Kirish fan haqida tushuncha. Fanlar tizimi

4. Umumiy er bilimining predmeti va vazifalari. 

 

Umumiy er bilimining u’rganish obekti geografik qobiqdir. Geografik qobiq haqidagi 

talimot  XX  asrning  30-yillarida  yaratilgan  bu’lsada,  ammo  uning  ayrim  \oyalari  tabiiy 

geografiya fanining rivojlanishining butun tarixi davomida shakllana borgan.  

Ku’p  davrlar  davomida  geografiya  asosan  Er  yozasini  tasvirlash  bilan  shu\ullanib 

keldi.  Geografik  u’lkalarni,  mamlakatlarni  tasvirlash  bilan  bir  qatorda  ilmiy  geografiya  ham 

 

10 

rivojlana boshladi. Geografik voqea va hodisalarni tasvirlashdan ularni ilmiy asoslashga u’tish 

A. Gumboldt asarlarida ku’rina boshladi. 

SHunday qilib, umumiy er bilimining maqsadi tabiiy muhitni yaxshilash va unda sodir 

bu’ladigan  jarayonlarni  va  hodisalarni  boshqarish  tizimini  ishlab  chiqish  hamda  Er  tizimini 

barqaror  rivojlanishini  taminlash  maqsadida  geografik  qobiqning  tuzilishi,  shakllanishi  va 

rivojlanishi qonuniyatlarini u’rganishdan iboratdir.  

Umumiy er bilimining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 

-  tabyatdan  va  tabiiy  resurslardan  foydalanishni  sayyoraviy,  mintaqaviy  va  mahalliy 

darajalarda oqilona boshqarishni ilmiy asoslarini ishlab chiqish; 

-  geografik  qobiq  hozirgi  paytda  inson  tomonidan  muntazam  ravishda  u’zgarmoqda. 

SHuning  uchun  geografik  qobiq  jamiyat  bilan  uzviy  ravishda  bo\langan.  Natijada  geografik 

qobiq tarkibida tabiiy-texnogen tizimlar shakllangan. Geografik qobiqni holati u’zgara bosh-

laydi,  bunday  yangi  holatda  geografik  qobiq  yangi  miqdoriy  jihatlarga  ega  bu’ladi.  Tabiiy-

texnogen  tizimlarni  shakllanishini  tarkibini  va  tuzilishini  u’rganish  umumiy  er  bilimining 

asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi; 

-  geografik  qobiqni  boshqarish  juda  murakkab  myammolardan  hisoblanadi.  SHuning 

uchun geografik qobiqning boshqarishni modelini ishlab chiqish mazkur fanning asosiy vazi-

falaridan biri hisoblanadi; 

-  geografik  qobiqning  tuzilishi  murakkabdir.  SHu  sababli  umumiy  er  bilimining 

muxim  vazifalaridan  biri  geografik  qobiqning  bu’ylama  va  ku’ndalang  tuzilishini  asosiy 

hususiyatlari va qonuniyatlarini u’rganishdir; 

- geografik qobiq doimo rivojlanishda va harakatdadir. Mazkur harakatlarni u’rganish 

geografik qobiqning asosiy hususiyatlarini ochib berishga imkon beradi. Umumiy er bilimin-

ing navbatdagi vazifasi geografik qobiqdagi harakatlar sababini va oqibatini u’rganishdan ibo-

ratdir; 

- geografik qobiq murakkab rivojlanish tarixiga ega. Uning rivojlanishining va murak-

kablashishining  malum  bir  bosqichida  Erda  hayot  va  odam  paydo  bu’lgan.  SHuning  uchun 

umumiy er bilimi geografik qobiqning rivojlanish tarixini alohida u’rganadi.  

 

1.

 

Tabiiy geografiyaning tadqiqot usullari. 

 

 

Tabiiy  geografik  tadqiqotlar  olib  borishda  hamma  fanlarda  qu’llaniladigan,  hamda 

maxsus tadqiqot usullaridan foydalaniladi. 

