M. N. Mahsumov, X. Aliyev, M. A. Odilov, N. A. Musayeva farmakologiya

h
s
o
i
n
i
h
s
i
q
i
h
c
s
l
u
p
m
I
)
p
o
t
o
n
o
r
x
y
i
b
o
ji
(
•
r
a
y
l
u
k
i
r
t
n
e
v
o
i
r
t
a
n
u
g
u
t
β
1
i
d
a
r
it
h
s
a
l
z
e
t
i
n
i
h
s
it
‘
o
s
l
u
p
m
I
q
il
li
s
g
n
i
n
r
a
l
r
i
m
o
T
.
2
:i
r
a
l
k
a
h
s
u
m
•
a
d
r
a
p
q
il
li
h
s
a
v
i
r
e
t
α
i
d
a
y
a
r
o
t
r
i
m
o
t
,i
d
a
r
a
q
s
i
Q
•
i
g
a
d
i‘
g
il
h
s
‘
o
b
n
i
r
o
q
r
a
l
n
a
g
r
o
α
i
d
a
y
a
r
o
t
r
a
l
r
i
m
o
t
,i
d
a
r
a
q
s
i
Q
•
i
r
a
l
k
a
h
s
u
m
t
e
l
e
k
s
β
,
α
2
r
a
l
r
i
m
o
t
,i
d
a
h
s
a
h
s
‘
o
B
,i
d
a
r
a
q
s
i
q
,i
d
a
y
a
g
n
e
k
i
d
a
y
a
r
o
t
r
a
l
r
i
m
o
t
i
r
a
l
r
i
m
o
t
a
y
i
M
β
2
,
α
,i
d
a
y
a
g
n
e
k
,i
d
a
h
s
a
h
s
‘
o
B
i
d
a
y
a
r
o
t
,i
d
a
r
a
q
s
i
q
n
o
q
r
a
n
o
r
o
k
k
i
r
i
Y
i
r
a
l
r
i
m
o
t
α
β
,i
d
a
y
a
g
n
e
k
,i
d
a
h
s
a
h
s
‘
o
B
i
d
a
y
a
r
o
t
,i
d
a
r
a
q
s
i
q
n
o
q
r
a
n
o
r
o
k
a
d
y
a
M
i
r
a
l
r
i
m
o
t
β
1
i
d
a
y
a
g
n
e
k
,i
d
a
h
s
a
h
s
‘
o
B
:
r
a
l
k
a
h
s
u
m
q
il
li
S
.
3
•
r
a
l
x
n
o
r
b
•
k
a
h
c
i
-
a
d
’
e
m
β
2
β
2
i
d
a
y
a
g
n
e
k
,i
d
a
h
s
a
h
s
‘
o
B
i
d
a
y
a
s
u
s
t
a
k
a
r
a
h
,i
d
a
h
s
a
h
s
‘
o
B
r
o
d
g
n
a
r
z
‘
o
K
.
4
l
a
i
d
a
r
g
n
i
n
i
s
a
d
r
a
p
i
r
a
l
k
a
h
s
u
m
α
q
i
h
c
a
r
o
q
,i
d
a
r
a
q
s
i
Q
i
d
a
y
a
g
n
e
k
i
v
u
n
i
h
s
a
m
l
a
a
d
d
o
M
z
il
o
n
e
g
o
k
il
G
.
5
a
d
r
a
g
ij
β
,
α
2
a
y
i
m
e
k
il
g
r
e
p
i
G
z
il
o
n
e
g
o
k
il
G
a
d
r
a
l
k
a
h
s
u
m
β
2
a
y
i
m
e
d
e
s
t
a
t
k
a
L
g
n
i
n
a
z
a
li
r
o
f
s
o
F
.
6
i
g
il
l
o
a
f
β
2
i
d
a
h
s
O
Demak, 
α
- adrenoretseptorlar silliq mushakdan tashkil topgan
a’zo faoliyatini qo‘zg‘atsa, jonlantirsa,  
β
- adrenoretseptorlarni
tormozlaydi, bo‘shashtiradi (yurak faoliyatidan tashqari).

