Koinotning qurilish ashyolari
Download 39.22 Kb. Pdf ko'rish
|
Koinotning qurilish ashyosi
|
karbonat (Na
2 CO 3 ) ni kaltsinatsiyalangan soda deb nomlashgan. O‘z xossalariga natriy gidroksidiga (yodingizda bo‘lsa, uni o‘yuvchi natriy der edik) o‘xshab ketadigan kaliyli birikma – kaliy gidroksidini (KOH) esa o‘yuvchi kaliy ham deyiladi. Kaliy gidroksidi, natriy gidroksidga ko‘ra tannarxi qimmatroqdir. Kezi kelganda kaliy elementining nomlanishi tarixiga ham to‘xtalib o‘tsak. Biz o‘rta asrlar oxirida potashning qanday olingani haqida aytib o‘tdik. Aynan shunday usul bilan, ya'ni 111 potash olish uchun qaynatiladigan kulni, o‘rta asrlarda musulmon sharqi olim va mutaxassislari «al-quili» deb nomlashgan. Ta’kidlash shartki, hozirgi zamon g‘arb adabiyot va manbalarida o‘rta asrlar musulmon sharqi allomalarini yanglish umumlashtirib «arab olimlari» deyishadi. Vaholanki bu – xato yondoshuvdir, zero ularning umumiy ilmiy so‘zlashuv tili arab tili va e’tiqodi – islom dini bo‘lgan bo‘lsa-da, aslida olimlar boshqa-boshqa millatlarga mansub bo‘lishgan va bu tabiiy. Ular orasida esa, buyuk millatdosh bobokalon olimlarimiz ham juda ko‘p bo‘lishgan. Ushbu satrlar orqali nimaga ishora qilayotganimni hozir tushuntiraman. Potash bu ishqor, o‘yuvchi moddadir. Uning «tuvak tubidagi cho‘kindi»dan olinganini aytib o‘tdik. Xalqimiz maishiy turmushida avvallari (hali kir sovun va sodalar mavjud bo‘lmagan paytlarda) kir yuvish uchun qaynatilgan kul suvidan foydalanishgan. Bunda ishqoriy eritma hosil bo‘ladi va kirlarni, ayniqsa moy va yog‘lar singib ketgan matolarni yuvishda osonlik beradi. Bu amaliyot tandir-o‘choqqa ega xonadonlarda balki hozir ham bor. Xususan, piyola va shunga o‘xshash idishlarni kullab yuvishni opa-singillarimiz qotirishadi. Yevropa tillariga «kaliy» tarzida o‘tgan arabcha «al-quili» so‘zining o‘zagi ham, bizning ona-tilimizdagi «kul» so‘zi bo‘lishi ehtimoli katta. Chunki, arab tilida kulning o‘zini boshqacharoq nomlashadi. Harholda bu mening shaxsiy taxminim. Lekin, imkon bo‘lsa, tilshunoslarimiz bu borada kichik tekshiruv o‘tkazishsa ham chakki bo‘lmasdi. Asosiy mavzuga qaytsak. «Ishqor» so‘zi sizga albatta tanish bo‘lsa kerak. Sovun tayyorlash jarayonida ortiqcha natriy gidroksidini chiqarib tashlash kerak bo‘ladi. Aks holda bunday sovun bilan yuvilganda terini qichishtiradigan bo‘lib qoladi, ya'ni, u o‘yuvchi xossasini namoyon qiladi. Ba’zi sovunlar reklamasida, sovunning «keskin ishqorlarga ega emasligi» haqida ham gap qistirib o‘tiladi. Shuningdek, siz biror suyuqlik muhitining ishqoriy ekanligi haqidagi gaplarni ham eshitgan bo‘lsangiz kerak. Ishqoriy muhit bu – kislotali muhitga qarama- qarshi muhit bo‘ladi. Odamlar sovun nimaligini bilmagan qadimgi zamonlarda, ayrim xalqlar, chunonchi qadimgi Misrliklar, Rimliklar va yunonlar kulning tozalash xossasi borligini bilishgan. Kulning bunday xususiyatining asosiy sababchisi esa, unda kaliy karbonatining mavjudligi bilan bog‘liqdir. Kaliy karbonati ham xuddi natriy karbonati singari yog‘ va moylarning molekulasini parchalash xossasiga ega bo‘lib, lekin bu ishni kaliy karbonati amalda yaxshiroq bajaradi. Natriy va kaliy elementlari ishqoriy metallar safiga kiradi. Ishqoriy metallar turkumidagi boshqa metallar esa, natriy va kaliydan ko‘ra juda kamyobdirlar. Ular orasida eng soddasi – davriy jadvaldagi uchinchi raqamli element bo‘lmish – litiydir. Litiy davriy jadvalda 112 aynan natriyning ustida joylashadi va u eng yengil metall sanaladi. U suvdan ham ikki barobar yengil bo‘ladi. Shunga ko‘ra, litiy ko‘plab yog‘och turlaridan ham yengil bo‘ladi. U alyuminiydan besh barobar yengilroqdir. Biroq litiyning yengilligidan naf baribir kam. U aytilganidek, kamyob modda bo‘libgina qolmasdan, o‘zi kabi barcha ishqoriy metallar singari, juda faol hamdir. Uning yana bir xossasi borki, bu narsa boshqa ishqoriy metallarning «qo‘lidan kelmaydi». Ya'ni litiy, havoda hatto azot bilan ham reaksiyaga kirishadi. Litiyning kam miqdorlarini qo‘shish orqali ayrim qotishmalarning mustahkamligi orttiriladi. Shuningdek, mushakbozlik vaqtida osmonda paydo bo‘ladigan qizil rangli yog‘dular ham, feyrverklarga qo‘shilgan litiy nitrati (LiNO 3 ) tufayli yuzaga kelishini aytib o‘tamiz. Litiy elementi qo‘llaniladigan yana bir soha bu – vodorod bombalarini tayyorlash texnologiyasidir. Bunda litiy gidridi qo‘llaniladi. Ayni moddaning boshqa bir keng qo‘llanish sohasi esa – plastmassa ishlab chiqarish sanoatidagi katalizatorlik vazifasi hamdir. Litiyni ilk bora kashf qilgan olim – Avgust Arfvedson bo‘lib, bu element 1817-yilda Shvetsiyaning Stokgolm shahrida ochilgan. Arfvedson ham, litiyning qardoshlari – natriy va kaliyni kashf etilishida Gemfri Devi qo‘llagan usulni, ya'ni, elektrolitik jarayonni qo‘llagan. Element nomini esa, yunoncha litos - «tosh» so‘zidan kelib chiqib atashgan. Sababi, o‘sha zamonda olimlarga ma’lum bo‘lgan atiga ikkita boshqa ishqoriy metallar – o‘simliklardan ajratib olish mumkin bo‘lgan natriy va kaliydan farqli o‘laroq, litiy faqat muayyan minerallar tarkibida bo‘lardi. Minerallar esa ko‘pincha qattiq holatda, tosh ko‘rinishida uchraydi. Og‘ir ishqoriy metallar bo‘lmish rubidiy va seziy esa boshqacharoq yo‘sinda, anchayin qiziqarli tarzda kashf etilgan. Siz albatta, har bir element qizdirilganda o‘zidan ma’lum rangdagi yorug‘lik chiqarishini va ushbu yorug‘lik nurlarini prizmadan o‘tkazilsa, u muayyan ketma-ketlikdagi ranglarga taqsimlanishini bilsangiz kerak. Tabiatdagi har bir elementda ushbu ranglar ketma-ketligi bir-birini takrorlamaydigan, faqat o‘zigagina xos bo‘lgan tarzda namoyon bo‘ladi. Natriy yoki, tarkibida natriy tutgan kimyoviy birikmalar qizdirilganida spektrda yorqin sariq chiziqlar yaqqol ajralib ko‘rinadi. Kimyoviy tahlilning bunday usulini spektroskopiya deyiladi. Ushbu usul orqali Quyoshdan geliy elementi kashf qilingani haqida ko‘pchiligimiz yaxshi bilamiz. Spektroskopiya vositasida aniqlangan ilk kimyoviy element geliy deb o‘ylaydiganlar xato qilishadi. Spektroskopiya orqali turli elementlar va kimyoviy birikmalarning xossalarini o‘rganishni boshlab bergan olmon olimlari – Bunzen va Kirxgof 1860-yilda, bir kimyoviy birikmani qizdirib tekshirish orqali, uning spektrida boshqa joyda takrorlanmaydigan moviy chiziqlarni payqab qolishadi. Ushbu rangli spektral xossalarni namoyon qiluvchi elementlarni tahlil qilib, Bunzen va Kirxgof uning ishqoriy metallar turkumiga mansub, fanga shu choqqacha noma’lum bo‘lgan metall ekanini aniqlashdi. Ular ushbu metallga lotincha «seziy» ya'ni, «moviy osmon» deb nom berishgan. O‘zidan taralayotgan nur xossalari orqali kashf qilingan ilk element aynan seziy bo‘lgan edi. 113 Tez orada mazkur ikki olim aynan ushbu usul bilan yana bir ishqoriy metallni kashf qilishdi. Bu safar spektrdagi noma’lum elementni ifodalayotgan chiziqlar to‘q qizil rangda edi. Shu sababli ular mazkur elementi lotinchada «to‘q qizil» ma’nosini beruvchi «rubidiy» deb nomlashdi. Albatta, spektroskopiya orqali kashf qilinganidan so‘ng, ushbu elementlarni o‘zini alohida holda, sof element tarzida ajratib olishni amalda uddalanishi uchun ancha vaqt o‘tgan. Chunonchi, seziyni sof metall ko‘rinishida olinguncha 1882-yil kirib kelgan bo‘lsa, rubidiyni 1910-yilga kelibgina alohida holda olishga erishilgan. Ularning har ikkalasi Devi uslubida, ya'ni, elektrolitik yo‘sinda ajratib olingan. Seziy – metallar ichida eng yumshog‘i bo‘lib, unga xuddi mum singari shakl berish oson. Lekin u shuningdek metallar ichida eng faoli hamdir. Seziy 28.5 °C haroratdayoq erishni boshlab yuboradi. Shunday ekan, siz issiq kunlarda seziyni faqat suyuq holda ko‘rasiz. Hozirda olimlarda elementlarni qizdirilganda ularda elektronlarning uchib chiqishi, hamda, keyin ularning yana atomlar atrofida guruhlanishi tarzida modellashtirilayotgan kimyoviy tajribalar nazariyasi mavjud. Bunday amaliyot aynan seziy bilan eng oson bajariladi. Olimlar kelajakda elektronlarni bunday tarzda uchirish va qayta tartiblash orqali koinot apparatlarini harakatga keltirish mumkin bo‘ladi deb hisoblamoqdalar. Bunday harakat uzatish usulini ionli uzatma deyiladi. Shunday ekan, bu turdagi nazariy dvigatellar qachondir kelib real voqe’likka aylansa, ular uchun aynan seziy elementi asosiy yoqilg‘i bo‘lib xizmat qilishi mumkin. |
