retinde azik aukatlik produktalar, sanaot uchun xamosh§ modda retinde poydalanilmaydi, birak 

bulardin barligi katnasigisiz (suvlandiriu ushin poydalanatugin suv topirak va osimlekler ushin 

energiya  kozi  bolgan  kuyash  xavodagi  kislorod  x.t.b.)  kandayda  energiya  deregin  ondiriu 

mumkin emes.  



 

38 


Tebiygiy  ondiriushi  kuchlar  ondiris  katnasik  kurallari  tabiat  tikkeley  katnasikta  boladi, 

bul  katnas  ilmiy  texnikalik  progrestin  rauajlaniuna  aloqali  jenede  artpakta.  Ondiris 

katnasiklarinin  predmeti  ondiris  protsesslerinin  jumis  operatsiyalarina  katnasip  onin  tiykargi 

materiallik-texnikalik bazasin duzedi. 

Ondiris  kurallari  -  bul  predmeti  ondiris  protsessinde  mudami  ozgeriske  ushraytugin 

(rudalar,  otin,  saz  ilay,  togay,  topirak  x.t.b.)  jene  ondiris  espablarinan  miynet  kurallari  turadi. 

Ekinshisinin  jerdeminde  materiallik  texnikalik  bayliklardi  ondiriu  ushin  inson  tabiat,  tebiygiy 

ondiriushi kuchlarge va miynet predmetlerine tesir jasaydi. 

Jemiyettin  rauajlaniuinin  doretiushi  kushi  jemiyetlik  ondiriushi  kuchlar  esaplanadi. 

Bugan  birinshiden  ondiris  espablari,  ekinshiden  miynet  predmetleri  en  baslisi  insonlardin  ozi 

jatadi.Sonliktanda insonlar jemiyetlik ondiriushi kuchlardin en basli elementi bulib esaplanadi. 

Chunday qilib tebiygiy resurslar miynet predmeti tabiat ondiris espablarin kollaniu tabiat 

(ondiristin tebiy resurslari tabiat) tabiat sharayatlarina kushli tesir jasaydi. Olardi ozgertedi va 

jene jana buiymlar tayarlaydi. Netiyjede insonlardin tabiat ustinen xojaynlik etiu derejesi artadi 

va  geografik  muxittin  insonlastiriliui  terepinen  kusheytedi,  al  bul  oz  gezeginde  ondiristin 

keneyiuine va osiuine mumkinshilik tayarlaydi. 

Usi  konkret  formadagi  geografik  tsikl  yaki  birinshi  orinnan  ekinshi  oringa  elden, 

rayonnan,  rayonnin  ayirmashligin  analizleu  barlik  geografik  ilmilerinin  dikkat  orayinda  basli 

mesele bulib esaplanadi. Sebebi biz geografiya degen tusinikti yadka keltirgende bir-biri tabiat 

tigiz  aloqali  ush  ilmdiU`  fizikalik  geografiyani,  iqtisodiy  geografiyani  va  kartografiyani 

tusinemiz.  Bul  ush  geografiya  ilmide  uliuma  programmani  -  geografik  sredani  kompleks 

izertleu tabiat shugillanadi. 

Usinin  tabiat  olar  oz  aldina  spetsifikalik  ozgeshelikke  iye  tiykargi  vazifalardi  koyadi. 

Masalan, 

Tebiygiy  (Fizikalik)  geografiya    tabiat    zakonliklarinin  rauajlaniui  va  er  sharinda 

landshaft zakonliklarin xududilik differentsiallaniuin izertleydi. 

 Iqtisodiy geografiya sferani kompleks izertleu va onin zakonliklarin uyreniu arkali tabiat 

bayliklarin  xojalik  ushin  ozlestiriu  va  kayta  tikleu  problemalari  tabiat  shugillanip  eller, 

rayonlar, sanaot taraulari, kalalardin rauajlaniui ushin iqtisodiy tiykar duzedi. 

Al kartografiya ilmi bolsa - bul ken kolemdegi geografiya ilminin mazmunin berip, karta 

arkali  geografik  muxitti  toligi  tabiat  va  inson  balasi  terepinen  onin  ozlestirilgen  tereplerin 

yagniy ondiriushi kuchlardin rauajlaniui tabiat joylashishin tolik xarakterleydi. 



