Kristallografiya va mineralogiya

Nazorat savollari: 
1. Mineral nima? 
2. Hozirgi vaqtda minerallarning soni nechtasi aniqlangan? 
3. Minerallarning tasnifi nechaga bo‘linadi? 
4. Minerallarning hozirgi zamon tasnifi nimalarga asoslanib tuzilgan? 
 
14. Minerallarning kimyoviy tarkibi va tuzilishi 
Minerallarning kimyoviy tarkibi kimyoviy formula yordamida ifodalanadi. 
Formula faqat minerallarning kimyoviy tarkibini ifodalagan holda – empirik, va 
atomlarning bir-biriga nisbatan joylashishini va bog‘lanishini ifodalagan holda - 
strukturali formula tarzida bo‘lishi mumkin. 
Minerallar tabiatda kimyoviy element sifatida (sof tug‘ma minerallar) juda 
kam uchrab, asosan kimyoviy birikmalar holida uchraydi. Minerallarni tashkil 
qiluvchi birikmalar asosan sodda, murakkab va suvli birikmalar tarzida uchraydi. 
Bundan tashqari minerallar izomorf aralashmalar tarzida ham uchrashi mumkin.
Sodda kimyoviy birikmalarga oksidalar (Al
2
O
3
, Fe
2
O
3
, SiO
2
va boshqalar), 
har xil kislorodli tuzlar (СaСO
3
, CaSO
4
, Mg
2
SiO
4
va boshqalar), sulfidlar (HgS, 
FeS
2
, PbS va boshqalar), galoid birikmalar (NaCl, CaF
2
va boshqalar) kiradi. 
Sodda kimyoviy birikmalardan tashqari, tabiatda murakkab birikmalar ham 
ko‘p uchraydi. Bularga ikki sodda tuzdan tashkil topgan murakkab birikmalar 
misol bo‘ladi. Masalan, CaCO
3
∙MgCO
3 
– dolomit, CuCO
3
∙Cu(OH)
2
– malaxit. 
Yuqorida ko‘rsatilgan sodda va murakkab birikmalardan tashqari, tarkibida 
suv molekulalari ishtirok etuvchi birikmalar uchraydi. Suv minerallar tarkibiga qay 
tarzda kirganligiga qarab, kristall strukturaga kirgan - kristallizatsion yoki 
«bog‘langan suv» va kristall strukturada ishtirok etmaydigan erkin suvga bo‘linadi. 

---

55 
Kristall strukturadagi kristallizatsion «bog‘langan suv» H
2
O molekulasi 
shaklida bo‘lib, shu strukturada qat’iy belgilangan joylarni egallaydi. Strukturadagi 
suv molekulalarining miqdori boshqa tarkibiy qismlar bilan oddiy nisbatlarda 
bo‘ladi. Misol tariqasida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: Na
2
CO
3
∙10H
2
O – soda, 
CaSO
4
∙2H
2
O – gips, Ni
3
[AsO
4
]
2
∙8H
2
O – annabergit. Mineral strukturasiga kirgan 
kristallizatsion «bog‘langan» suvni mineral tarkibidan chiqarish uchun ancha 
yuqori temperatura talab qilinadi. 
Minerallar tarkibidagi erkin, ya’ni «bog‘lanmagan suv», minerallarning 
kristall tuzilishida bevosita ishtirok etmasligi bilan xarakterlanadi. Bunday suv 
mineralni qizdirganda asta-sekin bir tekis ajralib chiqadi. Erkin suv uch turga: a) 
seolit, b) kolloid, v) gigroskopik suvlarga bo‘linadi. 
Seolit suv shu gruppaga kiruvchi minerallar uchun xos bo‘lib, suv 
molekulalari mineralning kristall strukturasiga kirmasdan, undagi bo‘shliqlarda 
(kanallar bo‘ylab, qavatlar orasida va boshqa bo‘shliqlarda) joylashgan. Seolitlar 
tarkibidagi bu suv qattiq eritma holatidagidek bo‘lishi bilan xarakterlanib, 
qizdirilganda 80-400°C temperatura o‘rtasida ajralib chiqadi. 
Shunisi qiziqarliki, sekin qizdirib suvsizlantirilgan seolitlarning o‘sha suvni 
yana qaytib yutishi va eski fizik xususiyatlarini qayta tiklashi bu gruppa 
minerallari uchun xarakterlidir. 
Kolloid suv gidrogellarda tarqalgan bo‘lib, u dispers fazalar yuzasida juda 
kuchsiz bog‘lanish kuchi bilan ushlanib turadi. 
Gigroskopik suv ingichka darzlarda, kovaklarda va kukunsimon massalarda 
sirt tortish kuchi bilan ushlanib turadi. Bu suv 100-110°C gacha qizdirganda 
osongina ajralib chiqadi. 
Bundan tashqari, suv ichida mexanik aralashamalar borligini ham e’tiborga 
olishimiz kerak. Bular juda mayda gaz-suyuqlik aralashma holida bo‘lib, 
kristallarning o‘sishi paytida ichiga kirib qoladi. Ular ko‘pgina minerallarda keng 
tarqalgan.