107
Ko‘pchilik organlarda, chamasi, 
α
- adrenoretseptorlar ham,
β
- adrenoretseptorlar ham bo‘lishi mumkin, biroq, odatda,
qanday bo‘lmasin bir turi (
α
 yoki 
β
) ko‘proq joylashgan bo‘ladi.
β
- adrenoretseptorning ikki turi: 
β
1
 va 
β
2
 ma’lum. Ularning
joylashuvi va samarasi 16-jadvalda keltirilgan. Keyingi vaqtda 
α
-
adrenoretseptorlar ham 
α
1
, 
α
2
 va 
α
3 
ga tafovut qilinadigan bo‘ldi.
Ushbu adrenoretseptorlarning mohiyati va ahamiyati shundan
iboratki, ularga faqat mediator adrenalin va noradrenalingina
emas, balki bemorlarga yuboriladigan bir qator dori preparatlari
ham tanlab ta’sir etadi. Boshqacha aytganda, turli dori moddalari-
ning davo qilish ta’siri ushbu adrenoretseptorlar orqali amalga
oshiriladi. Adrenoretseptorlarga ta’sir ko‘rsatadigan ushbu preparat-
lar jumlasiga kimyoviy tuzilishi, olinishi va ishlatilishi har xil
bo‘lgan bir qator dori preparatlari kiradi. Ularning farmakologik
ta’siri, ta’sir mexanizmi va buyurilishi bir xil emas. Adrenoretsep-
torlarga ta’sir etadigan preparatlar farmakologik xossasi va kor
qilish joyiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi: (8- jadval).
I. Adrenomimetiklar—adrenoretseptorlarni qo‘zg‘atuvchi vosi-
talar:
a) 
α 
va 
β−
adrenoretseptorlarni qo‘zg‘atuvchi preparatlar—
adrenalin, efedrin;
b)
  α
-adrenostimulatorlar — noradrenalin, gidrotartrat,
mezaton, fetanol;
d) 
β
- adrenostimulatorlar—izadrin, orsiðrenalin sulfat,
fenoterol, berodual, salbutamol, salmeterol.
II. Adrenoblokator—adrenoretseptorlarni to‘suvchi preparatlar:
a)
  α
- adrenoblokator—digidroergotamin, digidroergotoksin,
sinepres, vazobral, fentolamin, tropafen, pirroksan, butiroksan;
α
- adrenoretseptorlarni tanlab to‘suvchi preparatlar—prazo-
zin, terazozin, alfuzozin, doksazozin.
b) 
β
1
 va 
β
2
— adrenoblokatorlar—anaprilin, oksprenolol, pin-
dolol, bopindolol, nadolol, timolol.
Kardioselektiv 
β
1
- adrenoblokatorlar—atenolol, metoprolol,
talinolol, bisoprolol, bitoksolol;
d) «Gibrid» (
β
+
α
) adrenoblokatorlar—labetalol, prokso-
dolol, karvedilol.
III. Simpatolitiklar — oktadin, rezerpin, ornid.
Adrenomimetik dori vositalari
Adrenomimetik yoki adrenopozitiv vositalar deb, 
α
    va
β
- adrenoretseptorlarni  tanlab qo‘zg‘atadigan vositalarga aytiladi.
Shu sababli bular simpatik nerv qo‘zg‘alganida kuzatiladigan

108
deyarli hamma o‘zgarishlarni yuzaga
keltiradi. Ushbu guruhga tibbiyot
amaliyotida ahamiyati katta bo‘lgan
va keng miqyosda davo sifatida
ishlatiladigan, kimyoviy tuzilishi,
olinishi, ta’sir mexanizmi har xil
bo‘lgan preparatlar kiradi.
Adrenalin gidroxlorid—gormonal
preparat hisoblanib, 
α 
va 
β
 adreno-
retseptorlarni barobar qo‘zg‘atadi.
Shuning uchun ham adrenalin
simpatik nervning tonusi oshganda,
α 
va 
β
- adrenoretseptorlar qo‘zg‘a-
tilganda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Chunonchi:
•
yurak urishini tezlashtiradi (ijobiy xronotrop) va qisqarish
kuchini oshiradi (musbat inotrop) (23- rasm).