 

39 


Chunday  qilib  xer  bir  geografiya  ilmi  ozine  ten  spetsifikalik  ozgesheliklerge  iye.  Birak 

sonida  yadka  aliu  kerak,  sebebi  ayrim  jeke  bagdarga  iye  tabiyat  taniu  texnika  va  jemiyetlik 

ilmler  tabiat  shugillanatugin  keniygelerdin  karsiligi  jagdayinda  geografiya  ilmin  konstruktivli 

derejege koteriu ushin janasha jol tayarlau ansat emes. 

Agar  geografik  sredanin  elementleri  jokaridagi  bagdarda  kop  sanli  ilmler  terepinen 

izertlense fizikalik geografiya fani izertleui mumkin - degen sorau keledi. 

Siyasiy iqtisodiy  fani ondiristin jemiyetlik duzilisin,texnika ilmi ondiris espablari tabiat, 

ondiristegi protsesti, ximiya ilmi- ximiyalik ondiris espablarin, agronomiya ilmi - biologiyalik 

ondiris  espablarin,  antropologiya  insonlardin  poyda  boliuin  izertlese  iqtisodiy  geografiya  ne 

tabiat  shugillaniui  mumkin.    Bul  meselelerdi  sheshiude  va  duris  jolga  koyiuda  naduris 

pikirlerdi de ushiratiuga boladi. 

Xezirgi  uakitta  taraulik  xarakterge  iye  ilmiler  jude  kop  va  olar  jokari  temp  bilan 

rauajlanbakta  jane  ospekte.  Taraulik  ilm  okimislari  terepinen  ken  masshtabtagi  konspektli 

ilmiy meselelerde sheshilmekte. 

 

Geografiya  ilminin  va  onin  taraulari  bolgan  tebiy  (fizikalik)  geografiya,  iqtisodiy 



geografiya  va  kartografiyalik  derbes  ilmi  tur  aliuinda  va  sintetikalik  bagdardin  exmiyetliligin 

dellileude 

ulli 

ilmpazlar 



V.V.Dokuchaev,B.B.Polinov,L.M.Trosolov,G.F.Morozov,V.N.Sukachev,A.I.Voeykov,B.P.Ali

sov,S.P.Xromov,S.D.Muravenskiy,A.K.Davidov,M.I.L`vovich,V.B.Sochava  va  t.b.ulken  ules 

kosti. 

Juumaklap  aytkanda  fizikalik  geografiyanin  tiykargi  izertleytugin  ob`ekti  G`erning 



landshaftlik  sferasiG`  bulib  esaplanadi.  Ulli  ilmpazlar  V.V.Dokuchaev  va  L.S.Bergtin  ashkan 

janaliklarina  karaganda  er  beti  bir-biri  tabiat  aloqali  landshaftlik  ushastkadan  turip  -  olar  tog` 

jinislari,  osimlik,  topirak,  xayuanatlar  dun`yasi,  klimat  sharayatlari  x.t.b.  ibarat.  Sonliktan 

tabiat komplekslerinin bir elementin izertleu va biliu ekinshisi turali izertleuler jurgiziudi jene 

sintetikalik  analizdi  talap  qiladi.  Bul  mesele  sintetikalik  xarakterge  iye  fizikalik  geografiya 

terepinen  izertlenedi.  Chunday  qilib  fizikalik  geografiyanin  en  basli  izertleu  ob`ektisi  tabiat 

kompleksleri,  olardin  poyda  boliui  tariyxiy  rauajlaniu  zakonliklari  bolsa,  al  iqtisodiy 

geografiya  xududilik  -  ondirislik  kompleks  duziu  va  rauajlaniui.  Dun`ya  juzlik  ondiris 

geografiyasi, onin rauajlaniu va jaylastiriu ozgeshelikleri yaki tabiat bilan jemiyet katnasiklarin 

izertleydi.  Bul  jagday  oz  gezeginde  iqtisodiy  geografiyani  bir  neshe  shakapshalarga  bulib 

uyreniudi  talap  qiladi.Masalan,  xaliklar  geografiyasi,  sanaat  geografiyasi,  auil  xojalik 

geografiyasi,  transport  geografiyasi  va  tagi  boshqalar.  Bul  xer  bir  shakapshaga  ten  ilmler  tek 