 

Hozirgi  paytda  deyarli  hamma  fanlarda  tizimli  tadqiqot  usullari  keng  qu’llaniladi. 

Tizimli tadqiqot usulida har bir tabiiy geografik borliq (obekt) u’zaro tasirda bu’ladigan turli 

 

11 

xil  tarkibiy  qismlardan  iborat  tizim  deb  qaraladi.  Geografik  qobiqni  tizim  deb  oladigan 

bu’lsak,  u  yana  vertikal  va  gorizantal  yu’nalishda  yanada  maydaroq  tizimchalarga,  mazkur 

tizimchalar yanada kichikroq tizimchalarga bu’linib ketadi.  

 

Bundan  tashqari  tabiiy  geografiyada  fanlararo  qu’llaniladigan  matematik,  geoximik, 

geofizik va modellashtirish usullaridan ham foydalaniladi. 

 

Hozirgi  paytda  tabiiy  geografiyada  matematik  usullar  juda  sustlik  bilan 

qu’llanilmoqda.  Ku’proq  matematik  statistika  va  ehtimollar  nazariyasi  qu’llanilmoqda. 

Geografik  obektlar  juda  murakkab  bu’lganligi  uchun  hozirgacha  ularni  matematik  jihatdan 

ifodalash  ancha  murakkab  masala  hisoblanadi.  SHunga  qaramasdan  murakkab  matematik 

tahlil usullari geomorfologik tadqiqotlarda keng qu’llanilmoqda (Devdaryani, 1973). 

 

Geoximik usullar landshaftshunoslik tadqiqotlarida keng qu’llaniladi. Geoximik usul 

yordamida  landshaftshunoslikda  ximiyaviy  elementlarni  harakati  u’rganiladi.  Ximiyaviy  ele-

mentlar ku’proq balandliklardan pastqam joylar tomon harakat qiladi. Natijada turli xil land-

shaftlar hosil bu’ladi. 

 

Geofizik  usullar  yordamida  landshaftlarda  sodir  bu’ladigan  energiya  va  modda  al-

mashinuvi jarayoni u’rganiladi. 

 

Modellashtirish  usuli  tabiiy  geografiyada  keng  qu’llaniladi.  Hozirgi  paytda  jamiyat 

va  tabyatni  u’zaro  tasirini  modellashtirish  tabiiy  geografiyani  va  ekologik  geografiyaning 

asosiy myammolaridan biri hisoblanadi. 

 

Tabiiy  geografiyada  maxsus  tadqiqot  usullari  keng  qu’llaniladi.  Ular  tabiiy  geografi-

yaning  u’zida  ishlab  chiqilgan  usullardir.  Bunday  usullarga  qiyosiy  tavsif,  ekspeditsiya,  kar-

tografik, paleogeografik, landshaft-indikatsiya va boshqa usullar kiradi. 

 

Qiyosiy  tavsif  usuli  tabiiy  geografiyada  qadimdan  qu’llab  kelinadi.  Hozirgi  davrda 

ham mazkur usul geografik tadqiqotlar olib borishning asosiy usuli hisoblanadi. qiyosiy-tavsif 

usuli  turli  hududlarni  relefini,  iqlimini,  ichki  suvlarini,  u’simligi,  tuproq,  hayvonot  dunyosi, 

tabyat zonalari va landshaftlarni u’rganishda keng qu’llaniladi. Mazkur usul mamlakatshunos-

likda ku’proq foydalaniladi. 

 

Ekspeditsiya  yoki  dala  usuli  tabiiy  geografiyaning  asosiy  usullaridan  biridir. 

Geografik  nazariyalar  asosan  dalada  tu’plangan  malumotlar  asosida  rivojlanadi.  SHuning 

uchun  mazkur  usul  antik  davrdan  to  hozirgi  davrgacha  geografik  malumotlar  olishning  va 

tabyatni hamda xu’jalikni u’rganishning asosiy usuli bu’lib hisoblanib kelmoqda. 

 

Ekspeditsiyalar  kompleks  va  maxsus  qismlarga  bu’linadi.  Kompleks  geografik 

ekspeditsiyalarda malum bir hududning tabiiy yoki iqtisodiy geografik sharoiti har tomonlama 

tu’la u’rganiladi. Masalan, Buyok shimol ekspeditsiyasi (1733-1743), akademik ekspeditsiya-

lar  (1768-1774)  va  boshqalar.  Birinchi  kompleks  ekspeditsiya  natijasida  Kamchatka  yarim 

 

12 

oroli  tabyati  u’rganildi,  SHimoliy  Amerikaning  shimoli-\arbiy  qismlari  ochildi,  SHimoliy 

Muz okeani qir\oqlari u’rganildi. Ikkinchi, yani kompleks akademik ekspeditsiyalarda Rossi-

yaning turli qismlarini tabyati u’rganildi. 30-yillardagi Tojik-Pomir kompleks ekspeditsiyasi, 

Xorazm ekspeditsiyalari ana shunday ekspeditsiyalardan bu’lgan. 

 

Mazkur ekspeditsiyalar tabyatni yoki xu’jalikni ayrim tarkiblarini hamda tarmoqlarini 

u’rganish  uchun  uyoshtiriladi.  Masalan,  geologik  qidiruv  ekspeditsiyalarida  hududning  ge-

ologik  tuzilishi  va  foydali  qazilmalari,  tuproqshunoslik  ekspeditsiyalarida  tuproqlar,  land-

shaft-shunoslik ekspeditsiyalarida landshaftlar u’rganiladi. Bundan tashqari muntazam ishlay-

digan ekspeditsiyalar ham uyoshtiriladi. Masalan, Tyan-SHan statsionari 1945 yilda ochilgan. 

 

Kartografik  usul  har  bir  geografik  tadqiqot  ishlarida  qu’llaniladi.  Kartografik  usul 

yordamida tabiiy va iqtisodiy sharoitning umumiy va xususiy tomonlari tavsiflanadi. Masalan, 

kompleks  xaritalar,  tabiiy  xaritalar,  geologiya,  tuproq,  u’simlik,  landshaft,  qishloq  xu’jaligi, 

sanoat va boshqa xaritalar. 

 

Aerokosmik  usullari  ham  tabiiy  geografiyada  keng  qu’llaniladi,  ular  turli  ilmiy  ish-

larda hamda xaritalar tuzishda foydalaniladi. 

 

Paleogeografik usul tabiiy geografiyada geologik rivojlanish davomida tabiy sharoit-

ning  shakllanishi  va  u’zgarishini  aniqlash  uchun  ishlatiladi.  Bundan  tashqari  mazkur  usul 

malum  bir  jarayonlarni  rivojlanishi  qonuniyatlarini  aniqlash  asosida  ularni  u’zgarishini 

bashorat qilishga imkon beradi. 

 

Hozirgi paytda tabiiy geografiyada injenerlik geografiyasi shakllanmoqda. Mazkur fan 

tabiiy geografiya, injenerlik geologiyasi va injenerlik geomorfologiyasi hamda injenerlik eko-

logiyasi  fanlari  asosida  rivojlanmoqda.  Injenerlik  geografiyasi  mazkur  fanlarda 

qu’llaniladigan  dala,  laboratoriya  va  mexanik-matematik  usullardan  foydalanadi.  SHu  bilan 

birga injenerlik geografiyasini u’zida ishlab chiqilgan tadqiqot usullaridan keng foydalanadi. 

Asosiy geografik qonuniyatlar. 

Tabiatdan, tabiiy  resurslardan  twg`ri foydalanish, tabiatni  inson manfaatini kwzlab  

wzgartirish  tabiatning  asosiy   geografik  qonuniyatlariga asoslanib amalga oshirilishi kerak.  

Aks holda  kutilgan  natijaga  erishish mumkin emas. Tabiatdan foydalanishda doim  

diqqat e`tiborda  tutilishi  kerak bwlgan  asosiy qonuniyatlar quyidagilardan iborat. 

Er landshaft  qobig`ining bir butunligi. 

Erning  landshaft  qobig`i  ham,  har  bir  landshaftda  tabiat  komponentlari-rel`f,  tog` 

jinslari, tuproq, iqlim, er usti va er osti suvlari, hayvonot hamda  wsimlik dunesi, va ularning 

elementlaridan turadi. 

 

13 

Tabiat  komponentlarining  har  biri  wziga  xos  qonunitlar  asosida  bwladi  va  rivojla-

nadi.Biroq hech bir komponent boshqa komponentlardan ajralgan holda  rivojlanmaydi. Ular 

doim bir-birining ta`sirida bwladi va ularning orasida moda va energiya almashib turadi. 

Shuning uchun landshaft qobig`i va har bir landshaft tabiiy komponentlarning oddiy 

yig`indisidan iborat bwlmay, ularning wzaro uzviy boqlangan bir butunligidan iborat. 

Landshaftning  barcha  komponentlari  muayyan  muvozanatda  shunday  tabiiy  kom-

pleks paydo etadi, unda yangi sifat yuzaga keladi. 

Landshaft qobig`i va landshaftlarning bir butunligi tabiat komponentlarining shunday 

nozik  muvozanatidan  iborat,  geografik  komplekslardagi  bironta  qismining  wzgarishi,  butun 

kompleksning wzgarishiga olib keladi. 

Landshaft  qobig`i  yaki  ayrim  landshaftlarning,  chunonchi,  geografik  komplekslarn-

ing wzgarish kwlami (masshtabi) ayrim tabiat komponentlarining wzgarish kwlamiga bog`liq. 

Turli  komponentlarning  rivojlanish  tezligi  sur`ati  (har  turli  bwladi).  Eng  tez  wzgaradigan 

komponent  hayvonot  dunesi.  Undan  keyin  wsimlik,  tuproq,  suvlar,  iqlim  tafovutlari,  rel`ef, 

tog` jinslari  turadi. 

Insonning  har  bir  urindagi  xujalikdagi,  faoliyati      landshaft  tarkib  topgan  muayyan 

tabiiy  geografik protsesslarga  ta`sir kursatadi. 

Tabiatga  inson  tarafidan    berilgan  birinchi    turtki  «  tabiiy      kompleksda  bir  qator 

uzgarishlarga , baz`an  insonning bevosita kursatgan ta`siriga qaraganda juda katta  natijalarga 

olib kelishi mumkin. 

Tabiatdagi sabab va oqibat bog`liqlari oddiy  bog`liq bulmay, juda murakkab bog`liq. 

Ana  juda  murakkab  bog`liqni    bilib  olgandagi    insonning    xujalikdagi    faoliyati 

ta`sirining    geografik  kompleks  komponentlari  orasidagi  muvozanatning  qanday  ywnalishda 

wzgartirilishi haqida fikr yuritish mumkin. 

D.L. Armandning  tili bilan aytganda tabiatdagi nozik sabab-oqibat munosabatlarini 

bilmagan  insonning  tabiatdan  foydalanishga  urinishi,  arilarning  wziga  wrgimchakning 

urug`iga wxshaydi. 

Landshaft komponentlarining wzaro modda va  energiya almashinuvi orqali 

aloqadorligi. 

Landshaft  komponentlari  orasida  moda  va  energiya  twxtovsiz  almashinib  turadi. 

Bunday moda va  energiyaning almashinuvi oddiy bwlmay, bu jaraen davomida moda va en-

ergiyada sifat wzgarishi ham yuz beradi. Quyashdan keladigan nur energiyasi boshqa kwrin-

ishlariga-issiqlik, mexanik, bioximik energiyaga aylanadi.  

Landshaft qobig`ining  va har bir landshaftning, shuning uchun  geografik  sisteman-

ing hammasi ham ularda moda va energiya almashuv jaraenlarining kompleksidan iborat. 

 

14 

Landshaftlar  kompontlari  orasida  moda  va  energiya  almashuvi  hamda  ularning 

wzgarishining wziga xos xususiyatlariga ega.  Landshafatlarda ham xudi tirik organizmlarda-

gidek modda va energiya almashinuvi  qayta wzgarib turadi. 

Masalan, xlorofill molekulalari erdamida yuz beradigan fotosintez jaraeni  natijasida 

organizmda  quyashning  nur  energiyasi  bilan  jonsiz  tabiat  moddalaridan    organik  moddalar 

yuzaga  keladi. Ular haet uchun modda va  energetika bazasini yuzaga keltiradi. 

Tabiatda  aylanma  harakat  zanjirining  bir  erida  uzilish  yuz  beradigan  bwlsa,  unda 

moda    almashinuvi  buziladi.  Ba`zi  zararkundalarni  ywq  qilish  uchun  ishlatiladigan  zaharli 

ximikatlarni bakteriya va zambrug`lari ham ywq qilib yubrishi mumkin. Bunda landshafatdagi 

modda almashinuvida muayyan uzilish bwladi. 

Bu emon oqibatga olib kelishi mumkin. 

Inson wzining xwjalik faoliyati bilan tabiatdagi moda va energiya aylanishi jaraeniga 

ta`sir etmoqda. Bu jaraenda million yillar davomida tarkib topgan shu muvozanat buzilmoqda. 

Insonning    xwjalik  faoliyati  ta`sirida  er  yuzasidagi  wrmonlarning  40  foizdan  ortiq 

qismi qwq qilindi. Sug`oriladigan erlarga ketadigan suvning 60 foizi yaqini dare va kwllarga 

qaytib tushmaydi. 

Atmosferadan  sanoat  ehtiejlari  uchun  har  yili  10  mlrd  t.  kislorod  olinadii,  u  atmos-

feraga qaytib kelmaydi va boshq. 

Sanotda  ishlab  chiqarilaetgan    ba`zi  mahsulotlar  chorvaga  juda  chidamli  bwlganlik-

dan  moddalarning  aylanma harakatlariga jalb etilmay qolib, tuproq va  grunt ifloslanmoqda. 

Bularning  hammasi  tabiatda  modda  aylanish  jaraenidagi  muvozanatga  ta`sir  kwrsatmay 

qwymaydi. 

Zonallik va azonallik (mintaqaviy) qonuniyatlar. 

Landshaft  qobig`ining  tuzilishi  uning  energiya    manbaiga  bog`liq.  Er  sharsimon 

bwlganlikdan  quyashdan  keladigan  radiatsiya    miqdori  erning  ekvatordan  qutblarga  qarab 

qonuniy  turda  Kamayib  boradi.  Bu  avvalo  er  yuzasining  issiqlik  rejimida  shuningdek,  havo 

massalarining harorati hamda zichligida kwrinadi, havo tsirkulyatsiyasiga ta`sir kwrsatadi. 

Biroq quyashdan keladigan issiqlikning er yuzasida taqsimlanishi geografik kenglik-

larga twliq twg`ri tushavermaydi. Bunga sabab, erning wz wqi atrofida, Quyash atrofida  ay-

lanishi hamda butun aylanish davrida erning aylanish wqlarining ekliitika tekisligiga nisbatan 

66 gr 31 22 burchak paydo etib tushadi. 

Erning  aylanishi  va  issiqlikning  notekis  taqsimlanishi  natijasida  troposferada  havo 

oqimining  zonal  sistemasi  yuzaga  keladi.  Bu  esa,  er  yuzasining  radiatsiya  va  issiqlik 

balansinibiroz wzgartirib yuboradi. 

 

15 

Natijada,  quyashdan  tushadigan  eng  kwp  radiatsiya  ekvatorga  emas,  balki  20-30  gr 

kengliklar oralig`iga twg`ri keladi. 

Erning  wz  wqi  atrofida  aylanishi  va  ekliptika  bwylab  quyash  atrofidagi    harakati 

natijasida Quyash  radiatsiyasi  yil bwyicha bir tur  miqdorda tushmaydi. Buning natijasida is-

siqlik va radiatsiya zonalari yil davomida mavsumli turda siljib turadi. Bu ham   landshaft qo-

big`idagi  zonallikni qiyinlashtirib yuboradi. 

Zonalik erning landshaft qobig`ini barcha komponentlarida muayyan darajada wz ak-

sini topgan. 

Lekin  shu  zonallik  Quesh  radiatsiyasining  kengliklarga  qarab  bwlishtirilishin 

twg`ridan–twg`ri  bwlishida emas. Zonaliklandshaftning har turli tabiiy geografik jaraenlarda 

turlicha kwrinadi. 

Masalan, zonalarning  wzgarishi  bilan havo haroratining va eg`in miqdori bir turda 

wzgarmaydi. 

Zonallik  landshaftning  barcha  komponentlari  hamda  tabiiy  jaraenlar  uchun  xos 

bwlgan umumiy geografik qonun. 

Zonalar  vaqti  va  makonda  wzgarib    turadi.  Ularning  wzgarishi  kosmik  va  planetar 

sabablar ta`sirida iqlimning wzgarish oqibatlarida yuzaga keladi. Lekin landshaft komponent-

lari iqlimning wzgarishidan har turli ta`sirlanadi. 

Eng tez wzgaruvchan komponentlar wsimlik va  hayvonot dunesi undan swng er ust 

va  er  osti  suvlari  rejimi.  Rel`ef  bilan  tog`  jinslarining  eng  sekin  wzgaradigan  komponentlari 

bwlib hisoblanadi. 

Shuning  uchun,  landshaftlarning  bunday  barqaror»komponentlari  hozirgi  zamon 

zonallik xususiyatlariga xos tushintirmasligi mumkin. 

Landshaft  qobig`ining  tuzilishida  zonallik  qonuniyat  bilan  birga  azonallik  qonuniga 

amal qiladi. Azonallik  erning ichki energiyasining ta`sirini hamda er qobig`ining rivojlanishi 

oqibati sanaladi. 

Landshaft  qobig`idagi  radiatsion  zonallik  qonuniga  mos  kelmaydigan  tabiiy  xususi-

yat  va  hodisalarni  talab  etuvchi  barcha  boshqa  zonallik,  masalan,  balandlikning  regionalligi, 

meridional zonallik, sektoriallik, regionallik, va shu kabilar azonallik  deb ataladi. 

Bular  erning  ichki  energiyasining,  ta`sirining  natijasi  bwlgan  tektonikalik  rivojlan-

ishga bog`liq. 

Erning  landshaft qobig`idagi eng kata azonnalik er yuzinig okeanlar va quruqlikdan 

iborat ekanligida. 

Materiklarning okeanlarga yaqin va ulardan uzoqdagi bwlimlarining  geografik kom-

pleksleriga    qarab  har  bir  materikda  u`ch  region  (sektor)  ajratiladi.  Bular  –  G`arbiy  okean 

 

16 

ekasi  (eni),  markaziy  kontinental  va  sharqiy      okean  sektorlari.  Bu  har  bir  regionning  tabiat 

zonalari sistemasi bir-biridan farq qiladi.  

Er  yuzasining dengizdan qancha balandlikda joylashganligi, eng  yangi   tektonikalik  

harakatlarning  wzgachaligi,  joyning  geologik  tuzilishi,  tog`  jinslarining  tarkibi,  tabiiy  land-

shaftlarning azonalligida juda muhim ahamiyatga ega. 

Joyning  dengizdan  balandligi  iqlimga  ta`sir  etadi.  Er  usti  va    er  osti  suvlarining 

kwplagan xususiyatlari, tuproqning meneral tarkibi, rel`efning skul`ptura turlari kwplagan ta-

monlari tog` jinslari bilan bog`liq. 

Er yuzasi tuzilishini eng muhim geografik ahamiyati Balandlik  zonalarinig tarkibini 

topish bwlib hisoblanadi. Balandlik  zonalardagi tog`larda yuqoriga  kwtarilgan  sayin radiat-

siya balansinig keskin kamayishi va eg`in miqdorining wzgarishini oqibatlari. 

Lekin balandlik zonalari tekislikdagi  zonalarni twliq takrorlamaydi. Tekislikdagi ay-

rim zonalar tog`larda butunlay wzgarmaydi. 

Tog`lardagi  balandlik  zonalarining  kwrinishi  (spektri)  har  turli  bwlib,  u  tog`larning 

qaysi  kenglik  zonasida,  materiklrning    qanday  regionlarda  joylashganligi  hamda  tog`larning  

ekspozitsiyasiga bog`liq turda har turli bwladi. 

Azonallik  qonuniyatida  zonallik  qonuniyatiga  wxshab  umumiy  geografik  qonuniyat 

bwlib, geografik komplekslaring barcha  komponentlarida  wz kwrinishini  topadi. 

Bir-biridan butunlay mustaqil bwlgan ikki qonuniyat er yuzasini barcha qismida bir-

galikda ta`sir etadi. 

Landshaft qobig`idagi jaraenlarning davriylik xususiyati. 

Landshaft  qobig`idagi  va  har  bir  kichik  geografik  kompleksdagi  tabiiy  jaraenlarni 

davriylik  xususiyatga  ega.  Davriylik  deganda  bir  ywnalishda  rivojlanaetgan  tabiiy  xodisalar 

kompleksning vaqti davomida takrorlanib turishi tushiniladi. 

Tabiatdan foydalanishda, ayniqsa qishloq xojaligi ishlarini twg`ri amalga oshirishda, 

qurilish  ishlarida  tabiatdagi  jaraenlarning  xususiyatlarini  nazarda  tutish  lozim.  Sababi  tabiat 

hodiysalarining qisqa vaqt davomida wrganishdan olingan   ma`lumotlar tabiatta yuz beradi-

gan jaraenlarni twliq kwrsatmaydi. 

Tabiatda  davriylikning  ikki  turli  formasi  baor.  Ritmiklik,  tsikllik,  odatda,  davriylik 

deganda bir vaqtning wzida takrorlanib turadigan davriy  jaraenlar tushuniladi. 

Masalan, Erning wz wqi atrofida hamda Quesh atrofida aylanishi va shuning atrofida 

yuz beradigan jaraenlar. 

Qaytalanib  turish  vaqti  bir  tur  bwlmagan  jaraenlar  tsikllik  jaraenlar  deyiladi.  Ma-

salan, Queshning faolligining wzgarish tsikli wrta hisob bilan 11  yil 1,5 oy davomida qayta-

lanib turadi. 

 

17 

Asosan  Queshning faolligi eng kuchaygan  ikki vaqt orasidagi davr  9 yildan 14 yil-

gacha davom etadi. 

Tsikllikda tabiiy  jaraenlarni har bir twliq takrorlanish davri bir turda davom etmaydi. 

Insoniyat  wz  umri  davomida  tabiatda  bor  bwlgan  ritmlik  xusisiyatlari  qonuniyatiga 

amal  qilishi  kerak.  Sababi  tabiiy  jaraenlardagi  ritmlik  darelarning  suv  rejimida,  ekinlarning 

hosildorligida, termik resurslar hajmida, ayrim xashoratlarning  keskin kwpayishi  eki ozayib 

ketishida va boshqalarda kwrinishi mumkin. 

