Kirish fan haqida tushuncha. Fanlar tizimi
Download 400.97 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Sayeraviy
- JAXONNIN TEBIY RESURSLARIGA TA`RIF
- Issiqlik balansining wzgarishi
Geografik qobiq bilan landshaft qobig`i tushunchalari bir-biriga juda yaqin. Geografik qobiqqa er qavati, butun gidrosfera, va biosfera hamda atmosferaning quyi (troposfera) qismi kiradi. Geografik qobiqning asosiy xususiyatlari. -geografik qobiq bir butun hosila, kompleks, uning bir butunligi, tarkibiy qismlari orasida twxtovsiz turda modda va energiya almashinib turganligining natijasi. - unda modda va energiyaning aylanma harakati bor. Shu sababli, tabiiy jaraenlar takrorlanib turadi. - geografik qobiq vaqt va makonda bir tekis rivojlanmaydi, ritmlilik bor, twxtovsiz rivojlanishda davom etadi. Geografik qobiq bir butun bwlsa, u wz navbatida tarkibiy qismlardan kichikroq geografik komplekslar, ya`ni landshaftlardan tashkil topadi. Tabiatda har bir xududiy kompleks, u butun er yuzasini wz ichiga olgan landshaft qobig`i bwlsin, yaki kichik kompleks bwlsin, ya`ni landshaft yaki uning morfologik qismlari- urochishe yaki fatsiyalardan iborat bwlsin, muayyan muvozanatdagi birligidan iborat va twxtovsiz rivojlanishda bwladi. Har bir komponent alohida rivojlanmasdan, tabiatning yana bir bir xususiyati sis- temali tuzilishga ega ekanligida. Unda har turli hajmdagi tizimlar mavjud. V.B.Sochava tizimlarning uch asosini katta va kichik bwlgan bosqichlarga bwlishni taklif etadi. Sayeraviy, mintaqaviy va topologik. Sayeraviy geotizim geografik (landshaft) qobiqdan iborat. Mintaqaviy geotizimlarga geografik qobiqning katta qismi tabiiy geografik zonalar, tabiiy wlkalar, provintsiya va landshaftlar kiradi. 37
Topologik geotizimlarga landshaftning tarkibi (morfologik) qismlari - joy, uro- chishe, fatsiyalari kiradi. Geotizimlarni tabiiy geografiya wrganadi. Sayeraviy geotizimlar geografik (landshaft) qobig`ining qonuniyatlari va xususiyatlarini umumiy er bilimi, Min- taqaviy va topologik geotizimlarni landshaftshunoslik wrganadi. Kompleksli tabiiy geografik tadqiqotlarning xulosasiga amal qilib, tabiatdan twg`ri foydalanish mumkin. Tabiatdan twg`ri foydalanishning tabiiy geografik asoslari deb - N.A.Gvozdetskiy, Yu.K. Efremov va boshqalar quyidagilarni kwrsatadi. -Tabiiy komponentlarning wzaro aloqalarini va bu aloqalarning ham antropogen ta`sir natijasida wzgarishlarini hisobga olishning shartligi. -Komplekslarning xududiy wzgarish qonuniyatlarini va komplekslar orasidagi alo- qalarni hisobga olishning zarurligi. Tabiiy komplekslarning ichki energiyasi ta`siridagi ywnal- ishi va tezligini (sur`ati) hisobga olishning shartligi. -tabiiy xududiy komplekslarning inson foliyati ta`sirida wzgarishi haqida twxtovsiz ma`lumot olib turishning zarurligi. Bulardan boshqa, tabiatdan foydalanish ishi ekologik munosabatga asoslanishi kerak.