 

40 


ondiristin  yamasa  xaliktin  geografik  joylashishi  tabiat  gana  shugillanbastan  rauajlaniu 

zakonliklarinda oz shishine aladi. Masalan, Geografiya naseleniya poseleniy ilmi er sharindagi 

xaliktin geografik tarqolishi tabiat bir katarda,- elatli punktlerdin sistemalari, xaliktin tarqolishi 

tabiat  geografik  sfera  ortasindagi  aloqalar,  konislasiudin  xududilik  tariyxiy  ashiliui  va  xezirgi 

rauajlaniui tabiat aloqaligi kusagan meselelerdi de oz ishine aladi. Bunin  vamesi ulken ilmiy-

praktikalik  exmiyetke  iye  bir  putun  materiallik  ob`ekt  bulib  esaplanadi.  Sonliktan  iqtisodiy 

geografiyanin  ilmiy  shakapshalari  belgili  derejede  analitikalik  distsiplinalar  katarina  karap-

uliuma  iqtisodiy  geografik  obzordi  sintezleu  tiykarinda  juzege  asiradi.  Chunday  qilib  uliuma 

alganda iqtisodiy geografiya ondiris komplekslerin ozinin materiallik ob`ektisi retinde izertlep, 

bul protsessler beligili shegaraga iye xududi koleminde va tariyxiy rauajlaniu protsesslerin bir 

putun aloqatira otirip analizley joli tabiat sheshedi. 

 

Insonning  xwjalik faoliyati natijasida tabiiy muhitda suv  rejimining wzgarishi. 

 

Insoniyat jamiyatining juda qadimgi davrlaridan boshlab insonning tabiiy kompleks-

dagi suv rejimiga, suvning aylanma harakatiga ta`sir etib kelgan. 

Inson tabiiy muhitdagi suv rejimiga va uning aylanma harakatiga ikki turli ywl bilan, 

ya`ni, bevosita va bilvosita  ta`sir etishi mumkin. 

Bevosita  ta`irlarga  suv  inshootlarini  qurish  bilan  birga  suv  rejimini  wzgartirish, 

oqimni qayta tqsimlash, qishloq xwjaligi, sanoat va maishiy  xizmatlar uchun suvning ishlatil-

ishi kiradi. 

Bilvosita  ta`sirda  oqova  suvlar    paydo  bwladigan  xududlarda  tadbirlar  shilab, 

suvning  rejimi  wzgartiriladi.  Masalan,  darelarning  suv  yig`adigan  havzalari  wsimlik  qat-

lamini, tuproqning holatini, qisman rel`efni wzgartirishi bilan oqimning rejimiga ta`sir etishi 

mumkin. 


Respublikamizda suv inshootlarini qurib, suvning oqimini tartibga solish va boshqar-

ish davomida katta ishlar amalga oshiriladi.  

Wzbekistondagi  kata  suv  omborlardan  beshtasini  (Chordara,  Qayroqqum,  Kat-

taqwrg`on, Janubiy Surxon, Chorvoq suv Omborlari) umumiy maydoni 12,76 mlrd. m

3  

ya`ni 


Amudare bilan Sirdarening birgalikda yillik suv sarfining 13  foizini tashkil etadi. 

Suv omborlar kwllar uchun xos bwlgan tabiiy qonuniyatlarga mos holda rivojlanadi. 

Suv omborida va uning atrofida gidrogeologik, gidroximik, gidrobiologik jaraenlar wzgaradi. 

Suv  omborning  tubida  chwkindi    jinslar  twplanadi.  Suv  omborga  boshqa    quyiladigan  dare-

larning eroziya bazislari wzgaradi. 


 

41 


Katta suv omborlar atrofidagi  erlarning landshaftlar   ta`sir etadi. Suv omborlaridagi 

suv qirg`oqlarning tubini yuvib  yilishirib,  qulama, wpirmalarga olib keladi. Er osti suvining 

yuzasi kwtarilib, wy erlarni grunt suvlari bosadi. Tuproq botqoqlanadi, maqalliy iqlim wzga-

radi,  havo  haroratidaga  farq  kamayadi,  nisbiy  namlik  ortadi.  Mahalliy    briz  shamollari  esa 

boshlaydi. 