Bu preparat yurak faoliyatini ancha kuchli stimullovchi
qo‘zg‘atuvchi vosita hisoblanadi. Adrenalinning bunday ta’siri
yurakda bo‘lgan 
β
1
-adrenoretseptorlarning qo‘zg‘alishi bilan
izohlanadi. Chunki 
β
1
-adrenoretseptorlar tuzilishi bo‘yicha 
α
-
adrenoretseptorlardan farq qiladi va shu sababli yurakning 
β
1
-
adrenoretseptorlari 
α
- adrenoretseptorlar kabi samara beradi. Lekin
yurakda (miokardda) 
α−
adrenoretseptorlar kam miqdorda bo‘ladi,
deyarli bo‘lmaydi;
•
adrenalin ta’sirida ko‘pchilik qon tomirlari (teri, shilliq
parda, qorin bo‘shlig‘idagi a’zolar qon tomirlari) torayadi.
Chunki bu tomirlar devoridagi silliq mushaklar 
α
- adrenoretsep-
torlarni saqlaydi. Skelet mushaklari, miya va yirik qon tomirlari
adrenalin ta’sirida avval kengayadi, keyinchalik torayadi. Chunki
ushbu tomirlarning silliq mushaklarida ham 
α
 va 
β
2
- adrenoret-
septorlar joylashgasn (jadvalga qarang);
•
arterial qon bosimi adrenalin ta’sirida qisqa muddatga
ko‘tariladi. Chunki adrenalin ko‘pchilik qon tomirlarini toraytiradi,
ammo u MAO fermenti ta’sirida parchalanadi. Shu sababli ta’siri
uzoq cho‘zilmaydi;
•
ko‘zning rangdor pardasida joylashgan radial mushaklar
qisqaradi va natijada ko‘z qorachig‘i kengayadi, chunki ular 
α
-
adrenoretseptorlarga ega. Bunda ko‘zning ichki bosimi va ko‘z
akkomodatsiyasi atropin preparatiga qarshi o‘laroq deyarli o‘zgar-
maydi;
23- rasm. Adrenalinning
(1:100000) ajratib olingan
baqa yuragiga ta’siri:
1 — dastlabki holat;
2—adrenalinning ta’siri
.
1
2

109
•
nafas yo‘llari—bronxlar va bronxiolalarni adrenalin kengay-
tiradi. Sababi, ularning silliq mushaklarida 
β
2
-adrenoretseptor
mavjud. Preparatning bronxlarni kengaytiruvchi (bronxodilyatator)
ta’siri ko‘proq, ular torayib qolgan vaqtida yaxshi bilinadi.
Adrenalinning bu ta’siri uzoq davom etmaydi;
•
me’da-ichakning silliq mushaklarida 
β
2
-adrenoretseptori
bo‘lgani uchun adrenalin ta’sirida ular qo‘zg‘aladi va natijada
mushaklar bo‘shashadi, peristaltika susayadi;
•
adrenalinning moddalar almashinuviga nisbatan ta’sirida
jigardagi glikogenning miqdori kamayadi (glikogenoliz ro‘y
beradi), qonda esa qandning miqdori ortadi (giðerglikemiya).
Boshqacha aytganda, adrenalin ushbu ta’siri bo‘yicha insulinga
antagonist hisoblanadi.
Demak, adrenalinning tanaga ta’siri bir xil bo‘lmasdan, uning
ta’siriga uchradan adrenoretseptorlarning turiga bog‘liq ekan.
Adrenalinning bunday farmakologik xossalari tibbiyot amaliyotida
ko‘p qo‘llanadi. Masalan, yurak faoliyatining susayishi—asosan
yurakning birdan to‘xtab qolishida (reflektor va boshqa yo‘l bilan)
uning faoliyatini tiklash maqsadida adrenalin gidroxlorid
to‘rg‘idan-to‘g‘ri yurak bo‘shlig‘iga yuboriladi. Bundan tashqari,
preparat qon bosimi keskin tushib ketganida (shok holatida) venaga
yoki arteriyaga yuboriladi. Bronxial astmaning o‘tkir xurujida,
insulin bilan zaharlanishda (giðoglikemiya) ham tavsiya etiladi.
