Kirish fan haqida tushuncha. Fanlar tizimi
Insonning xwjalikdagi faoliyatining tabiatga ta`sirining geografik oqibatlari
Download 400,97 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tog`- jinslari wrnining wzgarishi va uning oqibatlari.
- Tabiy geografiyaning taxlil qilish yunalishlari.
- Geografik qobiq va uning shekaralari.
- Geografik qabiqting tuzilishi va uning a`hmiyeti.
- Qu§sh radiatsiyasi.
|
Insonning xwjalikdagi faoliyatining tabiatga ta`sirining geografik oqibatlari. Insonning xwjalikdagi faoliyati oqibatida tabiatda muayyan wzgarishlar yuz beradi. Ba`zi bir vaqtlari shunday bir wzgarishlar bwladi. Ular tabiatga ta`sir kwrsataetganda bular haqida hatto wylab kwrilmagan ham bwlishi mumkin. Insonning tabiatga ta`sirining oqibatlarini wrganish va ularning qanday natijalarga olib kelishini oldindan bilish uchun tabiatda, geografik tizimlarda, ularning komponentlarida insonning xwjalikdagi faoliyati bevosita yuzaga keltirgan wzgarishlar bilan birga komponent- larning wzaro aloqalarida, muvozanatida yuz bergan wzgarishlarni tahlil qilish juda wrinli. Inson xwjalik faoliyatining tabiatga ta`sirini wrganishda twrt narsaga alohida diqqat qratishimiz kerak. Insonning xwjalik faoliyati geografik sistema (landshaft) ning qanday komponentiga, komponentlar guruhiga ta`sir etadi. Uning kwlami qanday, qanday natijalar kwzda tutiladi. 2. Insonning bu ta`siri tabiat komponentlari orasidagi wzaro aloqalarda qanday wzgarishlarga olib keladi. 3. Insonning xwjalik faoliyati bilvosita ta`sir kwrsatilgan erdan atrofiga qancha masofada eyiladi. Buni wrganishda zarur. 4. Geografik sistemalarning inson ta`siri ostida wzgarishining tezligi va ywnalishi geografik sistemaning barqarorligiga bog`liq. Geografik sistemalarning tashqi ta`sirga nisbatan qanchalik barqaror ekanligini wrganish tabiiy muhitga inson ta`sirini analiz qilishda asosiy masala bwlib sanaladi. Geografik sistemalarning barqarorligi va ozgaruvchanlik xususiyai ularning tabiiy geografik tabaqalanishining qaysi pog`onasida ekanligiga, oddiy yaki murakkabligiga bog`liq. Shuning uchun inson xwjalik faoliyatining tabiatga ta`sirini wrganishda ham, tabiiy muhitni, landshaftlarni inson uchun qulay qilib yaxshilash ilojlarini ishlab chiqarishda ham qanday geografik sistemaga tegishli ekanligiga qarab tabaqali endashish zarur. Geografik komplekslarga insonning xwjalikdagi faoliyatining ta`siri turlarini in- dustrial, energetika, qishloq xwjaligi, rekreatsion va boshqa turlariga bwlish mumkin. 19
Insonning tabiiy muhitga ta`sirini fatsiya, urochishe, joy (mestnost`) landshaft, tabiiy rayon, tabiiy zona, wlka, region orasidagi xususiyatlarini wrganish mumkin. Insonning xwjalik faoliyatining geografik komplekslarga ta`sirini wrganish uchun maxsus ekspeditsiyalar tashkillashtirilib, statsionar kuzatishlar wtkazilib, kompleksli tadqiqot- lar olib borish wrinli.
Ingsonning xwjalik faoliyati natijasida er qobig`i (litosfera) ning jinslari tog`-kon sanoati, muhandislik qurilish ishlari, shaharlarni barpo etish natijasida bir erdan ikkinchi erga kwp kwchiriladi, ba`zi bir erlarda kwp miqdorda twplanib qoladi yaki olib ketiladi. Er qobig`idagi jinslarning bir erdan ikkinchi erga kwp miqdorda olib tashlanilishi gravitatsion muvozanatning buzilishiga olib keladi. Tog` jinslarining bir erdan ikkinchi erga olib tashlanishi antropogen rel`efni yuzaga keltiradi. Antropogen rel`ef mikrorel`efni, ba`zida mezorel`efni wzgartiradi. Sababi, kwmir qazib chiqariladigan erlarda chiqindi jinslar konlar (terrikonlar) ning balandligi 300 m gacha etadi. Kar`erlerning chuqurligi 580 m ga etadi. Maydoni bir necha km kv ga etadi. Katta kwmir havzalarida yuzlab terrikonlar land- shaft, wzgachaliklarini belgilaydi. Bunday rel`ef turlari geografik kompleksdagi tabiat komponentlarining muvozanatini wzgartirib, tabiiy geografik jaraenlarning wzgarishiga sababchi bwladi. Ayniqsa gravitatsion jaraenlar kuchayadi. Shahar qurilishida ham er qobig`ining muvozanati wzgaradi. Kata joylarning og`irligi natijasida erning yuzasi chwkadi. Toshkentda avvalgi kwplagan jarliklarni kwmib, er yuzasining tekislanishi natijasida suvning oqishi qiyinlashib, sel eqqanda kata kwlmaklar paydo bwlmoqda. Jarlarning kwmilishi er osti suvlarini yuzaga kwtaradi. Bu wz navbatida yangi tabiiy geografik jaraenlarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Kata suv omborlarining buned etilishida shu atrofdagi erlarning iqlimini yumshar- tadi, er osti suvining rejimini wzgartadi. Gravitatsion muvozanatni wzgartadi. Suv omboridagi suvning og`irligi yana shu qatlamlardagi bosimning muvozanatini wzgartib, er qimirlashiga ta`sir kwrsatadi. Insonning kon qazish faoliyati oqibatida er yuzi rel`efining wzgarishi (notekis bwlishi) tuproq eroziyasini, surilmalarning qulashlarini kuchaytiradi.
20
Insonning kon qazish faoliyati natijasida rel`efning wzgarishi atrofdagi juda katta bilvosita wzgarishlarga sababchi bwladi. Er osti suvlari, ayniqsa, er usti suvlarining rejimi wzgaradi. Er osti suvining sathi kamayib ketsada, kwtarilsada wsimlik qatlamiga, oqova suvning rejimiga, tuproqdagi jaraenlarga ta`sir etadi. Konlardvn chiqarib tashlangan kereksiz jinslar konlari tez ungiraydi va ularni shamol uchirib, suv oqizib atrofga tarqatadi. Bu jinslar kwpincha shwr, tarkibida sul`fatlar va boshqa zaharli moddalar bwladi. Inson xwjalik faoliyatining tuproqqa ta`siri yanada kuchliroq bwlib, kengroq may- donga tarqaladi. Erni haydash, tekislash tuproqqa ishov berish natijasida er yuzida har yili 3x10 kv12 tonna tog` jinsi wrnidan qwzg`aladi. Albatta erni haydash tuproqqa ishlov berish har turli wg`itlar berish, ekinlarning ho- sildorligini oshiradi. Hozirgi vaqtda quruqlik maydonining 10 foiz ortiq qismi haydaladi. Bu haydashdan oldin va haydalaetganda tabiiy wsimlik qatlami ywq qilinadi Shuning wzi ham tabiatdagi moda va energiyaning biologik aylanishiga ta`sir etadi. Buning ustiga wsimlik qatlamining ywq qilinishi suv va shamol eroziyasini kuchay- tiradi. Shuning uchun butun dunedagi haydaladigan erlarning 40-45 foizi har turli darajada yuvilgan. Chwllarimizdagi tizma qum rel`efi, tog`larimizdagi yalang`och enbag`irlar, surilma- larning paydo bwlishida insonning xizmati « juda katta bwlgan.
Kursting maqseti-studentlerde oqiw dawaminda poyda bolg`an, ko`binese alimlar va tabiy geograflar aldinda ushirasatug`in echishi qiyin ma`selelerge qizig`iwshilik oyatiw, olardi echish ushin umtiliwshilik poyda etiw, hozirgi ilmdegi va tabiy geografiyadag`i ilmiy va a`meliy muommolardi tu`sindiriw. Ha`r qanday ilmning aldinda bolg`aninday tabiy geografiyaning aldina qoyg`an maqsetleri, vazifalari va echish kerak bolg`an muommolari bar. Hozirgi vaqtda tabiy geografiya aldinda qanday muommolar bar. Biz kurs dawaminda usilarg`a toqtalip o`temiz. Olarding asosiylari to`mendegiler. 1.Tabiy kompleksler poyda etiwshi barlik komponentler va elementlerding o`z-ara alo- qalilig`i va o`z-ara qarim-qatinasiqlarin basqariwsha nizamlardi biliw va aniqlaw. Bularg`a geografik qabiqting komponentleri orasidag`i qarim-qatnaslardi aniqlaw va sanlik mexanizmin u`yreniw, olarg`a ta`sir etiwshi ekzogen, tektonikalik va kosmoslik faktorlarding ta`sirin
21
aniqlaw, olarding geografik rezul`tatlarin aliw ma`seleleri kiredi. Bul erde geografik ob`ektler va olarding sistemalarining kengislikte poyda bulish nizamliklari tu`siniledi. Tabiy geografiyada minglag`an belgili bo`lek-bo`lek ju`rgen faktler ma`lim. Ilmning vazifasi olardi ayirim gruppalarg`a biriktirip, keyninen uliwma teoriya va tushunchalerge ja`mlestirip uliwmalastiriw kerak. Tabiatting ko`plegen nizam va nizamliklari bizlerge da`slepki ata-babalarimiz turmisinan emperikalik jol tabiat o`tip, bizlerge a`dettegi na`rsege aynalg`an. Biraq elede tabiatta ashiliwi kerak nizamliklar ko`p va o`z ashiliwlarin ku`tpekte. S.V.Kolesnik ta`repinen tabiattag`i ayirim nizamliklar keltirilgen. Masalan, 1) Materikler va okeanlar bir-birine o`zining jaylasiwi boyinsha qarama-qarsi. 2) Materiklarding shetleri oraylik bo`limlerine qarag`anda ko`teringki. 3) Barlik geografik komponentler va landshaftlar kenglik boyinsha ekvatordan polyuslerge qaray nizamli o`zgeredi. 4) Geografiyaning bir tiptegi zonalar ha`r qiyli poyaslarda qaytalanadi. Bularding ha`r birining astinda bir nizam jatir.
Tabiy geografiyaning izertlew ob`ekti geografik qabiq bulib esapalanadi. Ol o`z aldina ju`da` quramali, tariyxiy da`wirlerde poyda bolg`an va u`ziliske ushiramay rawajlanip atirg`an o`z betinshe sapali materiallik sistema. Ol troposferaning joqarg`i shegarasinan, er qabig`ining to`mengi shegarasi yamasa Moxorovich shegarasina deyin. Biraq, geografik qabiqting bul ko`rsetken shegarasin vame ilmpazlar ta`n almaydi. Ko`pshilik geogroflar (A.G.Isachenko53, D.L.Armand 57, I.M.Zabelin 57, F.N.Mil`kov, L.P.Shubaev 1977) geografik qabiqting joqarg`i shegarasin troposferaning joqarg`i shegarasi- nan o`tkeredi. V.I.Vernadskiy, A.A.Grigor`ev, S.V.Kolesnik, K.K.Markovlar qabiqting jo- qarg`i shegarasin stratosferaning ozon ekrani yag`niy tirishilikting joqarg`i bag`anasin bel- gileydi. M.M.Ermolaev-stratopawzani, N.M.Svatkov-mezapawzani, I.M.Zabelin-tengiz betinen 10-11 km, sebebi usi biyiklik arjag`indi inson va haywanlar hawadan kislorod tolik qabil ete almaydi. Bul jag`dayda tek g`ana bir faktor yag`niy biologiyalik faktor esapqa aling`an, basqa faktorlardi da esapqa aliw za`ru`r. A`sirese geografik qabiqting to`mengi shegarasin aniqlawdi alag`atliklar ko`p. K.K.Markov-du`n`ya ju`zilik olkeanning eng chukurg eri, N.M.Svatkov-0 0 yillik temperatura amplitudani (15 m qurg`aqlik chukurgligiva 400 m okaenda) G.V.Gorbatskiy 64, ko`p yillik tonning to`mengi shegarasin, S.V.Kalesnik-er silkiniw chukurgligi, A.G.Isachenko- stratosferada, I.M.Zabelin-5 km materikte, 4-12 okeanda, sebebi bul chukurglikke organikalik
22
tirshilik va suw suyiq halinda ushiraspaydi. A.grigor`ev, D.Armand, N.Neklyukova- Moxorovich shegarasi. Chunday qilib ko`pshilik geograflar geografik qabiqti bir yamasa eki asosiy ko`rsetkishler tabiat ayiradi. Negizinde geografik qabiq o`z aldina quramali tabiy sistema esaplanadi.
Geografik qabiqta energiya va moddalarding eki bag`dari ushirasadi.
1.Ekzogen faktor, sirttan yag`niy kosmos faktori. 2.Endogen faktor erningg ishki qurilisinan keliwshi. Geografik qabiqqa yag`niy geosferag`a, litosfera, gidrosfera, atmosferaning to`mengshi qatlami (troposfera), biosfera, pedosfera (topiraq qatlami) kiredi. Geosferaning birligi- geografik qabiqting a`hmiyetli qurami esaplanadi. Agar geografik qabiqting bir birligi o`zgerse, onda uning basqa birlikleri o`zgere baslaydi. Bul o`zgerislerdi aldinnan biliw tabiat- ting tabiy rawajlaniwinda insonlarding xojalik jumislarinda a`hmiyetli orin iyeleydi. Suning tabiat birge hozirgi zamon tabiy geografiyasining eng asosiy muommolarining biri esaplanadi. Tabiat tolik birlik ekenin bile turip, olarding bir-biri tabiat tig`iz aloqalilig`in bile turip onda bir jaqlama is alip bariw qa`te boladi va u`lken ekononmikalik, ekologik muommolarg`a alip keliwi mu`mkin. Suning shin xojalik bag`darlarinda tabiatti komplekli izertlew za`ru`r. Masalan, Miotsen da`wirinde jaqsi rawajlang`an, hozirgi vaqtda 10 tu`ri qalg`an murtli Kitler du`n`yadag`i erde jasag`an eng iri haywanlar esaplanadi. Uning uzinlig`i 30 metr, awirlig`i 150 tonna bulib, (dinozavrlar awirlig`i 50 tonna bolg`an) bir jegende tonnag`a jaqin mayda janwarlardi qurtadi. Bul kitlerding qurip ketiwi tabiatqa a`dewir ta`sir jasaydi. Sebebi olar ko`p mug`darda zooplanktonlar tabiat aziqlanadi. Olar o`z gezeginde mayda vodorosl`- fitoplanktonlar tabiat aziqlanadi. Fitoplanktonlar tog`aylar tabiat birge bizingsa§ramizg`a ko`p mug`darda kislorod jetkerip tur.
Suning ushin tabiat bilan isleskende tabiy resurslardi ratsional poydalanishding optimal jag`daylarin tabiwdi talap qiladi.
Geografik qobiqtag`i moddalarning va energiyaning aylanisi protseslerding summarli o`zgerisine alip keledi. Bizlerge suwding, biologiyalik, geoximiyalik, geologiyalik aylanislar belgili. Olardan suw aylanisi va biologik aylanis insonlar ta`repinen jaqsi urganilgan. Geoxi- mik aylanis biraz az urganilgan. Geologiyalik aylanisting mexanizmi, sebepleri bizlerge bel- gisiz. Olardi biliw er ilmining eng a`hmiyetli muommolarining biri.
Moddalarding va energiyaning qaysi bag`darda rawajlanip atirg`anlig`i va uning qan- day aqibetlerge alip keliwin biz aniqlay alsaq, onda biz tabiatting qubilislarin aldin-ala alamiz va insonmoddating ertenggi ku`nin bile alamiz. 23
Aylanis ta`sirinde geografik qabiqta tsiklli va ritmli o`zgerisler bulib turadi, yag`niy ha`r qiyli protseslerding waqitlik qaytalaniwi. Uliwma aytqanda aylanisting sebepleri bolg`an tsiklli va ritmli tushunchaler uliwma bulib, ishki va sirtqi ku`shlerding ma`nggi shegi joq gu`resi esaplanadi. Bul aylanis ilmpazlarding pikirinshe tabiattag`i u`zilmes o`zgeristing basli dvigateli bulib tabiladi. Moddalar tabiat energiyaning almasiwi aspan denelerining qozg`alisina aloqali. (planetalar a`tiraplarinda joldaslarining aylaniwi,sa§ralarding o`z ko`sherinde aylaniwi va ku§sh do`gereginde aylaniwi, ku§sh sistemasining Galaktika yadrosi do`geregindegi aylan- isi x.t.b.). Tabiatta ju`z beretug`in ko`pshilik global protsesslerding qaytalaniwi usi aylanisqa aloqali. Ma`selen, erningg o`z ko`sherinde sutkalik aylanisi radiatsiyalik va yillilik sutkalik o`zgerisine alip keledi, ol o`z gezeginde atmosferada va gidrosferadag`i aylanisti poyda qiladi, ol da o`z gezeginde tiri organizmlerding ritmin poyda qiladi x.t.b. Sutkalik aylanis bilan ten- gizdegi priliv, otlivler aloqali ja`ne de erdegi bolatug`in protsessler (materiklerding qa`liplesiwi, okeanlarding dinamikasi x.t.b.). Qu§sh radiatsiyasi. Er ku§shtan yiliga 1,36x1024 kkal yillilik aladi. Erningg ku§shtan alatug`in energi- yasining mug`dari (1,36x1024) 00 temperaturada putkil er betin 35 sm qalinglikta qaplang`an muzdi eritiwge jqiladi. Du`n`ya ju`zlik okean 1,5 sekundta qaynap parlanip keter edi. Bul mug`dar tabiat salistirg`anda erningg basqa jaqtan alatug`in energiyasining mug`dari ju`da` az sandi quraydi. ku§sh radiatsiyasi atmosferada san va sapa jag`inan o`zgeriske ushiraydi. Ha`tteki ju`da` qurg`aq va taza atmosfera nurin o`zine singirip va taratip quyash radiatsi- yasining ku`shin pa`seytedi. Atmosfera tiykarinan ul`trafiolet va infra qizil nurlardi singiredi. Uliwma alg`anda atmosferaning ku`nning nurli energiyasin o`zine singiriwi quyash radiatsi- yasin 17-25 % ke kemeytedi. Qu§sh radiatsiyasi tikkeley, tarqalg`an va summarlik radiatsiya dep u`shke bo`linedi. Qu§sh radiatsiyasining atmosfera arqali er betine shekem jetip keletug`in radiatsiyasi tikkeley radiatsiya dep ataladi, al atmosfera arqali taratilip jiberilgen radiatsiyasi tarqalg`an ra- diatsiya dep ataladi. Qu§shning er betine kelip tu`sken barlik radiatsiyasi summarlik radiatsiya dep ataladi. Atmosferaning bultli bulishi, ondag`i shang-tozangning mug`darina va ku`nning biyikligine aloqali bulib, tikkeley va tarqalg`an radiatsiya orasidag`i qatnas o`zgerip turadi. Ashiq hawa rayinda tarqalg`an radiatsiyaning mug`dari 0,1 % ten aspaydi. Al bultli hawa rayinda tikkeley radiatsiyag`a qarag`anda tarqalg`an radiatsiyaning u`lesi ko`p bulishi mu`mkin. ku§sh nurining er betine tu`siw mu`yeshi qansha az bolsa, quyash radiatsiyasining ku`shi sonsha kemeyedi. ku§sh radiatsiyasi ku`shining ku`n nurining tu`siw mu`yeshine aloqalilig`in to`mendegi for- mula arqali ko`rsetiwge boladfi
24
I I =I 0
Bunda I 0 -qu§sh radiatsiyasining intensivligine nurding tik tu`skendigisi. I I -qu§sh radiatsi- yasining er betine mu`yesh bilan tu`skendegi mug`dari.
Qu§sh nurining tu`siw mu`yeshi tek 23 0 27 I arqa kenglik va 23 0 27 I qubla kengliklerde 90 0
mu`yeshining azayiwina aloqali er betine tu`setug`in qu§sh radiatsiyasining mug`dari azayadi. Yil dawaminda va sutka dawaminda quyashting biyikligi turaqli bolmag`anliktan er betining quyashtan alatug`in issilig`i o`zgerip turadi. 1) Landshafshunosligining rivojlanish tarixi. 2) G`LandshaftG` tushunchasi (umumiy, regional, tipologik). 3) Antropogen landshaftlarni urganish.
Landshafshunoslik ilmi uzining chuqur ildizli ekanligi tabiat belgili. Landshaftshunos- lik ma`seleleri V.V.Dokuchaev., D.N.Anuchin., A.N.Voeykov., V.I.Vernadskiy., G.F.Morozov., L.S.Berg., A.A.Borzov., S.S.Nestruev miynetlerinde qaralg`an va tiykari saling`an.
L.S.Berg (1915, 1930, 1947) o`zining jumislarinda G`landshaftG` tu`sinigin tu`rlishe bayanlag`an. Landshaftqa misal etip, ol xududi yaki orinning tiplerin, sonday-aq, individual birliklerde de ko`rsetken. Sonliktan A.S.Berg landshaft xaqqida ta`liymatting baslawshilarinan biri, va regional va tipologiyalik bag`dardag`i ag`imlarg`a da ta`sirin tiygizgen. Ol landshafti regional va tipologik ta`repten tu`sindirgenligi ushin ol landshaft xaqqida uliwma tushuncha beriwshi ilmpaz desede boladi. Ol bir kishi regionning ayirim tabiy kompleksine analiz beriw arqalfi, sol zonaning sonday tabiy komplekslerine de analiz bergen bolamiz degen.
S.S.Nestruev landshaft xaqqida jazg`anda ol komponentlerding G`sharayatlariningG` almasiwi, olarding bir-biri tabiat aloqalilig`i va bir-birine ta`siri xaqqida jazg`an. (1918, c 88). Uning pikirinshe landshaft sheklengen xududi emes, al keng tushuncha. Usi pikiri ushin F.N.Mil`kov landshafti uliwma tushuncha dep aytiwshilarding baslawshilarinan biri dep ko`rsqiladi. S.S.Nestruev landshaftlardi G`xududilik tipleriG` dep atag`an. Ol landshaft termini tabiat TTK klassifikatsiyalik birliklerin tu`singen, yamasa landshaftti uliwma tipologiyalik tu- shuncha dep atag`an.
Landshaftti texnologiyalik planda traktovka qilg`anlardan biri B.B.Polinov (1926, 1927) bulib tabiladi. Ol o`zining G`Peski Donskoy oblasti, ix porvi i landshaftiG` atli miynet- inde landshaftti tipologik birlik dep atag`an. Landshaftting regional traktovkasi. Regional yaki individual tushuncha. L.S.Berg., A.A.Grigorev., S.V.Kalesnik., A.G.Isachenko., N.A.Sol`ntsev., N.I.Berenchuk., N.I.Mixaylov x.t.b. miynetlerinde aytilg`an va aytilip atir.
25
L.S.Berg (1947) geografiyaning asosiy birligi landshaft G`Geografik individual yamasaa tu`rG` dep atag`an.
A.G.Isachenko G`GeografiyaG` ning basqa Fanlerden ayirmasi ol har G`individG`, yamasa ha`r bir landshaftti bo`lek-bo`lek u`yrenedi, al basqa Fanler G`tabiy FanlerG`, suning ishinde biogeotsenologiya, tu`rler tabiat islesedi. (1953. C 271).
Biraq jeke, bo`lek na`rse ilmning ob`ekti bola almaydi. Qay erde ja`mleskenlik bol- masa, ol erde ilm de bulishi mu`mkin emes. P.S.Kuznetsov bul tuwrali bilay dep jazadi. G`Ha`zirge deyie landshaft xaqqida geografiyaning individualG` degen tushuncha bar. Barlik tushunchaler inson iskerligining abstraktsiyalik va ja`mlesiwi juwmag`i bulib tabiladi. Land- shaft aniqlawda bul na`rse ko`rinbeydi va ol sol tu`rinde a`melge asirilsa, landshafttaniwding tiykarina jaman ta`sir etiw mu`mkin, sebebi, ja`mleskenlik, juwmaqlasqanliksiz ilmiy biliw bulishi mu`mkin emes. Biliw sonnan ibarart, ha`r qanday jeke na`rselerden uliwma na`rse kelip shig`adi. (1961, c 51).
Jeke na`rseni-konkret er beti uchastkasin, salistirma birgelikli tabiy kompleksti izertley otirip bir na`rsenibolatug`in na`rseden ayirip va tipizatsiyalawg`a o`tiwimiz kerak boladi.
Landshaftlardi tipologiyalastirip tu`siniw duris boladi. Sebebi, N.A.Sol`ntsev pikiri tabiat aytqanda barlik ilmlerde tipologiyalik tushuncha basim keledi. Tu`r-biologlarda, topirak tipii-topirak taniuda tipologiyalik tushuncha, al jeke individ emes. Landshaftlarding individuallig`i uning asosiy birligi etip alinatug`in bolsa, onda ha`r bir landshaft jeke izertleniwdi talap qiladi. Bunday izertlew kelesheksiz, a`sirese, u`lken xududi- larda quramali, mayda regionallik birlik turatug`in mozaykali rayonlarda. Problemani echishde tipologiyalik bag`dar, ju`da` qolayli, bul erde ha`r qiyli usillardi qollaniwg`a mu`mkinshilik beredi. A.G.Isachenko (1953, 28 b) G`Landshaft va geografik rayon mag`inasi boyinsha si- nonimG` dep aytadi. Al ayirim ilmpazlar, landshaft regional birlik retinde taksonomiyalik sis- temada rayong`a bag`indiriladi. Biraq, fiziklik-geografik rayonlastiriwdag`i ta`jriybeler rayon o`z gezeginde G`podrayonG` g`a bo`linetug`inin ko`rsqiladi, al podrayon bolsa, o`z betinshe erkin birlik bolmag`anliktan, xududining regional bo`liniwinde asosiy birlik dep ko`rsetiwge bolmaydi. Al landshaftti tabiy geografik rayon dep ko`rsetiw, tawli regionlardi izertlewde tu- wra kelmeydi, sebebi, ol erde ha`r bir tabiy geografik rayonda bir qansha landshaft tipleri, biy- iklik zonallik nizamlig`i tabiat bir-birin almastirip otiradi. Agar bul tushuncha bir na`rseni ko`rsetse, onda tabiy geografik rayonlastiriw kartasi landshaft kartasi tabiat bir bulishi kerak. Biraq landshaftti regional tushuncha retinde qaraw- shilar tabiy geografik kartani landshaft kartasi dep qaramaydi. Olarding landshaft kartalari ti- 26
pologiyalik bulib, olarda tabiy xududilik tipleri ko`rsetiledi, al landshaftlar individual birlik ret- inde korsetilmeydi. Landshaftti uliwma tushuncha dep qarawshilar bag`dari. Bul bag`darding baslawshilari S.S. Nestruev (Mil`kov) va L.S.Berg (Gvozdetskiy, 1979) bulib sanaladi. Landshaftti uliwma tushuncha dep propogandalawshilardan eng aktivi F.N.Mil`kov, sonday-aq D.L.Armand, P.S.Kuznetsov, V.I.Prokaev, Yu.K.Efremov x.t.b. bulib tabiladi. Bul bag`dardag`ilarding tu`siniginshe G`landshaftG` G`TTKG` ge teng. Olarding da`llillewinshe landshaftlarg`a barlik klassifikatsiyadag`i va xududidag`i va tipologiyalik, va regionallik birlikler kiredi. Al mag`anasi boyinsha poydalang`anda G`landshaftG` tu`sinigi G`rel`efG`, G`klimatG` x.t.b. tu- shunchaleri tabiat birdey. G`Qizilqumning rel`efiG`, G`U`stirtting rel`efiG`, G`To`mengi A`miwda`r`ya rel`efiG`, G`Qizilqumning klimatiG` degendey G`U`stirt landshaftiG`, G`To`mengi A`miwda`r`ya landshaftiG` dep aytiw mu`mkin. Biraq landshaft sipatinda ko`plegen landshaft, TTK tiplerinen turiwshi u`lken regiondi ataw maqsetke muwapiq bol- maydi. Onday misallar F.N.Mil`kov ta`repinen jiyi qollaniladi. Masalan G`Rus tegisligi land- shaftiG`, (1967, 25 b). Landshaftting tipologiyalik tu`sinigi. Tipologiyalik tushuncha B.B.Polinov, S.S.Nestruev, azda bolsa L.S.Berg miynetlerinde ko`riwge boladi. Bunday pikirdi K.K.Markovta ko`riwge boladiU` tabiy geografiya G`geografik ortalik va orinning tipleriG` - geografik landshaft tuwrali ilm dep jazadi (1951, 8 b). A.I.Perel`man (1960, 9 b) o`zining miynetinde G`landshaftG` terminining tipologiyalik tu`sinigin qabillaytug`inin va uning G`fizikalik-geografik rayonG` termini tabiat sinonim emes ekenligin aytadi. Landshaftti tipologiyalik dep tu`sinetug`in ilmpazlar qatarina sonday-aq E.M.Murzaev, N.A.Gvozdetskiy, N.A.Kogay, V.M.Chupaxin, A.E.Fedina, I.P.Kadel`nikov xa`m ko`plegen gruziyalik, a`zerbayjanlik, ukraynalik va bir qansha Sibir geograflari kiredi. Tipologiyalik traktovka shet el ilmpazlari ta`repinen ta`n aling`an. N.Krebe, I.Shmitxyuzen va G.Lautendax landshafttaniwda normativlik (tipologik) podxodting kerakli ekenligin aytadi. Pol`sha geograflari suning ishinde, E.Konuratskiy, Polshada G`landshaftG` termini uliwma tushuncha yaki tipologik kategoriya dep ju`ritiledi. Landshaftti tipologik tushuncha dep qarawshilar uning birgelikli ekenliginen kelip shig`adi. Landshaft tipologiyalik mag`inada – belgili bir xarakterge iye xududili mestnost`. Landshaft tabiy komponentlerding (geologiyalik tuzilishi, rel`ef, topiraq x.t.b.) dialektikalik birligi birdey TTK, sipatinda olarding birligi, qa`siyeti boyinsha qaysi xududida jaylasiwina qaramastan tu`siniledi. Bul jag`dayda landshaftting tarqaliw maydani landshaftting tipologi-
27
yalik birligi, al uning ishindegi qa`legen uchastka uning konkret landshaft bo`legi bulib sanaladi. Landshaft-ha`rqanday TTK emes, ol birdey (salistirmali tu`rde) TTK. Ilm va texnikanin bunan bilayda rauajlaniui ekologik baklau jumislarin bunan bilayda kobeytiuge tuura keledi. Global` masshtabta ekologik baklau jerdeminde tebiygiy muxittin ozgerislerin bilip ogan karsi guresiu ilajlarin islep shigiuga mumkinshilik beredi. Keleshekte tebiygiy muxitti baklau arkali onnan unemli duris poydalaniu bir sistemasin islep shigiu mum- kinshilik boladi. Xezirgi uakitta sheshimi kiyin mashkalalar kop. Olardin katarina inson va tabiat orasidagi oz-ara katnas masalalari kiredi. Sebebi qurshob turgan tebiygiy muxit Jaxonndegi barlik xaliklar va memleketler ushin kedirli va kimbat. Oytkeni jasau ortaliginin pataslanbauina vame tendey juuapker va mepdar. Sonliktan bul mesele xezir xalqaro masshtabtagi meselege aylandi. qurshob turgan muxitti muxofaza qilish boyinsha xalqaro birge islesiu xer kiyli bagdarda alip bariladi. Olar tejiriybe almasiu, ayrim ellerdin xizmetlerin koordinatsiyalau, tebiygiy muxittin gey bir elementlerin muxofaza qilish, regionallik baklau sistemasin islep shigiu va tabiat xakkindagi siyasattin printsiplerin va stradegiyasin aniklau bizinsa§ramiz va kosmos kenisligi tabiatti muxofaza qilishdin xalqaro xukik ob`ekti bulib esaplanadi. Dun`ya juzlik okean suvindagi onin tubindegi kazilma va biologiyalik resurslari xalqaro xukik muxofaza qilishda tabiy muxittin birinshi derejeli ob`ektin kuraydi. Ogan materikler, tabiy jagdaydagi kompleksli, er tabiat aloqali bolgan topirak va er asti kazilma bayliklari, suv resurslari, osimlik va xayuanat dun`yasi kiredi. Sonday - ak atmosferalik xavo, Jaxonndegi materiallik kenislik yaginiy er atirapindagi kosimslik kenislik, ay, kosmoslik korabl`larga qulay kun sistemasining sa§ralari tebiatni muxofaza qilishning xalqaro xukik normalari asosida muxofaza qilinadi. Davlatlar xududida muxofaza qilinadigan xalqaro tebiy ob`ektler xalkarolik va internatsional bulib ekkiga bulinadi. Maxalliy tabiy ob`ektlerge ayrim davlatlarning xududida joylashgan tabiy resurslar va tengiz suv jag`olarida kontinental`li shel`flerdagi materiklarning kozilma boyliklari kiradi. Al jaxon okean, Antriktida va atmosferaning ayrim qismi, kosmos kenisligi gey bir mustaqil davlatlarning shekaralaridan toshkarida joylashgan tabiy kozilma boyliklar xalkaro tabiy ob`ektlardi tashkil qiladi. Ular xalkaro tebiy ob`ektlarning kanun rejimi asosida xalkaro xukuk tabiat aniklanadi. Download 400,97 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|