Dare  suvining  suv  omborlarida  twplanib,  swg`orishga  kwplab,  sarflanishi  ularning 

quyi qismida va ularning quyiladigan suv havzalarida kata wzgarishlarga olib keladi. 

Hozirgi vaqtda  Wrta Ochsiedagi dare suvining 90 foizga yaqini xalq xwjaligi ehtie-

jlari uchun ishlatilaetir. 

Buning oqibatida 60 –yillardan boshlab Orol dengizining sathi pasaya boshladi. 

Amudare del`tasi landshaftida kata  tabiiy wzgarishlar yuz berdi. 

Kwl  va  botqoqliklarning  asosan  kwpchiligi,  shuningdek,  twqaylar  quridi,  grunt 

suvlari  ywq  bwldi,  er  osti  suvining  sathi  5-8  m  pasaydi,  ularning  shwrlik    darajasi  ortib, 

35 s.l.ga etdi. 

Tuproqni shwr bosmoqda. Wsimlik qatlami keskin wzgardi. Avval qamishzorlarning 

maydoni 800 ming ga bwlgan bwlsa, hozir 50 ming ga atrofida qoldi. 

Qamishning wrniga shwra wsimliklar, yulg`un, va boshqalar egallagan. Buning oqi-

batida hosildor wtloq va yaylovlar juda qisqarib ketdi. 

Sug`orish  natijasida  wsimlik  qatlami,  tuproq  jaraenlari  wzgardi.  Oldingi  siyrak 

wsimlikli  chwl  wrnida  vodiylar-wsimlik  qatlami  butunlay  toza  bwlgan  geografik  landshaft 

yuzaga  keladi.  Ayrim  wy  erlarda  grunt  suvlari  er  yuzasiga  oqib  chiib,  tuproqni  botqoq  bo-

sishigana, qamishzorlarning kengayishiga sabab bwlishi mumkin. 

Mirzachwldagi  yangidan  wzlashtirilgan  erlarda  kanallarning  ikkieeqasi  bwylab 

chwzilib ketgan qamishli twqaylarni uchratish mumkin. Bunday wzgarishlar hayvonot dune-

siga ham ta`sir etadi. 

Oqova suvlar rejimiga wsimlik qatlami katta ta`sir kwrsatadi. 

Wsimlik  qatlamiga  ta`sir  etishi  bilan  suv  rejimi  wzgaradi.  Tog`li  rayonlarda  en-

bag`irlarda ihota twqaylari buned etish bilan darelarning  oqimi barqarorlashadi. 

Buloq  suvlari  kwpayadi,  sel  oqimlar  kamayadi.Bunday  hodisalarni  tog`-wrmon 

xwjaligi  yaxshi  ywlga  qwyilgan  erlarda  (Omonquton,  Chotqol,  Chirchiq  wrmon    xwjalik-

larida) kwrish mumkin. 

 

 



Biologik  muvozanatning  wzgarishi  va  biologik  modda  almashinuvining  buzil-

ishi. 

 

42 


 

Oranik dune insonning xwjalik faoliyati ta`siriga ayniqsa kuchli beriladigan vaekwp 

wzgaradigan  tabiiy  komponent  hisoblanadi.  Biologik  muvozanatning  ba`zi  turlarining  kutil-

maganda  kelib  qolib,  landshaftda  yaxshi    wrnalashib  olishi,  ayrim  turlarini  inson  har  turli 

maqsadlarda  olib  kelib  kwpaytirishi,  organizmlarning  yashash  sharoitining  wzgartirilishi, 

biologik  resurslardan  oqilona  foydalanmasligi,  tabiiy  wsimlik  bilan  almashtirilishi  sababli 

buziladi. 

Biotsenozda  yuz  beradigan  har  qanday  wzgarish    organizmlar  orasindagi  munosa-

batni  wzgartirib  qwymay,  landshaftning  organik  bwlmagan  komponentlari  orasidagi  wzaro 

aloqalarda ham kwrinadi. Wsimlik qatlamining wzgarishi geografik sistemadagi, landshafttagi 

geoximik  jaraenlarning  wzgarishiga,  landshaftdagi  geoximik  aylanma  harakatga,  shundan, 

uglerod,  kislorod,  azot,  fosfor,  va  boshqalarning  aylanma  harakatiga  ta`sir  etib,  uni  wzgarti-

radi. 

