Квк 63.(50') м-3 Tarix xalq ma'naviyatining asosidir

* Boj - o'lpon, soliq. Bir davlat tomonidan ikkmchi

davlatga to'lanadigan, shuningdek, shahar va qishloq

bozorlarida savdogarlardan olinadigan maxsus to'lov
. f

Shu tariqa kuchli suvoriy (otliq)lardan iborat qo'shinga ega bo'lgan eftallar bir qancha yarim mustaqil mulkdorlarning uyush-masidan iborat ulkan davlatni barpo etdilar. Mazkur mulklar hukmdor - Sho (shoh)ga tobe sulolalar tomonidan boshqarilgan. Hatto ularning har biri o'zining kumush yoki mis tangasini zarb etgan.

V asrning ikkinchi yarmi va VI asrning boshlarida O'rta Osiyo, Sharqiy Eron, Shimoliy Hindiston va Sharqiy Turkiston yerlarini birlashtirgan, ilk o'rta asrlarning yangi qudratli davlati hisoblangan Eftallar davlati tashkil topadi.

1. 
   Xorazm davlati qay tariqa tashkil topdi?
   
2. 
   Xioniylar qaysi hududdan O'rta Osiyoga bostirib keldi?
   
3. 
   Nima uchun kidariylar O'rta Osiyoni tark etadilar?
   
4. 
   Eftallar va ular tuzgan davlat haqida nimalarni bilasiz?
   

5. Sosoniylar va eftallar munosabatlari haqida gapirib bering.
3-§. EFTALLAR DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY HAYOT

Tayanch tushunchalar: Yer egaligi; Savdo; Pul muomalasi; Til; Madaniy aloqalar; Davlat tayanchi

Xo'jalik hayoti
Eftallar davlatiga birlashgan aholining etnik tarkibi xilma-xil bo'lgan. Ularning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti esa biri ikkinchisinikidan keskin farq qilgan. Eftallar kelib chiqishiga ko'ra ko'chmanchi qabilalarga mansubligi tufayli chorvachilik bilan shug'ullanib, yaylovlarda o'tov qurib yashaganlar. Keyinchalik, eftallar zabt etgan yerlarda savdo-sotiq rivojlandi. Yillar o'tishi bilan esa ular mahalliy aholi bilan qorishib ketadilar.

Toxariston va Sug'd dehqonchilik hamda bog'dorchilikning rivoj topgan markazi hisoblanardi. Qashqadaryo va Zarafshon vodiylarida g'alladan tashqari sholi ham yetishtirilar edi. Xitoy manbalarida qayd etilishicha, V-VI asrlarda Sharqiy Turkiston

mush tangalaridan keng foydalanadilar. Bulardan tashqari. Bu­xoro, Poykand, Vardona, Naxshab, Samarqanti va Xorazmda
davlat tarixga Turk xoqonligi nomi bilan kirgan. Urring asoschisi Bumin edi. 552-yilda Bumin «xoqon» deb e'lon qilindi.

ilat

mahalliy hokimlar tomonidan chiqariigan chaqa tangalar mamla­katning ichki savdosida keng mucmalada bo'lgan. Bu mamlakat hayotida mahalliy voha hokimlari katta nufuzga ega bo'lganidan beradr:

tallardavrida ahol qalanishi, ya'ni mulkiy tengsiz-

hayib borgan. Shu boisdan davlat boshqaruvida ma'lum qonjarj-qouhdar paydo bo'lgan. Davlat harbiy kuchga tayangan. Jinoyat uchun juda qattiq jazolar belgilangan.

Hayotiy o'zgarishlar

Ko'chmanchi qabilalarning dehqonchi­lik vohalari atrofiga kelib o'rnashishi bilan ma'lum darajada dasht udumlari

va e'tiqodiy tasavvurlari o'troq aholining hayotiga kirib bordi. Asriy madaniy an'analari kuchli bo'lgan Toxariston va Shar­qiy Sug'd vohalarida ko'chmanchilar tez orada o'troqlashdilar. Samarqand, Buxoro, Naxshab va Choch (Toshkent) kabi dehqonchilik vohalarida baland poydevor ustiga bino qilingan ko'plab istehkomli qasrlar va qo'rg'onlar qad ko'tardi. Ularning ayrimlari hatto ikki qavatli bo'lib, yuqorisiga pandus. (qiya ko'tarma yo'lak) orqali chiqilgan.

Til va madaniy aloqalar

O'rta Osiyo aholisi turli tillarda so'z-lashgan. Chorvador aholi o'rtasida turkiy til muhiti hukmron edi. O'troq aholining

bir qismi sug'd ////da, ikkinchi qismi turkiy ///da so'zlashgan. Bu davrda sug'd tili xalqaro savdo tili sifatida Yettisuv va Farg'ona orqali Sharqiy Turkistonga kirib, Xitoy hududlarigacha yetib bo-radi. V-VI asrlarda sug'd, xorazm va eftal yozuvlan tarqalgan edi. Eftallar xati Baqtriya yozuvi asosida paydo bo'ladi. Eftallar



—<!■■ muL ■ ~чяЬ »- - ■»

Sug'diy qo'lyozma parchasi. VIII asr.
□

Eftallar hukmdori Mihirakula tangasi.

_WO

yozuvi 25 harfdan iborat bo'lgan. Xat chapdan o'ngga tomon U ko'ndalangiga yozii

Eftallar o't (olov os sig'inuvchi otashparast boi- T

ganlar. Markaziy О лца xalqlar esa budda, nasroniy CD

va zardushtiylik il tiqod qilishgan. Ularning so'nggi

avlodlari o'zbek, turkr an va turk elatlari tarkibiga singib ket-gan. Zamonamizgacha turkman va anatoliyalik turklar tarkibida «abdal» nomli etnik gur-л saqlangan. Shu tariqa turkiy dunyo kengayib kamol topgan va Yevrosiyoda muqim o'rin egallagan.

Bu davrda Xitoy, Hindiston va Eron bilan iqtisodiy hamda madaniy aloqalar kengayib boradi. V asrda o'rta osiyolik shisha-sozlar Xitoy hunarmandlariga rangli shisha va shisha buyumlar yasashni o'rgatadilar. O'rta Osiyo shishasi rangdorligi, yarqiroqli-gi va tiniqligi jihatidan Vizantiya shishasidan ustun turgan. Xitoy imperatorlari o'z saroylarini bezashda O'rta Osiyodan keltirilgan rangli shishadan foydalanganlar. Shunday qilib, O'rta Osiyo aho-lisining madaniy an'analari qo'shni mamlakatlar, xususan, Hindis-ton va Eron tasviriy uslublari bilan uyg'unlashib, ilk o'rta asrlar madaniyatining shakllanishida mustahkam poydevorga aylangan.

1. 
   Eftallar davlatida aholining etnik tarkibi qanday bo'lgan?
   
2. 
   Eftallar davlatida xo'jalikning qaysi sohalari rivoj topgan?
   
3. 
   Yer egaligida qanday o'zgarishlar yuz bera boshladi?
   
4. 
   Eftallar davlatida qanday hayotiy o'zgarishlar yuz berdi.
   
5. 
   Savdoda qanday tangalar muomalada bo'lgan?
   
6. 
   Madaniy hayot haqida nimalarni bilib oldingiz?
   
7. 
   Aholi qanday tillarda so'zlashgan, qanday yozuvlardan foy-dalangan?
   

4-§. O'RTA OSIYO XALQLARI TURK XOQONLIGI DAVRIDA

Tayanch tushunchalar: Turk xoqonligi; Xoqonlik boshqaruvi; Eftallar davlatining barham topishi; Xoqonlikning bo'linishi

i taylqq tuman!

Xoqonlikning tashkil topishi

VI asr o'rtalarida Oltoy va Janubiy Sibirda yashagan turkiy qabilalarni bir-lashtirgan yangi davlat vujudga keldi/Bu