Kirish fan haqida tushuncha. Fanlar tizimi

Insonning xwjalik faoliyati ta`sirida geografik sistemalarning wzgarishi. 

 

Insonning xwjalik faoliyati geografik komplekslarga har turli ta`sir kwrsatib, ularda 

har  turli  wzgarishlarga  sababchi  bwladi.  Er  yuzida  insonning  xwjalik  faoliyati  ozmi-kwpmi 

ta`sir etmagan  geografik kompleks jwq deb aytish mumkin. 

Lekin inson tabiiy kompleksga qancha  ta`sir etmasin, baribir bu kompleks tabiatning 

bir qismi bwlib qolaveradi va ob`ektiv tabiiy qonuniyatlar asosida rivojlanishda davom etadi. 

 

45 

Inson wzining xwjalik faoliyati natijasida wzgartgan geografik komplekslarda (land-

shaftlarda) odatda ikkilamchi komponentlarda wzgarishlar kwproq bwladi. 

Masalan,  antropogen  landshaftlardan    iborat  shaharlar,  vohalar  manzarasi  atrofdagi 

manzaradan  qancha  farq  etmasin,  baribir  ular  zaminning  geologik,    iqlim  xususiyatlari, 

makrofel`ef , wzgarmagan bwladi. 

Bunda  wsimlik  qatlami,  hayvonat  dunesi  butunlay  almashtirilishi,  tuproq  madaniy 

tuproqqa aylanishi mumkin. 

Landshaft komponentlari elementlarini uch guruhgatbwlish mumkin. 

1. Sun`iy elementlar-joylar, ywllar, qattiq qatlamli maydonlar va h.k. 

2. Tabiiy elementlar, bular tabiiy holda uchraydi. 

3.  Aralash  elementlar.  Ular  landshaftda  sof  element  bwlsada,  qurilishlar  erdamida 

tabiiy  komponentlardan  paydo  etiladi.  Bularga  suv  omborlar,  kanallar,  kollektorlar  va  bosh-

qalar kiradi. 

Geografik komplekslarga (landshaftlarga) inson tomonidan buned etilgan elementlar, 

qaysi  guruhga  loyiq  ekanligidan  qat`i  nazar,  ular  tabiatning  wzaro  aloqalar  tizimida  ishtirok 

etadi. Shuning bilan birga ular, tabiiy elementlarga wxshab, tabiiy jaraenlar ta`sirida bwladi. 

Landshaftlarning  inson    paydo  etgan  yaki  boshqa  landshaftlardan  olib  kelingan  sof 

elementlarning eski, tabiiy elementlardan asosiy farqi ularning barqarorligidir. Sof elementlar 

shu landshafda mustaqil rivojlanib ketmay, insonningin` (doimiy) erdamiga  muhtoj bwladi. 

Insonning  xwjalik  faoliyati  landshaftning  tashqi  Omillarga  (atmosferaning  tarkibi,  

quyash radiatsiyasi, effektiv nur tarqalishiga) ma`lum darajada ta`sir kwrsatmoqda, lekin uni 

hozirgacha kwp wzgarta olmaydi.  

Wzgartirganda ham u inson uchun halokatli bwlar edi. 

Shuning  uchun  uni  wzgartirishga  emas,  balki  tabiiy  holatini  saqlashga,  ifloslantir-

maslikka    harakat  qilish  kerak.Lekin  bundan  tabiiy  landshaftlar  qanday  bwlsa,  uni  wzgart-

masdan  foydalanish  kerak,  degan  xulosa  kelib  chiqmaydi.  Inson    xwjalik  uchun  noqulay 

bwlgan  landshaft  komponentlarining  elementlarini  wzgartirib,  unga  sof  elementlar  kirgizib, 

undan og`ilona foydalanish kerak. 

Geografik  komplekslarning  ikkilamchi  komponentlariga  kirgizilgan  har  qanday  

element, yuqorida aytganimizdek, beqaror bwladi. 

Geografik komplekslardan ratsional foydalanish uchun, unga kirgizilgan sof element-

larning nisbatan barqaror bwlishi uchun geografik komplekslarga  ularning birlamchi kompo-

nentlari orqali ta`sir kwrsatish kerak. 

Birlamchi komponentlar wzgarganda avvalgi holatiga  qaytmaydi va geografik kom-

plekslardagi  ular orqali yuz Beradigan wzgarishlarda barqaror bwlib, wz holiga qaytmaydi. 

 

46 

Baland  (sertepa)  erlar  haydalib,  ekin  ekiladi  (sof  element).  Agar  tuproq  eroziyasiga 

qarshi  choralar    ma`lum  bir  vaqtgacha  twxtatilib  qwyilsa,  tuproqning  yuvilishi  boshlanib 

ketadi. 

Agar  birlamchi  komponent-rel`ef  elementi  wzgartirilsa,  ya`ni  tepaliklar  tekislanib, 

keyin erni haydab, ekin ekilsa, tuproq eroziyasi yuz bermaydi. 

Hatto ekin ekilmasa ham, baland (sertepa) erdagi wsimliklar qayta tiklanmaydi. 

Rel`efning  wzaerishi  quyash  radiatsiyasining  er  yuziga  taqsimlanishini,  tuproqning 

suv rejimini, tuproqlarda yuz beradigan jaraenlarni, wsimlik va hayvonot dunesining ekologik 

sharoitini ham wzgartadi. 

Geografik  komplekslar  qancha  katta  bwlsa,  ularga  kirgizilgan  antropogen  wzgarish 

shunchama kam bwladi. 

Xulosa  qilib  aytganda,  landshaft  yaki  undan  ham  katta  geografik  komplekslar,  ma-

salan  zona  doirasida  faqatgina  ikkilamchi  komponentlarga-wsimlik,  hayvonot  dunesi,  tupro-

qqa biroz wzgarish kirgizish mumkin.  

 

 

Landshaftlarning inson tomonidan wzgartirilishi. Madaniy landshaftlar 

 

Insonning xwjalik va maishiy ehtiejlari uchun landshaftlar ham barqaror  bwlishi za-

rur. Landshaftlarga kirgizilgan wzgarishlar asosan ikki holatda biroz barqaror bwladi. 1. Agar 

landshaft komponentlarining  mavjud elementlerining ekologiyasi tufayli ularga teng bwlgan 

elementlar bilan H masalan ayrim wsimliklar  yaki ekologik sharoitga twg`ri (mos) keladigan 

elementlar    kirgizilsa,  bunday    elementlar    landshafda  barqaror,  twliq  yashab  ketadi.  Bunga 

misol  qilib,  Quyi  Amudaredagi,  twqaylarga    va  Mirzachwldagi  qamishzorga  yuborilgan  on-

datrani kwrsatish mumkin. Bular borgan eridagi landshaftda kwpayib, uning elementlariga ay-

lanib ketgan. 

Wsimlik  va  hayvnot  dunesidagi  wzgarishlar  landshaftdagi  moda  almashinuvini,  tu-

proq jaraenlarining hatto mikrorel`efga ta`sir etishi mumkin. Lekin bu wzgarishlar landshaft-

larning  ikkilamchi komponentlariga tegishli (taalluqli)  bwlganligidan landshaftning tuzilishi 

wz holida avvalgiday qola beradi. 

Landshaftdagi  tabiiy  ekologik  sharoitga    twliq  moslashib  ketmagan  har  qanday  ele-

ment  (u  mayli  wsimlik,  mayli  hayvon  bwlsin),  inson  aralashib,  parvarish  etib  turmasa,  uzoq 

vaqt yashay olmaydi. 

2. Er yuzida, shuning ichida  har bir erda tabiiy sharoit doim bir turda turmasdan tek-

tonik harakatlar va iqlimning asta-sekin wzgarishi natijasida twxtovsiz  wzgarib turadi. Bun-

 

47 

ing  oqibatida  har  bir  landshaftta  avvalgi  sharoitda  paydo  bwlgan  va  hozir  kamaymb,  ywq 

bwlib boraetgan relikt, hozirgi sharoitga mos bwlgan va yangidan paydo bwlib, rivojlanib ke-

laetgan elementlar bwladi. 

Agar  biz  landshaftning  anna  shu  uch  turli  elementini  wrganib,  progressiv  element-

larni kwpaytirishga harakat qilsak landshaftga kirgizilgan bu elementlar barqaror bwladi. 

Geografik  landshaftlarga  insonlar  tomonidan  berilgan  turtki,  u  bevosita  yaki  bil-

vosita, mayli u wylab ishlangan, yaki tasodifiy  bwlmasin, landshaftlarda tabiiy muvozanatni 

buzib, ularning bundan buen rivojlanishiga ta`sir etadi va landshaft wzgarishini kwrsatadi. 

Har  bir  tabiiy  holdagi  landshaftda,  insonlar  tomonidan  wzgartirilgan  landshaft  ham 

twxtovsiz rivojlanishda bwladi. 

Landshaftlarning inson  xwjalikdagi faoliyati natijasida wzgaruvchanlig darajasi har 

turli bwladi. 

Bularni quyidagi guruhlarga bwlish mumkin. 

1. Deyarli wzgarmagan, ya`ni ibtidoiy landshaftlar. 

Bunday  landshaftlarga  insonning  xwjalikdagi  faoliyatida  foydalanilmagan  va  bil-

vosita ta`sir kwrsatilgan landshaftlar kiradi. 

Masalan,  Arktikadagi  muz  bilan  qoplangan  orollar.  Antraktida,  baland  tog`lardagi, 

uzoq taygadagi va ekvatorial wrmonlardagi xwjalikka jalb etilmagan landshaftlar. 

Lekin  bularda  sanoat  chiqindilari,  ximiyaviy  preparatlar  (gebitsidlar),  radioaktiv 

changlar uchrashi mumkin. 

2.  Kam  wzgartirilgan  landshaftlar.  Bularga  ekstensiv  xwjalik  (ovchilik,  baliq  ov-

lagsh, saylab terak kesish, chorva mollarini keng maydonda boqish). Landshaftning ikkilam-

chi komponentlarining  elementleriga ta`sir etadigan landshaftlar kiradi. 

3. Buzilgan (kuchli wzgartirigan) landshaftlar. Bunday landshaftlarga stixiyali inten-

siv  ta`sir  natijasida  tabiat  komponentlari  orasidagi  ichki  aloqalar  biroz  buzilgan,  jamiyat 

uchun noqulay xususiyatlarga ega bwlgan va inson aralashmasa, buzilib ketadigan landshaft-

lar kiradi. 

4. Madaniy landshaftlar. Ularga tuzilishi aniq (muayyan) maqsad bilan ilmiy asosda 

va jamiyat manfaatlarini kwzlab, aqlga muvofiq wzgartirigan landshaftlar kiradi. Ilmiy adabi-

etda  madaniy  landshaftning  sinonimi  sifatida  antropogen  landshaft  tushunchasi  ham  foy-

dalaniladi. 

Asosan  har  qanday  antropogen  landshaftni  ham  madaniy  landshaft  dyish  mumkin 

emas.  Antropogen    landshaftga  insonning  kon  qazish  faoliyatini,  wrmonlarning  kwplab  va 

pala-partish kesilishi, chwlda wsimlik qatlamining ywq qilinishi va boshqalarni kiritish mum-

kin. Unumsiz, kwrimsiz bwlib qolgan landshaftlar ham kiradi. 

 

48 

Madaniy  landshaftlarda  unumdorlik,  iqtisodiy  samaradorlik  eng  yuori,  insonlarning 

haeti uchun juda zarurli. 

Sharoit qulay, tabiiy muhit, suluv gwzal bwlishi kerak. 

Madaniy landshaftda biologik komponentlar-wsimlik va hayvonot dunesi kwp, mwl 

hosil berishi bilan birga doim qayta  tiklanib, boyib borishi kerak. 

Tiklanmaydigan  resurslardan  nobud  qilmay  foydalanish  va  ularni  saqlab  qolish, 

sanoatdan  chiqadigan  chiqindilar  tabiatdagi  modda  aylanishiga  qwshilib  ketishi,  tabiiy  mu-

hitga zarar keltirmasligi, kerak. Tugamaydigan resurslardan iloji boricha kwproq foydalanish, 

tabiatning ifloslanishiga ywl qwymasligimiz kerak. 

Geografik  komplekslardan  jamiyat  ehtiejlariga  mos  ravishda  foydalanishda  uch 

asosiy ywnalish bor. 

1. Landshaftlarni tabiiy holda saqlab qolish. 

Landshaftlar odatda tabiiy holda ham jamiyatning ehtiejlariga qoniqarlii javob bera-

digan bwlsa, uni wz holida  saqlagan ma`qul. Bundan tashqari, landshaftlar ilmiy maqsadlarda 

(geografik komplekslarning tuzilishi va rivojlanish qonuniyatlarini wrganishda etalon-namuna 

sifatida foydalanish uchun). Wsimlik va hayvonlar genefondini saqlash, tuproqni  eroziyadan 

saqlash,  suv  rejimini  va  manbaini  muhofaza  qilish  vash  u  kabilar  uchun  tabiiy  holda  saqlab 

qolinadi. 

2.  Landshaft  komponentlari  va  ularning  elementlari  orasidagi  wzaro  aloqalarni  

buzmasdan cheklangan holda ekstensiv foydalanish. 

Bunga chwl, tog` yaylovlaridan  tartibli turda foydalanish. 

Wrmondagi  daraxtlarning  yillik  hosildorlik  miqdorini  hisobga  olib  daraxt  kesish, 

hayvonlarning kwpayishini hisobga olib ov qilish va boshqalarni misol keltirish mumkin. 

3. Tabiiy komplekslarga kuchli meliorativ ta`sir kwrsatish va tabiatni  qwriqlash bi-

lan  birga  ulardan  xwjalikda  intensiv  turda  foydalanish.  Bunday  geografik  komplekslarda 

tabiiy komponentlar  orasidagi muvozanat insonlarning meliorativ ta`siri natijasida wzgargan 

bwlib,  ma`lum  darajada    sun`iy  turda  ushlab  turiladi  va  inson    ta`sir  etgan  vaqtdan  boshlab 

yana wzgaradi. 

Madaniy landshaftlar,  asosan ikki turli landshaftlar asosida paydo bwladi. 

1.  Madaniy  landshaftlar,  tabiiy  landshaftlar  yaki  insonning  xwjalik  faoliyati    zaif,  

ta`sir etgan landshaftlar asosida yaratiladi. 

2.  Madaniy  landshaftlar  kwpincha  insonning  xwjalik  faoliyati  ta`sirida    buzilgan 

geografik komplekslar wrnida yuzaga keltiriladi. 

 

49 

Madaniy  landshaftlarning  yaratilishida  yana  bir  ahamiyatli  narsa  shundan  iboratki, 

landshaft  qancha  kwp  komponentli  bwlsa,  u  shuncha    barqaror  bwladi.  Bu  gap  ayniqsa 

biologik komponentlarga tegishli. 

Xulosa  qilib    aytganda,  madaniy  landshaftlarni  yaratishda  va  undan  foydalanishda 

quyidagi talablar olg`a qwyiladi. 

1. Madaniy landshaftlar  jamiyatning iqtisodiy, reakratsion va  estetik talablarga  yax-

shi  javob  berishi  kerak.  Insonlarning  yashashi  uchun  ekologik  sharoit  eng  xos  (mos),  atrof-

muhit toza bwlishi kerak. 

2. Madaniy landshaft bir turli manzarali (monoton) bwlmasligi kerak. Shuning uchun 

madaniy  landshaftda  ekin  maydonlar  bilan  birga  daraxtlar,    suv  havzalari,  hatto  botqoqlik, 

tabiiy yaylovlar ham bwlishi kerak. 

3.  Madaniy  landshaftlarda    wsimliklarning  kwp  bwlishiga  alohida  e`tibor  berish 

kerak. Qishloq xwjaligi uchun noqulay va sanoatning ishlab chiqarishdan bwshab  qolgan er-

lar yashil zonalarga aylantirilishi kerak.  

4. Landshaftlardagi tabiiy muvozanatni saqlash uchun oldindan tabiiy biotsenozlarni, 

ulardagi  wsimliklarning  saqlanib  qolishiga,  xwjalikda  ulardan  unumli  foydalanishga  ularni 

qwriqlashga e`tibor berish kerak. 

5.  Madaniy  landshaftda  insonning  xwjalik  faoliyati  natijasida  yuzaga  kelgan 

chwllar», tashlandiq erlar, (musor), tashlab ketilgan kar`erler, yaroqsiz erlar bwlmasligi kerak. 

6.  Madaniy  landshaftlarning  tabiiy  sharoit  va  resurslardan  ilmiy  asosda  foydalanish 

hamda  ularni  qwriqlash  bilan  birga  bu  landshaftlarning  iqtisodiy  samaradorligini  oshirish 

maqsadida turli melioratsiya ishlarini amalga oshirib borish kerak. 

Landshaftlarni  madaniylashtirish  rejalashtiraetganda  ba`zi  tipik  landshaftlarni  ilmiy 

tadqiq etish, wsimlik va hayvonlar genofondini saqlash, landshaftda yuz beradigan jaraenlarni 

wz holicha wrganish vash u kabi maqsadlarda saqlab qolish kerak.