Geografik aqibetlerdin` ko`lemine qarap twqaylarning kesib olinishi, geografik land-



shaftlarning beqaror dunesi, (tuproqlari er osti va oqova suvlar) ni  aniq muvozanatda ushlab 

turuvchi omil. 

Shuning  uchun  ham  wrmonlarning  ywq  qilinishi  landshaftta  har  turli  ikilamchi 

jaraenlarning  yuzaga kelishiga sabab bwladi. Tuproqdagi elementlarning aylanma harakatida 

muvozanat wzgarib, azot, kal`tsiy, fosforning miqdori kamayadi. 

Tabiiy  wsimlik  qatlamini  madaniy  wsimliklar  bilan  almashtirish  natijasida  tabiyat 

moddalarining biologik aylanma harakatida ham sifat va son jihtidan wzgarish yuz beradi. 

Ekin  eiladigan  joylarda  hosil  bilan  birga  tuproqdan  millionlab  tonna  har    turli  ele-

mentlar chiqib ketadi. 

Dyuvin`o  va  Tang  ma`lumotiga  kwra  bug`doy  ekilgan  har  gektar  erdan  g`alla  bilan 

birga 70 kg azot , 30 kg fosfor, 160 kg kaliy, 76 kg kal`tsiy chiqib ketadi. 

Tabiiy  biotsenozlar  tuproqdagi  elementlarning  miqdorini  bir  turda  saqlab  turadi. 

Buning ustiga tabiiy biotsenozlarni ushlab turish uchun mablag` va kuch sarflanmaydi, ishla-

tilmaydi. Madaniy ekinlar, wsimliklar kasallik va zararkundalarga uncha bardoshli emas. 

Buning  ustiga  dehqonchilik monokul`tura sistemasida bwlsa, tuproq juda tez ishdan 

chiqadi. 

Biologik  muvozanatning  wzgarishida  tarkibida  fosfor-organik  va  xlor  -  organik  za-

harli birikmalar bwlgan pestitsidlarning qwllanilishi ayniqsa kata rol` wynaydi. 

Pestitsidlar zararkundalar bilan birga ularning kushandalari bwlgan  foydali hashorat-

larni, tuproq bakteriyalari ham qiradi, kuchli zaharli ximiyaviy elementlar foydalangan erdan 

juda uzoqlarga tarqalib, sayeraviy  biologik moda almashinuvida qatnashadi. 


 

43 


Tuproqqa tushgan ximiyaviy elementlar har xil tezlikda parchalanadi. Ularning par-

chalanib  zararsiz    tezligi  ximiyaviy  elementlarning  xususiyatlari,  tuproq  tipiga,  namligiga, 

haroratiga bog`liq. 

Insonning  saeramizning  organik  dunesiga  xwjalik  faoliyati  oqibatida  wsimlik 

dunesining  turlari kamaydi. 

Uning  yillik  kwpayishi  ham  qisqardi.  Wrmonlarning  40  foizi  ywq  qilindi.  Shuning 

uchun  atmosferadagi  karbonat    angidrid,  kislorod  miqdori  qisman  bwlsada  wzgardi.  Hozirgi 

vaqtda  atmosferaga  ishlab  chiqarishdan  karbonat  angidridning  kwplab  chiqarilishi,    kis-

lorodning  olinishi gazlarga nisbatan va ular orqali er qobig`idagi biologik faol elementlarning 

aylanma harakatiga ta`sir etmoqda. 

Landshaftning biologik komponenti qayta tiklanuvchi komponent hisoblanadi. Lekin 

ekologik  sharoit  wzgartirilib  yuborilsa,  genofondi  ywq  qilinsa,  biologik  komponent  hech 

qachon tiklanmaydi. 

Biologik  komponentlari  orasidagi  muvozanatning  qanday  darajada  buzilganligiga 

bog`liq. Buning ustiga kwpincha insonning aralashuvini talab etadi va xuddi avvalgiday qilib 

tiklanmaydi. 

 

 

Issiqlik balansining wzgarishi 



 

Inson  xwjalik  faoliyati  oqibatining  bevosita  va  bilvosita  ta`siri  natijasida  er  yuzasi 

hamda atmosferaning issiqlik balansi wzgaradi. 