Geografik  komplekslarning  ayrim  komponentleri  tashqi      ritmik  jaraenlar    ta`sirida 

turli  darajada  beriladi.  Bularni  oldindan  bilish  xojalik  kwz  qarashidan  ham,  ilmiy  tamondan 

juda ahamiyatli. 

Landshaft  qabig`idagi  davriyliklarni  takrorlanish  vaqtiga  qarab  4  kata  guruhga 

bwlish mumkin. 

1. Sutkalik ritmik (ritmiklik), u erning wz wqi atrofida sutkalik aylanishi natiyjasida 

tun bilan kunning almashishida yuzaga keladi. Tog`li wlkalarda esadigan  tog`-vodiy shamoli 

sutka davomida wzywnalishini  ikki marta wzgartiradi. 

Vodiylarda  quriladigan  sanoat  korxonalarining  havo  aylanishiga  ta`sirini  ozaytirish 

uchun    tog` vodiy shamolining  bunday esishini hisobga olish zarur. Emirilish jaraenida , tu-

proq paydo bolishida ham  sutkalik ritmik baholanadi. 

2. Mavsum  (fasl)li ritmika erning Quesh atrofidagi yillik aylanishin  va bu aylanish 

vaqtida er wqining ekliptika  tekisligiga qaraganda 66,5 gr ortganligini wzgarmaganligi nati-

jasida mavsumning davriy almashib turishida landshaft qabig`idagi  mavsumli ritmika yuzaga 

keladi. 

Mavsumlik ritmika er  yuzi tabiatidagi barcha  hodiysalarda kwrsatiladi.  Lekin ba`zi 

bir  hodiysalarda    keskinroq  bwladi.  Boshqalarida  sustroq  bwladi.  Mavsumli  wzgarishlarga 

bog`liqligi  ywqday  kwringan  ayrim  tabiiy  hodiysalarda  mavsumli  ritmikani  baholash  mum-

kin. Masalan, kuchli er silkinishlar kwpincha kuz va bahor oylarida yuz beradi. 

Insoniyat  wzining  xojalikdagi  mavsumli  ritmik  Wzgachaliklarini  nazarda  tutishi 

kerak. Mavsumli  wzgarishlarniing  fenologlar wrganib kelgan. Lekin ular asosan  organikalik 

dunedagi wzgarishlarni  baholab borgan.  Anig`ida ham mavsumli ritmik wzgarishlar,  yuqori-

dagi misollardan  kwrinib turibdi, tabiatning barcha   komponentlerida yuz beradi. 

3. Asrlik (asr ichida) ritmika. Bunday ritmlik jaraenlardan 11 yillik, 30-35 yillik, 90-

110 yillik tsiklda takrorlanib turuvchi iqlim wzgarishlarini  kwrsatish mumkin. 

11-yillik davriylik kwllarda loyqaning twplanishida,  daraxtlarning yillik halqalarida, 

chigirtkalarning kwpayishida ayrim kasalliklar epidemiyasida aniqlangan. 

 

18 

4.  Asr  osha  (kwp  asrlik)  va  geologik  ritmlar.  Asr  osha  ritmlardan  1800-1900  yil 

davom etadigan iqlimiy ritm biroz yaxshi wrganilgan. 

Tabiiy  geografik  jaraenlardagi  davriylik,  u  qancha  vaqtni  wz  ichiga  olganligidan 

qa`tiy nazar, epiq (berk) sistemani paydo etmaydi. 

Sababi landshaft qobig`i   twxtovsiz rivojlanishda davom etadi. 

Shuning  uchun  landshaftning    holati  hohlagan  bir  ritmning  boshlanishida  qanday 

bwlsa, ritm tugab boshlanaetganda oldindagiday holatda bwlmaydi.