Geografik muxit kolemli tebiy ondiriushi kuchlardin deregin iyelep, bularga ondiristin tebiy resurslari tabiat tabiat sharayatlari jatadi. Bul kuchlardi biliu ondiristi rauajlandiriu ushin jude exmiyetli. Tebiygiy resurlar - geografik sredanin (muxittin) elementi, bular energiyani ondiriu derekleri (suv energoresurslari, otin resurslari, samaldin kushi, tasiu va kaytiu tolkinlari, kuyash energiyasi) azik aukatlik produktler (miyue, jabayi xayuanlardin goshi, teniz der`ya va kol, shiyki moddalar va minerallik bayliklar,togay, texnologiyalik maksetler ushin poydalanatugin xavo gazi x.t.b.). Tebiygiy sharayatlar - geografik muxitning elementi, bular tikkeley energiyalik derekler retinde azik aukatlik produktalar, sanaot uchun xamosh§ modda retinde poydalanilmaydi, birak bulardin barligi katnasigisiz (suvlandiriu ushin poydalanatugin suv topirak va osimlekler ushin energiya kozi bolgan kuyash xavodagi kislorod x.t.b.) kandayda energiya deregin ondiriu mumkin emes. 38
Tebiygiy ondiriushi kuchlar ondiris katnasik kurallari tabiat tikkeley katnasikta boladi, bul katnas ilmiy texnikalik progrestin rauajlaniuna aloqali jenede artpakta. Ondiris katnasiklarinin predmeti ondiris protsesslerinin jumis operatsiyalarina katnasip onin tiykargi materiallik-texnikalik bazasin duzedi. Ondiris kurallari - bul predmeti ondiris protsessinde mudami ozgeriske ushraytugin (rudalar, otin, saz ilay, togay, topirak x.t.b.) jene ondiris espablarinan miynet kurallari turadi. Ekinshisinin jerdeminde materiallik texnikalik bayliklardi ondiriu ushin inson tabiat, tebiygiy ondiriushi kuchlarge va miynet predmetlerine tesir jasaydi. Jemiyettin rauajlaniuinin doretiushi kushi jemiyetlik ondiriushi kuchlar esaplanadi. Bugan birinshiden ondiris espablari, ekinshiden miynet predmetleri en baslisi insonlardin ozi jatadi.Sonliktanda insonlar jemiyetlik ondiriushi kuchlardin en basli elementi bulib esaplanadi. Chunday qilib tebiygiy resurslar miynet predmeti tabiat ondiris espablarin kollaniu tabiat (ondiristin tebiy resurslari tabiat) tabiat sharayatlarina kushli tesir jasaydi. Olardi ozgertedi va jene jana buiymlar tayarlaydi. Netiyjede insonlardin tabiat ustinen xojaynlik etiu derejesi artadi va geografik muxittin insonlastiriliui terepinen kusheytedi, al bul oz gezeginde ondiristin keneyiuine va osiuine mumkinshilik tayarlaydi. Usi konkret formadagi geografik tsikl yaki birinshi orinnan ekinshi oringa elden, rayonnan, rayonnin ayirmashligin analizleu barlik geografik ilmilerinin dikkat orayinda basli mesele bulib esaplanadi. Sebebi biz geografiya degen tusinikti yadka keltirgende bir-biri tabiat tigiz aloqali ush ilmdiU` fizikalik geografiyani, iqtisodiy geografiyani va kartografiyani tusinemiz. Bul ush geografiya ilmide uliuma programmani - geografik sredani kompleks izertleu tabiat shugillanadi. Usinin tabiat olar oz aldina spetsifikalik ozgeshelikke iye tiykargi vazifalardi koyadi. Masalan, Tebiygiy (Fizikalik) geografiya tabiat zakonliklarinin rauajlaniui va er sharinda landshaft zakonliklarin xududilik differentsiallaniuin izertleydi. Iqtisodiy geografiya sferani kompleks izertleu va onin zakonliklarin uyreniu arkali tabiat bayliklarin xojalik ushin ozlestiriu va kayta tikleu problemalari tabiat shugillanip eller, rayonlar, sanaot taraulari, kalalardin rauajlaniui ushin iqtisodiy tiykar duzedi. Al kartografiya ilmi bolsa - bul ken kolemdegi geografiya ilminin mazmunin berip, karta arkali geografik muxitti toligi tabiat va inson balasi terepinen onin ozlestirilgen tereplerin yagniy ondiriushi kuchlardin rauajlaniui tabiat joylashishin tolik xarakterleydi. 39
Chunday qilib xer bir geografiya ilmi ozine ten spetsifikalik ozgesheliklerge iye. Birak sonida yadka aliu kerak, sebebi ayrim jeke bagdarga iye tabiyat taniu texnika va jemiyetlik ilmler tabiat shugillanatugin keniygelerdin karsiligi jagdayinda geografiya ilmin konstruktivli derejege koteriu ushin janasha jol tayarlau ansat emes. Agar geografik sredanin elementleri jokaridagi bagdarda kop sanli ilmler terepinen izertlense fizikalik geografiya fani izertleui mumkin - degen sorau keledi. Siyasiy iqtisodiy fani ondiristin jemiyetlik duzilisin,texnika ilmi ondiris espablari tabiat, ondiristegi protsesti, ximiya ilmi- ximiyalik ondiris espablarin, agronomiya ilmi - biologiyalik ondiris espablarin, antropologiya insonlardin poyda boliuin izertlese iqtisodiy geografiya ne tabiat shugillaniui mumkin. Bul meselelerdi sheshiude va duris jolga koyiuda naduris pikirlerdi de ushiratiuga boladi. Xezirgi uakitta taraulik xarakterge iye ilmiler jude kop va olar jokari temp bilan rauajlanbakta jane ospekte. Taraulik ilm okimislari terepinen ken masshtabtagi konspektli ilmiy meselelerde sheshilmekte.
Geografiya ilminin va onin taraulari bolgan tebiy (fizikalik) geografiya, iqtisodiy geografiya va kartografiyalik derbes ilmi tur aliuinda va sintetikalik bagdardin exmiyetliligin dellileude ulli ilmpazlar V.V.Dokuchaev,B.B.Polinov,L.M.Trosolov,G.F.Morozov,V.N.Sukachev,A.I.Voeykov,B.P.Ali sov,S.P.Xromov,S.D.Muravenskiy,A.K.Davidov,M.I.L`vovich,V.B.Sochava va t.b.ulken ules kosti. Juumaklap aytkanda fizikalik geografiyanin tiykargi izertleytugin ob`ekti G`erning landshaftlik sferasiG` bulib esaplanadi. Ulli ilmpazlar V.V.Dokuchaev va L.S.Bergtin ashkan janaliklarina karaganda er beti bir-biri tabiat aloqali landshaftlik ushastkadan turip - olar tog` jinislari, osimlik, topirak, xayuanatlar dun`yasi, klimat sharayatlari x.t.b. ibarat. Sonliktan tabiat komplekslerinin bir elementin izertleu va biliu ekinshisi turali izertleuler jurgiziudi jene sintetikalik analizdi talap qiladi. Bul mesele sintetikalik xarakterge iye fizikalik geografiya terepinen izertlenedi. Chunday qilib fizikalik geografiyanin en basli izertleu ob`ektisi tabiat kompleksleri, olardin poyda boliui tariyxiy rauajlaniu zakonliklari bolsa, al iqtisodiy geografiya xududilik - ondirislik kompleks duziu va rauajlaniui. Dun`ya juzlik ondiris geografiyasi, onin rauajlaniu va jaylastiriu ozgeshelikleri yaki tabiat bilan jemiyet katnasiklarin izertleydi. Bul jagday oz gezeginde iqtisodiy geografiyani bir neshe shakapshalarga bulib uyreniudi talap qiladi.Masalan, xaliklar geografiyasi, sanaat geografiyasi, auil xojalik geografiyasi, transport geografiyasi va tagi boshqalar. Bul xer bir shakapshaga ten ilmler tek 40
ondiristin yamasa xaliktin geografik joylashishi tabiat gana shugillanbastan rauajlaniu zakonliklarinda oz shishine aladi. Masalan, Geografiya naseleniya poseleniy ilmi er sharindagi xaliktin geografik tarqolishi tabiat bir katarda,- elatli punktlerdin sistemalari, xaliktin tarqolishi tabiat geografik sfera ortasindagi aloqalar, konislasiudin xududilik tariyxiy ashiliui va xezirgi rauajlaniui tabiat aloqaligi kusagan meselelerdi de oz ishine aladi. Bunin vamesi ulken ilmiy- praktikalik exmiyetke iye bir putun materiallik ob`ekt bulib esaplanadi. Sonliktan iqtisodiy geografiyanin ilmiy shakapshalari belgili derejede analitikalik distsiplinalar katarina karap- uliuma iqtisodiy geografik obzordi sintezleu tiykarinda juzege asiradi. Chunday qilib uliuma alganda iqtisodiy geografiya ondiris komplekslerin ozinin materiallik ob`ektisi retinde izertlep, bul protsessler beligili shegaraga iye xududi koleminde va tariyxiy rauajlaniu protsesslerin bir putun aloqatira otirip analizley joli tabiat sheshedi.