Insonning er  yuzasining iisiqlik balansini wzgartirishi ta`sirini uch guruhgaa bwlish 

mumkin. 

1.  Ishlab  chiqarilgan    issiqlik  energiyasining  atmosferaga  wtishi.  Ishlab  chiqarishda 

paydo  qilingan  barcha    energiya  issiqliq  energiyasiga  aynaladi.    Energetika  inshootlarining 

hozirgi foydali ish koeffitsenti wrtacha 30 foiz atrofida. Shuning uchun bu energiyaning iax-

minan  70  foizi    atmosferaga  wtadi.  Hozirgi  vaqtda  inson  yiliga  7,5x10  kv  16  kkal  energiya 

paydo etadi. 

Buning 5x10 ga 16 kkal si havoga chiqib ketadi. Agar buni butun er yuziga taqsimla-

sak, har 1 sm kv erga 0,01 kkal issiqlik twg`ri keladi. 

Bu quyashdan keladigan radiatsiyaning 0,006 foizini tashkil etadi. Buning natijasida  

er yuzidagi havo harorati 0.01 gr kwtariladi. Lekin ayrim sanoatlashgan rayonlarda, kata sha-

harlarda havoga kwtariladigan issiqlik wrtacha miqdordan yuzlagan hissa ortiq bwladi. 


 

44 


2. Er  yuzasi holatining  wzgartirilishi natijasida issiqlik balansining wzgarishi.  Inson 

wzining  mehnat  faoliyati  Bilan  wsimlik  qatlamlarini  wzgartiradi,  botqoqliqlarni  quritadi, 

chwllarni wzlashtirib suv chiqaradi, suv omborlar quradi, darelarning oqimini tartibga soladi, 

joylar  quradi,  ishlab  chiqarishdan  chiqqan  chang,  qumlar  qor  va  muz  ustini  qoplaydi, 

okeanlarning  kemalar kwp qatnaydigan qismlarida, shel`fdan neft` qazib olinadigan erlarida 

suv yuzasini  neft`, moy pardasi qoplaydi, bosadi. Bularning barchasi shu erlarning radiatsiya 

va issiqlik baslansiga ta`sir etadi. 

Sababi har turli muhitning algebrasi har turli bwladi. 

Er yuzasi holatining wzgartirilishi natijasida issiqlik balansning wzgarishi eng kichik 

geografik komplekslarda  (joy, urochishe, hatto landshaftlarda) biroz kata  bwladi. Chwl erlar 

sug`orilib vodiylarga aylantirilganda va effektiv nur tarqatish kamayadi, issiqlik ortadi. Tungi 

va kunduzgi harorat farqi 10-12 gr kamayadi.      

3.  Ishlab  chiqarishdan  atmosferaga    aerozollarning  chiqarilishi  havoda  bulutlarning 

kwpayishiga va havodan quyash radiatsiyasi qaytishining kuchayishiga erdam beradi.  Shun-

ing bilan bulutlar uzun twlqinli, (issiqlik) nurlarining  yutilishi kuchaytirib, havoning isishiga 

olib keladi. 

Ba`zi  shaharlarda  havoga  chiqarilib  yuboriladigan  issiqlik  bu  erga    quyashdan  ke-

ladigan  issiqlikdan  ortib  ketadi.  Buning  ustiga  asfal`tlangan  erlar,  joylar  juda  kwp  issiqlikni 

twplaydi. Shaharlardagi  qorlar  yuzasining ifloslanishi natijasida ularning al`bedosi ikki hissa 

kamayadi. 

Havoda chang va korbanat angidrid kwp bwlganlikdan uzun twlqinli effektiv nurlan-

ish  kamayadi.  Bularning  barchasi  shaharlarda  asosan,  kata  shaharlarda    havo  haroratining  

atrofdagi erlarga nisbatan yuqori bwlishiga olib keladi. Yillik harorat atrofdan 1-2 gr, qishdagi 

harorat  5-7 gr gacha yuqori bwladi. 

Shaharlarni  hurishni  rejalashtirganda  shu  erning    geologik,  tektonik,  gidrogeologik,  

rel`ef tuzulishining xususiyatlari Bilan birga iqlim tafovutlarini ham hisobga olish  kerak. 

 

 


Download 400.97 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling