Kirish fan haqida tushuncha. Fanlar tizimi
Umumiy er bilimining predmeti va vazifalari
Download 400.97 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Geofizik usullar
- Ekspeditsiya
- Aerokosmik
- Asosiy geografik qonuniyatlar.
- Er landshaft qobig`ining bir butunligi.
- Landshaft komponentlarining wzaro modda va energiya almashinuvi orqali aloqadorligi.
- Zonallik va azonallik (mintaqaviy) qonuniyatlar.
- Landshaft qobig`idagi jaraenlarning davriylik xususiyati.
|
4. Umumiy er bilimining predmeti va vazifalari. Umumiy er bilimining u’rganish obekti geografik qobiqdir. Geografik qobiq haqidagi talimot XX asrning 30-yillarida yaratilgan bu’lsada, ammo uning ayrim \oyalari tabiiy geografiya fanining rivojlanishining butun tarixi davomida shakllana borgan. Ku’p davrlar davomida geografiya asosan Er yozasini tasvirlash bilan shu\ullanib keldi. Geografik u’lkalarni, mamlakatlarni tasvirlash bilan bir qatorda ilmiy geografiya ham 10
rivojlana boshladi. Geografik voqea va hodisalarni tasvirlashdan ularni ilmiy asoslashga u’tish A. Gumboldt asarlarida ku’rina boshladi. SHunday qilib, umumiy er bilimining maqsadi tabiiy muhitni yaxshilash va unda sodir bu’ladigan jarayonlarni va hodisalarni boshqarish tizimini ishlab chiqish hamda Er tizimini barqaror rivojlanishini taminlash maqsadida geografik qobiqning tuzilishi, shakllanishi va rivojlanishi qonuniyatlarini u’rganishdan iboratdir. Umumiy er bilimining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - tabyatdan va tabiiy resurslardan foydalanishni sayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy darajalarda oqilona boshqarishni ilmiy asoslarini ishlab chiqish; - geografik qobiq hozirgi paytda inson tomonidan muntazam ravishda u’zgarmoqda. SHuning uchun geografik qobiq jamiyat bilan uzviy ravishda bo\langan. Natijada geografik qobiq tarkibida tabiiy-texnogen tizimlar shakllangan. Geografik qobiqni holati u’zgara bosh- laydi, bunday yangi holatda geografik qobiq yangi miqdoriy jihatlarga ega bu’ladi. Tabiiy- texnogen tizimlarni shakllanishini tarkibini va tuzilishini u’rganish umumiy er bilimining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi; - geografik qobiqni boshqarish juda murakkab myammolardan hisoblanadi. SHuning uchun geografik qobiqning boshqarishni modelini ishlab chiqish mazkur fanning asosiy vazi- falaridan biri hisoblanadi; - geografik qobiqning tuzilishi murakkabdir. SHu sababli umumiy er bilimining muxim vazifalaridan biri geografik qobiqning bu’ylama va ku’ndalang tuzilishini asosiy hususiyatlari va qonuniyatlarini u’rganishdir; - geografik qobiq doimo rivojlanishda va harakatdadir. Mazkur harakatlarni u’rganish geografik qobiqning asosiy hususiyatlarini ochib berishga imkon beradi. Umumiy er bilimin- ing navbatdagi vazifasi geografik qobiqdagi harakatlar sababini va oqibatini u’rganishdan ibo- ratdir; - geografik qobiq murakkab rivojlanish tarixiga ega. Uning rivojlanishining va murak- kablashishining malum bir bosqichida Erda hayot va odam paydo bu’lgan. SHuning uchun umumiy er bilimi geografik qobiqning rivojlanish tarixini alohida u’rganadi.
Tabiiy geografik tadqiqotlar olib borishda hamma fanlarda qu’llaniladigan, hamda maxsus tadqiqot usullaridan foydalaniladi.
Hozirgi paytda deyarli hamma fanlarda tizimli tadqiqot usullari keng qu’llaniladi. Tizimli tadqiqot usulida har bir tabiiy geografik borliq (obekt) u’zaro tasirda bu’ladigan turli 11
xil tarkibiy qismlardan iborat tizim deb qaraladi. Geografik qobiqni tizim deb oladigan bu’lsak, u yana vertikal va gorizantal yu’nalishda yanada maydaroq tizimchalarga, mazkur tizimchalar yanada kichikroq tizimchalarga bu’linib ketadi.
Bundan tashqari tabiiy geografiyada fanlararo qu’llaniladigan matematik, geoximik, geofizik va modellashtirish usullaridan ham foydalaniladi.
Hozirgi paytda tabiiy geografiyada matematik usullar juda sustlik bilan qu’llanilmoqda. Ku’proq matematik statistika va ehtimollar nazariyasi qu’llanilmoqda. Geografik obektlar juda murakkab bu’lganligi uchun hozirgacha ularni matematik jihatdan ifodalash ancha murakkab masala hisoblanadi. SHunga qaramasdan murakkab matematik tahlil usullari geomorfologik tadqiqotlarda keng qu’llanilmoqda (Devdaryani, 1973).
yordamida landshaftshunoslikda ximiyaviy elementlarni harakati u’rganiladi. Ximiyaviy ele- mentlar ku’proq balandliklardan pastqam joylar tomon harakat qiladi. Natijada turli xil land- shaftlar hosil bu’ladi.
mashinuvi jarayoni u’rganiladi.
va tabyatni u’zaro tasirini modellashtirish tabiiy geografiyani va ekologik geografiyaning asosiy myammolaridan biri hisoblanadi.
Tabiiy geografiyada maxsus tadqiqot usullari keng qu’llaniladi. Ular tabiiy geografi- yaning u’zida ishlab chiqilgan usullardir. Bunday usullarga qiyosiy tavsif, ekspeditsiya, kar- tografik, paleogeografik, landshaft-indikatsiya va boshqa usullar kiradi.
ham mazkur usul geografik tadqiqotlar olib borishning asosiy usuli hisoblanadi. qiyosiy-tavsif usuli turli hududlarni relefini, iqlimini, ichki suvlarini, u’simligi, tuproq, hayvonot dunyosi, tabyat zonalari va landshaftlarni u’rganishda keng qu’llaniladi. Mazkur usul mamlakatshunos- likda ku’proq foydalaniladi.
Geografik nazariyalar asosan dalada tu’plangan malumotlar asosida rivojlanadi. SHuning uchun mazkur usul antik davrdan to hozirgi davrgacha geografik malumotlar olishning va tabyatni hamda xu’jalikni u’rganishning asosiy usuli bu’lib hisoblanib kelmoqda.
Ekspeditsiyalar kompleks va maxsus qismlarga bu’linadi. Kompleks geografik ekspeditsiyalarda malum bir hududning tabiiy yoki iqtisodiy geografik sharoiti har tomonlama tu’la u’rganiladi. Masalan, Buyok shimol ekspeditsiyasi (1733-1743), akademik ekspeditsiya- lar (1768-1774) va boshqalar. Birinchi kompleks ekspeditsiya natijasida Kamchatka yarim
12
oroli tabyati u’rganildi, SHimoliy Amerikaning shimoli-\arbiy qismlari ochildi, SHimoliy Muz okeani qir\oqlari u’rganildi. Ikkinchi, yani kompleks akademik ekspeditsiyalarda Rossi- yaning turli qismlarini tabyati u’rganildi. 30-yillardagi Tojik-Pomir kompleks ekspeditsiyasi, Xorazm ekspeditsiyalari ana shunday ekspeditsiyalardan bu’lgan.
Mazkur ekspeditsiyalar tabyatni yoki xu’jalikni ayrim tarkiblarini hamda tarmoqlarini u’rganish uchun uyoshtiriladi. Masalan, geologik qidiruv ekspeditsiyalarida hududning ge- ologik tuzilishi va foydali qazilmalari, tuproqshunoslik ekspeditsiyalarida tuproqlar, land- shaft-shunoslik ekspeditsiyalarida landshaftlar u’rganiladi. Bundan tashqari muntazam ishlay- digan ekspeditsiyalar ham uyoshtiriladi. Masalan, Tyan-SHan statsionari 1945 yilda ochilgan.
yordamida tabiiy va iqtisodiy sharoitning umumiy va xususiy tomonlari tavsiflanadi. Masalan, kompleks xaritalar, tabiiy xaritalar, geologiya, tuproq, u’simlik, landshaft, qishloq xu’jaligi, sanoat va boshqa xaritalar.
larda hamda xaritalar tuzishda foydalaniladi.
ning shakllanishi va u’zgarishini aniqlash uchun ishlatiladi. Bundan tashqari mazkur usul malum bir jarayonlarni rivojlanishi qonuniyatlarini aniqlash asosida ularni u’zgarishini bashorat qilishga imkon beradi.