Insoniyat jamiyatining juda qadimgi davrlaridan boshlab insonning tabiiy kompleks- dagi suv rejimiga, suvning aylanma harakatiga ta`sir etib kelgan. Inson tabiiy muhitdagi suv rejimiga va uning aylanma harakatiga ikki turli ywl bilan, ya`ni, bevosita va bilvosita ta`sir etishi mumkin. Bevosita ta`irlarga suv inshootlarini qurish bilan birga suv rejimini wzgartirish, oqimni qayta tqsimlash, qishloq xwjaligi, sanoat va maishiy xizmatlar uchun suvning ishlatil- ishi kiradi. Bilvosita ta`sirda oqova suvlar paydo bwladigan xududlarda tadbirlar shilab, suvning rejimi wzgartiriladi. Masalan, darelarning suv yig`adigan havzalari wsimlik qat- lamini, tuproqning holatini, qisman rel`efni wzgartirishi bilan oqimning rejimiga ta`sir etishi mumkin.
Respublikamizda suv inshootlarini qurib, suvning oqimini tartibga solish va boshqar- ish davomida katta ishlar amalga oshiriladi. Wzbekistondagi kata suv omborlardan beshtasini (Chordara, Qayroqqum, Kat- taqwrg`on, Janubiy Surxon, Chorvoq suv Omborlari) umumiy maydoni 12,76 mlrd. m 3 ya`ni
Amudare bilan Sirdarening birgalikda yillik suv sarfining 13 foizini tashkil etadi. Suv omborlar kwllar uchun xos bwlgan tabiiy qonuniyatlarga mos holda rivojlanadi. Suv omborida va uning atrofida gidrogeologik, gidroximik, gidrobiologik jaraenlar wzgaradi. Suv omborning tubida chwkindi jinslar twplanadi. Suv omborga boshqa quyiladigan dare- larning eroziya bazislari wzgaradi.
41
Katta suv omborlar atrofidagi erlarning landshaftlar ta`sir etadi. Suv omborlaridagi suv qirg`oqlarning tubini yuvib yilishirib, qulama, wpirmalarga olib keladi. Er osti suvining yuzasi kwtarilib, wy erlarni grunt suvlari bosadi. Tuproq botqoqlanadi, maqalliy iqlim wzga- radi, havo haroratidaga farq kamayadi, nisbiy namlik ortadi. Mahalliy briz shamollari esa boshlaydi. Dare suvining suv omborlarida twplanib, swg`orishga kwplab, sarflanishi ularning quyi qismida va ularning quyiladigan suv havzalarida kata wzgarishlarga olib keladi. Hozirgi vaqtda Wrta Ochsiedagi dare suvining 90 foizga yaqini xalq xwjaligi ehtie- jlari uchun ishlatilaetir. Buning oqibatida 60 –yillardan boshlab Orol dengizining sathi pasaya boshladi. Amudare del`tasi landshaftida kata tabiiy wzgarishlar yuz berdi. Kwl va botqoqliklarning asosan kwpchiligi, shuningdek, twqaylar quridi, grunt suvlari ywq bwldi, er osti suvining sathi 5-8 m pasaydi, ularning shwrlik darajasi ortib, 35 s.l.ga etdi. Tuproqni shwr bosmoqda. Wsimlik qatlami keskin wzgardi. Avval qamishzorlarning maydoni 800 ming ga bwlgan bwlsa, hozir 50 ming ga atrofida qoldi. Qamishning wrniga shwra wsimliklar, yulg`un, va boshqalar egallagan. Buning oqi- batida hosildor wtloq va yaylovlar juda qisqarib ketdi. Sug`orish natijasida wsimlik qatlami, tuproq jaraenlari wzgardi. Oldingi siyrak wsimlikli chwl wrnida vodiylar-wsimlik qatlami butunlay toza bwlgan geografik landshaft yuzaga keladi. Ayrim wy erlarda grunt suvlari er yuzasiga oqib chiib, tuproqni botqoq bo- sishigana, qamishzorlarning kengayishiga sabab bwlishi mumkin. Mirzachwldagi yangidan wzlashtirilgan erlarda kanallarning ikkieeqasi bwylab chwzilib ketgan qamishli twqaylarni uchratish mumkin. Bunday wzgarishlar hayvonot dune- siga ham ta`sir etadi. Oqova suvlar rejimiga wsimlik qatlami katta ta`sir kwrsatadi. Wsimlik qatlamiga ta`sir etishi bilan suv rejimi wzgaradi. Tog`li rayonlarda en- bag`irlarda ihota twqaylari buned etish bilan darelarning oqimi barqarorlashadi. Buloq suvlari kwpayadi, sel oqimlar kamayadi.Bunday hodisalarni tog`-wrmon xwjaligi yaxshi ywlga qwyilgan erlarda (Omonquton, Chotqol, Chirchiq wrmon xwjalik- larida) kwrish mumkin.