Jarrohlik amaliyotida ko‘pincha tashqi va ichki a’zolardan qon
ketishida ham mahalliy og‘riq qoldiruvchi (novokain, trimekain)
preparatlari bilan birga qo‘shib (ularning ta’sirini uzaytirish
uchun), oftalmologiyada ayrim ko‘z kasalliklarini davolash
maqsadida ham tavsiya etiladi.
Adrenalin yurak kasalliklarida (miokard infarkti, yurak porogi,
miokardit, distrofiya va boshqalar), miya va yurak-qon tomirlari
sklerozida, homiladorlikda, arterial giðertenziyada, giðertireozda
(qalqonsimon bez faoliyatining kuchayishi) va qandli diabetda
tavsiya etilmaydi. Bundan tashqari, uning tarkibida xlor saqlagan
narkoz moddalari (ftorotan, siklopropan) bo‘lganda qo‘llab
bo‘lmaydi. Chunki miokardning katexolaminlarga bo‘lgan
sezuvchanligi o‘ta oshgan bo‘ladi. Shu sababli adrenalin ta’sirida
yurak faoliyati buzilib, aritmiya kuzatilishi mumkin.
Adrenalin yuqori dozada yuborilsa umumiy besaranjonlik,
vahima bosishi, titrash, bosh og‘rig‘i, yurak urishi va boshqa
o‘zgarishlar kuzatiladi.

110
24-rasm.  a — adrenalin (5 mkg/kg) va b — noradrenalinning
(5 mkg/kg) mushuk qon bosimiga ta’siri.
a
b
8- jadval
Adrenoretseptorlarga ta’sir etuvchi vositalar
t
a
r
a
p
e
r
P
α
r
o
t
p
e
s
t
e
r
o
n
e
r
d
a
-
β
1
-
o
n
e
r
d
a
-
r
o
t
p
e
s
t
e
r
β
2
-
o
n
e
r
d
a
-
r
o
t
p
e
s
t
e
r
n
il
a
n
e
r
d
A
n
il
a
n
e
r
d
a
r
o
N
n
o
t
a
z
e
M
n
i
r
d
e
f
E
n
i
r
d
a
z
I
n
il
i
r
p
a
n
A
l
o
l
a
n
e
t
A
t
e
li
b
e
N
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
—
—
—
—
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
—
«+» belgisi ta’sir kuchini bildiradi.
Noradrenalin gidrotartrat kimyoviy tuzulishi bo‘yicha tabiiy
noradrenalinga mos, farmakologik xossasi bo‘yicha esa adrenalindan
boshqacharoq. Noradrenalinning qo‘zg‘atuvchi ta’siri, asosan, 
α
-
adrenoretseptorlarga qaratilgan. Shu sababli u  
β
- adrenoretsep-
torlarga ega bo‘lgan a’zolarga (yurak, bronx, me’da-ichak, ayrim
tomirlar) va moddalar almashinuviga deyarli ta’sir qilmay, faqat
va asosan, 
α
-adrenoretseptorlik qon tomirlarni (teri, shilliq parda,
qorin bo‘shlig‘idagi ichki a’zolar va boshqalar) toraytiradi, qon
bosimini keskin ko‘taradi (24-rasm).
Noradrenalinning bunday giðertenziv ta’siri adrenalinnikiga
qaraganda kuchliroq, chunki 
β
2
-adrenoretseptorli mushak qon
tomirlarga ta’sir etmaydi. Shu sababli noradrenalin tibbiyot
amaliyotida, asosan, giðertenziv preparat sifatida, qon bosimi
tushib ketgan hollarda (giðotoniya, shok, kollaps) faqat vena yoki
arteriyaga bevosita, tomchilab (plazmaning o‘rnini bosadigan va
shokka qarshi suyuqliklar bilan birga) yuboriladi. Uni teri ostiga
yoki mushaklar orasiga yuborish man etilgan. Chunki u to‘qima
qon tomirlarini toraytirib, to‘qimani qon bilan ta’minlanishini
bizib shikast yetkazishi mumkin.

111
Efedrin gidroxlorid  (Ephedra distaehya)— oddiy qizilchada
(Kuzmichev o‘ti) uchraydigan, alkaloid saqlovchi preparat.
Efedrinning kimyoviy tuzilishi va farmakologik ta’siri
adrenalinnikiga yaqin bo‘lsa ham ayrim xususiyatlari bo‘yicha undan
farq qiladi. Chunonchi, efedrinning adrenomimetik ta’siri
kuchsizroq, lekin davom etishi uzoqroq (10 barobar), chunki
efedrin MAO fermenti ta’sirida parchalanmaydi va o‘zgarmagan
holda 8—12 soat davomida buyrak orqali chiqib ketadi. Efedrin
adrenalinga qarshi o‘laroq, og‘iz orqali yuborilganida, ancha
chidamli bo‘lgani uchun o‘z ta’sirini saqlaydi. Shuning uchun
ham bu preparat tabletka va kukun holida berilishi mumkin. Bundan
tashqari, efedrin ta’sir mexanizmi bo‘yicha adrenalindan farq
qiladi. Uning kor qilishi bevosita adrenoretseptorga qaratilgan
bo‘lmay, balki mediator deposiga qaratilgan degan fikr mavjud.
Preparat ta’sirida depodagi adrenalinning sinaptik bo‘shliqqa
chiqishi tezlashadi. Uni qaytadan depoga o‘tishi esa kamayadi.
Shuning uchun ham efedrin ko‘pincha simpatomimetik ta’sirga ega
dori preparati deb ham ta’riflanadi. Efedrinning adrenalindan yana
bir farqi shuki, u markaziy nerv tizimini sezilarli darajada
qo‘zg‘atadi. Bunday psixostimulatorlik ta’siri fenaminnikiga nisbatan
ancha kuchsiz, lekin kofein ta’siri bilan tenglashadi. Shuning
uchun ham efedrin ruhiy, ijodiy va jismoniy qobiliyatni qisman
oshiradi, idrok, aql-zakovat va zehnni yaxshilaydi, bardamlikni
qisman ko‘taradi. Shu sababli efedrin «doping»lar (sport
musobaqalarida foydalanishi taqiqlangan preparatlar) ro‘yxatiga
kiritilgan. Efedrinning qolgan farmakologik ta’sirlari (yurak
faoliyatiga, qon tomirlariga, qon bosimiga, bronxlarga, me’da-
ichak, ko‘z qorachig‘i, uglevodlar almashinuviga) adrenalinnikiga
o‘xshaydi, lekin samarasi kuchsizroq. Shuni aytib o‘tish kerakki,
efedrin ko‘ndalang targ‘il mushaklar qisqarishiga samarali, ijobiy
ta’sir qilgani uchun, yarim falajlikda, miasteniyada davo sifatida
foydalaniladi. Bu preparat bot-bot yuborilganida uning ta’siri
zaiflashib boradi. Buni taxifilaksiya holati deyiladi. Shuning uchun
ham efedrin bilan davo qilganda uni boshqa preparatlar bilan
almashtirib turish, zaruriyat bo‘lsa, preparat dozasini qisman
oshirish tavsiya etiladi.
Efedrin tibbiyot amaliyotida adrenalin o‘rnida ishlatiladi. U
bir qadar chidamli, ta’siri uzoqroq bo‘lgani uchun ancha
samarali dori hisoblanadi. U har xil hollarda—qon bosimining
tushib ketishi, kollapsning oldini olish uchun, giðotoniyada
beriladi. Mahalliy tarzda u qon to‘xtatuvchi (burun qonashida va
boshqalar) modda sifatida, shuningdek yallig‘lanishga qarshi

112
(rinit—burun shilliq pardasining yallig‘lanishi) ishlatiladi. Bronxial
astma kasalligiga chalingan bemorlarga efedrinning davo qilish
samarasi sezilarli bo‘lgani uchun u ko‘p ishlatiladi. Bunda
ko‘pincha bronxlarni kengaytiradigan boshqa preparatlar (atropin
bilan birga—efatin) bilan birga qo‘llaniladi. Shuningdek, allergik
kasalliklarda («eshakyem», «pichan isitmasi») ham tavsiya etiladi.
Miasteniya, yarim falajlikda, narkotik moddalar bilan zaharla-
nishda ham buyuriladi.
Efedrin preparati ishlatilganida nojo‘ya holatlarni keltirib
chiqarishi mumkin: uyqusizlik, siydik tutilib qolishi, ishtahaning
pasayishi, asabiy qo‘zg‘alish, yurak o‘ynashi, bosh og‘rig‘i va
boshqalar shular jumlasidandir.
Efedrin tavsiya etilmaydigan holatlar adrenalinnikiga o‘xshash
(giðertoniya, ateroskleroz va boshqalar).
Mezaton. Sintetik modda bo‘lib, kimyoviy tuzilishi va farma-
kologik xossalariga ko‘ra adrenalinga o‘xshash. Noradrenalin kabi,
asosan, 
α
-adrenoretseptorlarni qo‘zg‘atadi. Òa’sir etish kuchi
sustroq bo‘lsa ham kor qilish muddati uzoqroq. Chunki mezaton
chidamli birikma bo‘lib, me’da fermentlari ta’sirida parchalanmaydi.
Shu sababli uni og‘iz orqali ham yuborish mumkin. Mezatonni,
asosan, giðertenziv preparat sifatida qon bosimi pasaygan
holatlarda venaga, muskullar orasiga, terti ostiga yuborish
mumkin.
Izadrin. Ushbu preparatni yuqorida keltirilgan adrenomi-
metiklardan farqi shuki, uning qo‘zg‘atuvchilik ta’siri faqat 
β
-
adrenoretseptorlarga qaratilgan. 
β
- adrenoretseptorlarni qo‘zg‘atib
yurak faoliyatini kuchaytiradi, yurak muskulli qo‘zg‘aluvchanligini
oshiradi, yurakning o‘tkazuvchi sistemasidan impuls o‘tishini
yengillashtiradi. Shu sababdan atrioventrikular blok holatida (yurak
bo‘lmachalaridan qorinchalarga impulslar o‘tishi izdan chiqishida)
tavsiya etilishi mumkin.
Izadrin bronxlarni ayrim periferik qon tomirlarini kengay-
tiradi, qisman qon bosimini tushiradi. Yurak faoliyatining o‘tkir
buzilishida (travmatik shok, kardiogen kollaps va boshqalar)
izadrinning ta’siri adrenalindan samaraliroq. Chunki u yurak
faoliyatini rag‘batlantirsa ham qon bosimi ko‘tarilmaydi, ya’ni
yurakni ortiqcha zo‘r berib ishlashiga yo‘l qo‘ymaydi. Izadrin,
bronxlarni kengaytiruvchi ta’siri kuchli bo‘lgani uchun, bronxial
astma kasalligini davolashda ishlatiladigan samarali dori preparati
hisoblanadi. Ayniqsa, uni aerozol-ingalatsiya sifatida ishlatilishi
yaxshi naf qiladi (9-jadval). Shu bilan birga izadrinning boshqa
organlar (yurak-qon tomir va boshqalar)ga ta’siri uncha bilinmaydi.

113
Yuqorida keltirilgan adrenomimetik dorilardan tashqari tibbiyot
amaliyotida ishlatiladigan bir qator preparatlar: naftizin, galozo-
lin, astmopent, berotek, efatin, novodrin va boshqa dori vositalari
mavjud. Bular farmakologik ta’siri va ishlatilishi jihatidan
izohlangan preparatlarga yaqin turadi.
9- jadval
Adrenomimetiklarning qiyosiy tavsifi
k
i
g
o
l
o
k
a
m
r
a
F
i
r
a
lt
a
y
i
s
u
s
u
x
n
il
a
n
e
r
d
A
-
e
r
d
a
r
o
N
n
il
a
n
n
i
r
d
e
f
E
n
i
r
d
a
z
I
i
r
i
s
’
a
t
a
g
S
N
M
a
g
i
h
s
i
r
u
k
a
r
u
Y
i
r
i
s
’
a
t
-
r
i
m
o
t
n
o
Q
i
r
i
s
’
a
t
a
g
i
r