Hozirgi paytda tabiiy geografiyada injenerlik geografiyasi shakllanmoqda. Mazkur fan tabiiy geografiya, injenerlik geologiyasi va injenerlik geomorfologiyasi hamda injenerlik eko- logiyasi fanlari asosida rivojlanmoqda. Injenerlik geografiyasi mazkur fanlarda qu’llaniladigan dala, laboratoriya va mexanik-matematik usullardan foydalanadi. SHu bilan birga injenerlik geografiyasini u’zida ishlab chiqilgan tadqiqot usullaridan keng foydalanadi. Asosiy geografik qonuniyatlar. Tabiatdan, tabiiy resurslardan twg`ri foydalanish, tabiatni inson manfaatini kwzlab wzgartirish tabiatning asosiy geografik qonuniyatlariga asoslanib amalga oshirilishi kerak. Aks holda kutilgan natijaga erishish mumkin emas. Tabiatdan foydalanishda doim diqqat e`tiborda tutilishi kerak bwlgan asosiy qonuniyatlar quyidagilardan iborat.
Erning landshaft qobig`i ham, har bir landshaftda tabiat komponentlari-rel`f, tog` jinslari, tuproq, iqlim, er usti va er osti suvlari, hayvonot hamda wsimlik dunesi, va ularning elementlaridan turadi. 13
Tabiat komponentlarining har biri wziga xos qonunitlar asosida bwladi va rivojla- nadi.Biroq hech bir komponent boshqa komponentlardan ajralgan holda rivojlanmaydi. Ular doim bir-birining ta`sirida bwladi va ularning orasida moda va energiya almashib turadi. Shuning uchun landshaft qobig`i va har bir landshaft tabiiy komponentlarning oddiy yig`indisidan iborat bwlmay, ularning wzaro uzviy boqlangan bir butunligidan iborat. Landshaftning barcha komponentlari muayyan muvozanatda shunday tabiiy kom- pleks paydo etadi, unda yangi sifat yuzaga keladi. Landshaft qobig`i va landshaftlarning bir butunligi tabiat komponentlarining shunday nozik muvozanatidan iborat, geografik komplekslardagi bironta qismining wzgarishi, butun kompleksning wzgarishiga olib keladi. Landshaft qobig`i yaki ayrim landshaftlarning, chunonchi, geografik komplekslarn- ing wzgarish kwlami (masshtabi) ayrim tabiat komponentlarining wzgarish kwlamiga bog`liq. Turli komponentlarning rivojlanish tezligi sur`ati (har turli bwladi). Eng tez wzgaradigan komponent hayvonot dunesi. Undan keyin wsimlik, tuproq, suvlar, iqlim tafovutlari, rel`ef, tog` jinslari turadi. Insonning har bir urindagi xujalikdagi, faoliyati landshaft tarkib topgan muayyan tabiiy geografik protsesslarga ta`sir kursatadi. Tabiatga inson tarafidan berilgan birinchi turtki « tabiiy kompleksda bir qator uzgarishlarga , baz`an insonning bevosita kursatgan ta`siriga qaraganda juda katta natijalarga olib kelishi mumkin. Tabiatdagi sabab va oqibat bog`liqlari oddiy bog`liq bulmay, juda murakkab bog`liq. Ana juda murakkab bog`liqni bilib olgandagi insonning xujalikdagi faoliyati ta`sirining geografik kompleks komponentlari orasidagi muvozanatning qanday ywnalishda wzgartirilishi haqida fikr yuritish mumkin. D.L. Armandning tili bilan aytganda tabiatdagi nozik sabab-oqibat munosabatlarini bilmagan insonning tabiatdan foydalanishga urinishi, arilarning wziga wrgimchakning urug`iga wxshaydi.
Landshaft komponentlari orasida moda va energiya twxtovsiz almashinib turadi. Bunday moda va energiyaning almashinuvi oddiy bwlmay, bu jaraen davomida moda va en- ergiyada sifat wzgarishi ham yuz beradi. Quyashdan keladigan nur energiyasi boshqa kwrin- ishlariga-issiqlik, mexanik, bioximik energiyaga aylanadi. Landshaft qobig`ining va har bir landshaftning, shuning uchun geografik sisteman- ing hammasi ham ularda moda va energiya almashuv jaraenlarining kompleksidan iborat.
14
Landshaftlar kompontlari orasida moda va energiya almashuvi hamda ularning wzgarishining wziga xos xususiyatlariga ega. Landshafatlarda ham xudi tirik organizmlarda- gidek modda va energiya almashinuvi qayta wzgarib turadi. Masalan, xlorofill molekulalari erdamida yuz beradigan fotosintez jaraeni natijasida organizmda quyashning nur energiyasi bilan jonsiz tabiat moddalaridan organik moddalar yuzaga keladi. Ular haet uchun modda va energetika bazasini yuzaga keltiradi. Tabiatda aylanma harakat zanjirining bir erida uzilish yuz beradigan bwlsa, unda moda almashinuvi buziladi. Ba`zi zararkundalarni ywq qilish uchun ishlatiladigan zaharli ximikatlarni bakteriya va zambrug`lari ham ywq qilib yubrishi mumkin. Bunda landshafatdagi modda almashinuvida muayyan uzilish bwladi. Bu emon oqibatga olib kelishi mumkin. Inson wzining xwjalik faoliyati bilan tabiatdagi moda va energiya aylanishi jaraeniga ta`sir etmoqda. Bu jaraenda million yillar davomida tarkib topgan shu muvozanat buzilmoqda. Insonning xwjalik faoliyati ta`sirida er yuzasidagi wrmonlarning 40 foizdan ortiq qismi qwq qilindi. Sug`oriladigan erlarga ketadigan suvning 60 foizi yaqini dare va kwllarga qaytib tushmaydi. Atmosferadan sanoat ehtiejlari uchun har yili 10 mlrd t. kislorod olinadii, u atmos- feraga qaytib kelmaydi va boshq. Sanotda ishlab chiqarilaetgan ba`zi mahsulotlar chorvaga juda chidamli bwlganlik- dan moddalarning aylanma harakatlariga jalb etilmay qolib, tuproq va grunt ifloslanmoqda. Bularning hammasi tabiatda modda aylanish jaraenidagi muvozanatga ta`sir kwrsatmay qwymaydi. Zonallik va azonallik (mintaqaviy) qonuniyatlar. Landshaft qobig`ining tuzilishi uning energiya manbaiga bog`liq. Er sharsimon bwlganlikdan quyashdan keladigan radiatsiya miqdori erning ekvatordan qutblarga qarab qonuniy turda Kamayib boradi. Bu avvalo er yuzasining issiqlik rejimida shuningdek, havo massalarining harorati hamda zichligida kwrinadi, havo tsirkulyatsiyasiga ta`sir kwrsatadi. Biroq quyashdan keladigan issiqlikning er yuzasida taqsimlanishi geografik kenglik- larga twliq twg`ri tushavermaydi. Bunga sabab, erning wz wqi atrofida, Quyash atrofida ay- lanishi hamda butun aylanish davrida erning aylanish wqlarining ekliitika tekisligiga nisbatan 66 gr 31 22 burchak paydo etib tushadi. Erning aylanishi va issiqlikning notekis taqsimlanishi natijasida troposferada havo oqimining zonal sistemasi yuzaga keladi. Bu esa, er yuzasining radiatsiya va issiqlik balansinibiroz wzgartirib yuboradi. 15
Natijada, quyashdan tushadigan eng kwp radiatsiya ekvatorga emas, balki 20-30 gr kengliklar oralig`iga twg`ri keladi. Erning wz wqi atrofida aylanishi va ekliptika bwylab quyash atrofidagi harakati natijasida Quyash radiatsiyasi yil bwyicha bir tur miqdorda tushmaydi. Buning natijasida is- siqlik va radiatsiya zonalari yil davomida mavsumli turda siljib turadi. Bu ham landshaft qo- big`idagi zonallikni qiyinlashtirib yuboradi. Zonalik erning landshaft qobig`ini barcha komponentlarida muayyan darajada wz ak- sini topgan. Lekin shu zonallik Quesh radiatsiyasining kengliklarga qarab bwlishtirilishin twg`ridan–twg`ri bwlishida emas. Zonaliklandshaftning har turli tabiiy geografik jaraenlarda turlicha kwrinadi. Masalan, zonalarning wzgarishi bilan havo haroratining va eg`in miqdori bir turda wzgarmaydi. Zonallik landshaftning barcha komponentlari hamda tabiiy jaraenlar uchun xos bwlgan umumiy geografik qonun. Zonalar vaqti va makonda wzgarib turadi. Ularning wzgarishi kosmik va planetar sabablar ta`sirida iqlimning wzgarish oqibatlarida yuzaga keladi. Lekin landshaft komponent- lari iqlimning wzgarishidan har turli ta`sirlanadi. Eng tez wzgaruvchan komponentlar wsimlik va hayvonot dunesi undan swng er ust va er osti suvlari rejimi. Rel`ef bilan tog` jinslarining eng sekin wzgaradigan komponentlari bwlib hisoblanadi. Shuning uchun, landshaftlarning bunday barqaror»komponentlari hozirgi zamon zonallik xususiyatlariga xos tushintirmasligi mumkin. Landshaft qobig`ining tuzilishida zonallik qonuniyat bilan birga azonallik qonuniga amal qiladi. Azonallik erning ichki energiyasining ta`sirini hamda er qobig`ining rivojlanishi oqibati sanaladi. Landshaft qobig`idagi radiatsion zonallik qonuniga mos kelmaydigan tabiiy xususi- yat va hodisalarni talab etuvchi barcha boshqa zonallik, masalan, balandlikning regionalligi, meridional zonallik, sektoriallik, regionallik, va shu kabilar azonallik deb ataladi. Bular erning ichki energiyasining, ta`sirining natijasi bwlgan tektonikalik rivojlan- ishga bog`liq. Erning landshaft qobig`idagi eng kata azonnalik er yuzinig okeanlar va quruqlikdan iborat ekanligida. Materiklarning okeanlarga yaqin va ulardan uzoqdagi bwlimlarining geografik kom- pleksleriga qarab har bir materikda u`ch region (sektor) ajratiladi. Bular – G`arbiy okean
16
ekasi (eni), markaziy kontinental va sharqiy okean sektorlari. Bu har bir regionning tabiat zonalari sistemasi bir-biridan farq qiladi. Er yuzasining dengizdan qancha balandlikda joylashganligi, eng yangi tektonikalik harakatlarning wzgachaligi, joyning geologik tuzilishi, tog` jinslarining tarkibi, tabiiy land- shaftlarning azonalligida juda muhim ahamiyatga ega. Joyning dengizdan balandligi iqlimga ta`sir etadi. Er usti va er osti suvlarining kwplagan xususiyatlari, tuproqning meneral tarkibi, rel`efning skul`ptura turlari kwplagan ta- monlari tog` jinslari bilan bog`liq. Er yuzasi tuzilishini eng muhim geografik ahamiyati Balandlik zonalarinig tarkibini topish bwlib hisoblanadi. Balandlik zonalardagi tog`larda yuqoriga kwtarilgan sayin radiat- siya balansinig keskin kamayishi va eg`in miqdorining wzgarishini oqibatlari. Lekin balandlik zonalari tekislikdagi zonalarni twliq takrorlamaydi. Tekislikdagi ay- rim zonalar tog`larda butunlay wzgarmaydi. Tog`lardagi balandlik zonalarining kwrinishi (spektri) har turli bwlib, u tog`larning qaysi kenglik zonasida, materiklrning qanday regionlarda joylashganligi hamda tog`larning ekspozitsiyasiga bog`liq turda har turli bwladi. Azonallik qonuniyatida zonallik qonuniyatiga wxshab umumiy geografik qonuniyat bwlib, geografik komplekslaring barcha komponentlarida wz kwrinishini topadi. Bir-biridan butunlay mustaqil bwlgan ikki qonuniyat er yuzasini barcha qismida bir- galikda ta`sir etadi. Landshaft qobig`idagi jaraenlarning davriylik xususiyati. Landshaft qobig`idagi va har bir kichik geografik kompleksdagi tabiiy jaraenlarni davriylik xususiyatga ega. Davriylik deganda bir ywnalishda rivojlanaetgan tabiiy xodisalar kompleksning vaqti davomida takrorlanib turishi tushiniladi. Tabiatdan foydalanishda, ayniqsa qishloq xojaligi ishlarini twg`ri amalga oshirishda, qurilish ishlarida tabiatdagi jaraenlarning xususiyatlarini nazarda tutish lozim. Sababi tabiat hodiysalarining qisqa vaqt davomida wrganishdan olingan ma`lumotlar tabiatta yuz beradi- gan jaraenlarni twliq kwrsatmaydi. Tabiatda davriylikning ikki turli formasi baor. Ritmiklik, tsikllik, odatda, davriylik deganda bir vaqtning wzida takrorlanib turadigan davriy jaraenlar tushuniladi. Masalan, Erning wz wqi atrofida hamda Quesh atrofida aylanishi va shuning atrofida yuz beradigan jaraenlar. Qaytalanib turish vaqti bir tur bwlmagan jaraenlar tsikllik jaraenlar deyiladi. Ma- salan, Queshning faolligining wzgarish tsikli wrta hisob bilan 11 yil 1,5 oy davomida qayta- lanib turadi.
17
Asosan Queshning faolligi eng kuchaygan ikki vaqt orasidagi davr 9 yildan 14 yil- gacha davom etadi. Tsikllikda tabiiy jaraenlarni har bir twliq takrorlanish davri bir turda davom etmaydi. Insoniyat wz umri davomida tabiatda bor bwlgan ritmlik xusisiyatlari qonuniyatiga amal qilishi kerak. Sababi tabiiy jaraenlardagi ritmlik darelarning suv rejimida, ekinlarning hosildorligida, termik resurslar hajmida, ayrim xashoratlarning keskin kwpayishi eki ozayib ketishida va boshqalarda kwrinishi mumkin. Geografik komplekslarning ayrim komponentleri tashqi ritmik jaraenlar ta`sirida turli darajada beriladi. Bularni oldindan bilish xojalik kwz qarashidan ham, ilmiy tamondan juda ahamiyatli. Landshaft qabig`idagi davriyliklarni takrorlanish vaqtiga qarab 4 kata guruhga bwlish mumkin. 1. Sutkalik ritmik (ritmiklik), u erning wz wqi atrofida sutkalik aylanishi natiyjasida tun bilan kunning almashishida yuzaga keladi. Tog`li wlkalarda esadigan tog`-vodiy shamoli sutka davomida wzywnalishini ikki marta wzgartiradi. Vodiylarda quriladigan sanoat korxonalarining havo aylanishiga ta`sirini ozaytirish uchun tog` vodiy shamolining bunday esishini hisobga olish zarur. Emirilish jaraenida , tu- proq paydo bolishida ham sutkalik ritmik baholanadi. 2. Mavsum (fasl)li ritmika erning Quesh atrofidagi yillik aylanishin va bu aylanish vaqtida er wqining ekliptika tekisligiga qaraganda 66,5 gr ortganligini wzgarmaganligi nati- jasida mavsumning davriy almashib turishida landshaft qabig`idagi mavsumli ritmika yuzaga keladi.
Mavsumlik ritmika er yuzi tabiatidagi barcha hodiysalarda kwrsatiladi. Lekin ba`zi bir hodiysalarda keskinroq bwladi. Boshqalarida sustroq bwladi. Mavsumli wzgarishlarga bog`liqligi ywqday kwringan ayrim tabiiy hodiysalarda mavsumli ritmikani baholash mum- kin. Masalan, kuchli er silkinishlar kwpincha kuz va bahor oylarida yuz beradi. Insoniyat wzining xojalikdagi mavsumli ritmik Wzgachaliklarini nazarda tutishi kerak. Mavsumli wzgarishlarniing fenologlar wrganib kelgan. Lekin ular asosan organikalik dunedagi wzgarishlarni baholab borgan. Anig`ida ham mavsumli ritmik wzgarishlar, yuqori- dagi misollardan kwrinib turibdi, tabiatning barcha komponentlerida yuz beradi. 3. Asrlik (asr ichida) ritmika. Bunday ritmlik jaraenlardan 11 yillik, 30-35 yillik, 90- 110 yillik tsiklda takrorlanib turuvchi iqlim wzgarishlarini kwrsatish mumkin. 11-yillik davriylik kwllarda loyqaning twplanishida, daraxtlarning yillik halqalarida, chigirtkalarning kwpayishida ayrim kasalliklar epidemiyasida aniqlangan. 18
4. Asr osha (kwp asrlik) va geologik ritmlar. Asr osha ritmlardan 1800-1900 yil davom etadigan iqlimiy ritm biroz yaxshi wrganilgan. Tabiiy geografik jaraenlardagi davriylik, u qancha vaqtni wz ichiga olganligidan qa`tiy nazar, epiq (berk) sistemani paydo etmaydi. Sababi landshaft qobig`i twxtovsiz rivojlanishda davom etadi. Shuning uchun landshaftning holati hohlagan bir ritmning boshlanishida qanday bwlsa, ritm tugab boshlanaetganda oldindagiday holatda bwlmaydi.
Download 400.97 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|