Biologik muvozanatning wzgarishi va biologik modda almashinuvining buzil- ishi. 42
Oranik dune insonning xwjalik faoliyati ta`siriga ayniqsa kuchli beriladigan vaekwp wzgaradigan tabiiy komponent hisoblanadi. Biologik muvozanatning ba`zi turlarining kutil- maganda kelib qolib, landshaftda yaxshi wrnalashib olishi, ayrim turlarini inson har turli maqsadlarda olib kelib kwpaytirishi, organizmlarning yashash sharoitining wzgartirilishi, biologik resurslardan oqilona foydalanmasligi, tabiiy wsimlik bilan almashtirilishi sababli buziladi. Biotsenozda yuz beradigan har qanday wzgarish organizmlar orasindagi munosa- batni wzgartirib qwymay, landshaftning organik bwlmagan komponentlari orasidagi wzaro aloqalarda ham kwrinadi. Wsimlik qatlamining wzgarishi geografik sistemadagi, landshafttagi geoximik jaraenlarning wzgarishiga, landshaftdagi geoximik aylanma harakatga, shundan, uglerod, kislorod, azot, fosfor, va boshqalarning aylanma harakatiga ta`sir etib, uni wzgarti- radi. Geografik aqibetlerdin` ko`lemine qarap twqaylarning kesib olinishi, geografik land- shaftlarning beqaror dunesi, (tuproqlari er osti va oqova suvlar) ni aniq muvozanatda ushlab turuvchi omil. Shuning uchun ham wrmonlarning ywq qilinishi landshaftta har turli ikilamchi jaraenlarning yuzaga kelishiga sabab bwladi. Tuproqdagi elementlarning aylanma harakatida muvozanat wzgarib, azot, kal`tsiy, fosforning miqdori kamayadi. Tabiiy wsimlik qatlamini madaniy wsimliklar bilan almashtirish natijasida tabiyat moddalarining biologik aylanma harakatida ham sifat va son jihtidan wzgarish yuz beradi. Ekin eiladigan joylarda hosil bilan birga tuproqdan millionlab tonna har turli ele- mentlar chiqib ketadi. Dyuvin`o va Tang ma`lumotiga kwra bug`doy ekilgan har gektar erdan g`alla bilan birga 70 kg azot , 30 kg fosfor, 160 kg kaliy, 76 kg kal`tsiy chiqib ketadi. Tabiiy biotsenozlar tuproqdagi elementlarning miqdorini bir turda saqlab turadi. Buning ustiga tabiiy biotsenozlarni ushlab turish uchun mablag` va kuch sarflanmaydi, ishla- tilmaydi. Madaniy ekinlar, wsimliklar kasallik va zararkundalarga uncha bardoshli emas. Buning ustiga dehqonchilik monokul`tura sistemasida bwlsa, tuproq juda tez ishdan chiqadi. Biologik muvozanatning wzgarishida tarkibida fosfor-organik va xlor - organik za- harli birikmalar bwlgan pestitsidlarning qwllanilishi ayniqsa kata rol` wynaydi. Pestitsidlar zararkundalar bilan birga ularning kushandalari bwlgan foydali hashorat- larni, tuproq bakteriyalari ham qiradi, kuchli zaharli ximiyaviy elementlar foydalangan erdan juda uzoqlarga tarqalib, sayeraviy biologik moda almashinuvida qatnashadi.
43
Tuproqqa tushgan ximiyaviy elementlar har xil tezlikda parchalanadi. Ularning par- chalanib zararsiz tezligi ximiyaviy elementlarning xususiyatlari, tuproq tipiga, namligiga, haroratiga bog`liq. Insonning saeramizning organik dunesiga xwjalik faoliyati oqibatida wsimlik dunesining turlari kamaydi. Uning yillik kwpayishi ham qisqardi. Wrmonlarning 40 foizi ywq qilindi. Shuning uchun atmosferadagi karbonat angidrid, kislorod miqdori qisman bwlsada wzgardi. Hozirgi vaqtda atmosferaga ishlab chiqarishdan karbonat angidridning kwplab chiqarilishi, kis- lorodning olinishi gazlarga nisbatan va ular orqali er qobig`idagi biologik faol elementlarning aylanma harakatiga ta`sir etmoqda. Landshaftning biologik komponenti qayta tiklanuvchi komponent hisoblanadi. Lekin ekologik sharoit wzgartirilib yuborilsa, genofondi ywq qilinsa, biologik komponent hech qachon tiklanmaydi. Biologik komponentlari orasidagi muvozanatning qanday darajada buzilganligiga bog`liq. Buning ustiga kwpincha insonning aralashuvini talab etadi va xuddi avvalgiday qilib tiklanmaydi.
Inson xwjalik faoliyati oqibatining bevosita va bilvosita ta`siri natijasida er yuzasi hamda atmosferaning issiqlik balansi wzgaradi. Insonning er yuzasining iisiqlik balansini wzgartirishi ta`sirini uch guruhgaa bwlish mumkin. 1. Ishlab chiqarilgan issiqlik energiyasining atmosferaga wtishi. Ishlab chiqarishda paydo qilingan barcha energiya issiqliq energiyasiga aynaladi. Energetika inshootlarining hozirgi foydali ish koeffitsenti wrtacha 30 foiz atrofida. Shuning uchun bu energiyaning iax- minan 70 foizi atmosferaga wtadi. Hozirgi vaqtda inson yiliga 7,5x10 kv 16 kkal energiya paydo etadi. Buning 5x10 ga 16 kkal si havoga chiqib ketadi. Agar buni butun er yuziga taqsimla- sak, har 1 sm kv erga 0,01 kkal issiqlik twg`ri keladi. Bu quyashdan keladigan radiatsiyaning 0,006 foizini tashkil etadi. Buning natijasida er yuzidagi havo harorati 0.01 gr kwtariladi. Lekin ayrim sanoatlashgan rayonlarda, kata sha- harlarda havoga kwtariladigan issiqlik wrtacha miqdordan yuzlagan hissa ortiq bwladi.
44
2. Er yuzasi holatining wzgartirilishi natijasida issiqlik balansining wzgarishi. Inson wzining mehnat faoliyati Bilan wsimlik qatlamlarini wzgartiradi, botqoqliqlarni quritadi, chwllarni wzlashtirib suv chiqaradi, suv omborlar quradi, darelarning oqimini tartibga soladi, joylar quradi, ishlab chiqarishdan chiqqan chang, qumlar qor va muz ustini qoplaydi, okeanlarning kemalar kwp qatnaydigan qismlarida, shel`fdan neft` qazib olinadigan erlarida suv yuzasini neft`, moy pardasi qoplaydi, bosadi. Bularning barchasi shu erlarning radiatsiya va issiqlik baslansiga ta`sir etadi. Sababi har turli muhitning algebrasi har turli bwladi. Er yuzasi holatining wzgartirilishi natijasida issiqlik balansning wzgarishi eng kichik geografik komplekslarda (joy, urochishe, hatto landshaftlarda) biroz kata bwladi. Chwl erlar sug`orilib vodiylarga aylantirilganda va effektiv nur tarqatish kamayadi, issiqlik ortadi. Tungi va kunduzgi harorat farqi 10-12 gr kamayadi. 3. Ishlab chiqarishdan atmosferaga aerozollarning chiqarilishi havoda bulutlarning kwpayishiga va havodan quyash radiatsiyasi qaytishining kuchayishiga erdam beradi. Shun- ing bilan bulutlar uzun twlqinli, (issiqlik) nurlarining yutilishi kuchaytirib, havoning isishiga olib keladi. Ba`zi shaharlarda havoga chiqarilib yuboriladigan issiqlik bu erga quyashdan ke- ladigan issiqlikdan ortib ketadi. Buning ustiga asfal`tlangan erlar, joylar juda kwp issiqlikni twplaydi. Shaharlardagi qorlar yuzasining ifloslanishi natijasida ularning al`bedosi ikki hissa kamayadi. Havoda chang va korbanat angidrid kwp bwlganlikdan uzun twlqinli effektiv nurlan- ish kamayadi. Bularning barchasi shaharlarda asosan, kata shaharlarda havo haroratining atrofdagi erlarga nisbatan yuqori bwlishiga olib keladi. Yillik harorat atrofdan 1-2 gr, qishdagi harorat 5-7 gr gacha yuqori bwladi. Shaharlarni hurishni rejalashtirganda shu erning geologik, tektonik, gidrogeologik, rel`ef tuzulishining xususiyatlari Bilan birga iqlim tafovutlarini ham hisobga olish kerak.
Download 400.97 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling