М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

oqova suvlar
deyiladi. T ag‘ in ham to‘ laroq oqova suv (yoki oqova 
suyuqlik) deb maishiy yoki ishlab chiqarish ehtiyojlarl uchun 
ishlatilgan suvga aytiladi, bunda hosil b o ‘ lgan suvning dastlabki 
k im yoviy tarkibini y ok i fizik xossalarini (ayni vaqtda, har 
ikkalasini ham ) o ‘ zgartirib yuboradigan ifloslanishlar aholi punkti 
yoki sanoat korxonasi hududida y o ‘ qotilishi lozim.
Oqova suvlar paydo boMishi, turi va aralashmalarining sifatiga 
qarab uchta asosiy toifaga boMinadi: maishiy (xo‘jalik-najas), ishlab 
chiqarish va yomgMr (atmosfera) suvlariga.
Maishiy suvlarga oshxona va hojatxona, ham m om hamda 
kirxonalar, um um iy ovqatlanish korxonalari va davolash muassa- 
salari suvlari, xonalarni yuvishdan chiqqan suvlar kiradi. Bu suvlar 
turatjoyga va jamoat binolari hamda sanoat korxonalarining maishiy 
xonalaridan chiqqan suvlardir. Ifloslanish tabiatiga ko‘ ra ular, 
asosan, fiziologik chiqlndilar bilan ifloslangan najas suvlar va 
har qanday x o ‘jalik chiqindilari bilan ifioslangan xo'jalik suvlari 
boMishi mumkin.
Ishlab chiqarlshdagl oqova suvlarga ishlab chiqarishning 
texnologik jarayonida foydalanilgan va ikkilamchi foydalanishga

---

yaroqsiz boMgan suvlar kiradi. ishlab ch iqarish n in g turiga, 
shuningdek, qabul qilingan texnologiya jarayoniga bogMiq boMadi.
YomgMr suvlari atmosfera yogMnlarl tushishi natijasida hosi! 
boMadi. Ularga m uz va qorlarning erishldan hosil boMadigan 
yum shoq suvlar ham kiradi. YomgMr suvl oq im in in g o'zig a xos 
xususiyati uning ahyon-ahyonda boMishi ham da sarf ctilishi va 
sifatining keskin noteklsligidlr.
K o‘ chalarnl yuvlshdan qolgan faw ora va drcnajlarning suvlari 
sifat ko‘ rsatklchiga k o‘ ra yomgMr suvlariga yaqin boMib, ular bilan 
birga y o ‘ q boMib ketadi.
Maxsus adabiyotlarda k o‘ pgina „shahar oq in di suvlari“ degan 
atama qoMlaniladi. Shahar oqindi suvlari deganda har uch xil suv 
turlarining umumiy kanalizatslya tizimi yoki maishiy va ishlab 
chiqarish suvlari tizimi bilan q o ‘shilishi tushuniladi.
Tabiiy suvlarni tozalash deganda iste’ m olchilam i talab qilingan 
sifatga ega boMgan suv bilan zarur m iqdorda ta’ minlash uchun 
bu suvga ishlov bcrish tushuniladi. Shuni ham aytib o ‘ tamlzki, 
maishiy suv ta’ m inoti va ishlab chiqari.sh maqsadlaridagi suv 
sifatiga q o ‘ yiladigan talablar ham isha ham b ir-b irig a m os 
kelavermaydl. Bir qator hollarda ishlab chiqarishning texnologiya 
maqsadlari uchun alohida sifatga ega boMgan suv, masalan, tuzsiz, 
yumshoq, tozalangan suv talab qilinadi va h okazo.
O qar suvlarni tozalash deganda ularga turli usullar bilan 
ishlov berishdir, bundan maqsad ularda mavjud boMgan mineral 
va organik moddalarni buzish yoki chiqarib tashlashdir, bu esa 
ana shu suvlarni suv havzalariga va oqimlariga tushishi yoki ulardan 
ishlab chiqarish va boshqa maqsadlarda foydalanish imkonini beradi. 
Suvni tozalashga, shuningdek, uni zararsizlantirish, odam , 
hayvonlar yoki o ‘ simliklar uchun zararli boMgan moddalarni va 
kasallik tug‘ diruvchi mikroorganizmlarni ketkazish ham kiradi.
H ozirgi vaqtda yer yu zid a suv o q im la r in in g u m u m iy 
zararlanish darajasi ortib borayapti. H atto tozalangan oqar 
suvlam ing qoldiqlari suvning o ‘ z - o ‘ zldan toza la n ish tabiiy 
qobiliyatidan ortiq boMgan, tabiiy suvga xos boMmagan q o ‘shimcha 
miqdordagi aralashmalarga egadir. Lekin turli mamlakatlarda bu 
sohadagi ahvol bir xilda emas. K o ‘ pgina rivojlangan mamlakatlar

---

atrof-m uhitni, xususan, suv manbalarini tabiiy holatida saqlash 
(yoki tiklash)ga ham da m uhofaza qilishga katta m ablag‘ lar 
ajm tishm oqda.
V I I . 2 . Suvni tckshirish haqida tushuncha
Ich im lik, tabiiy va oqova suvlarning sifatini aniqlash uchun 
k o ‘ p m iq d ord a turli xil tekshirishlar —• kimyoviy, sanitariya- 
bakteriologik tekshirishlar o ‘tkazish talab qilinadi. Bunga sabab 
suv aralashmalari tarkibining murakkabligi va tckshirish maqsad- 
lariningxilma-xilligidir. Tekshirishlar natijasida hal etiladigan asosiy 
vazifalar quyidagilardir:
— suvning sanitariya-toksikologik holatiga baho berish;
— suvning aniq bir iste’ mol turiga yaroqli ekanligini aniqlash;
— suvning zararianish darajasi va tabiatini aniqlash;
— suvni tozalashning u yoki bu usullarini q o ‘ llash im ko- 
niyatlarini aniqlash;
— suvni tozalash jarayonlarini boshqarish va inshootlarning 
ishini nazorat qilish;
— a y r im suv tozalash in sh o o tla ri va um um an butun 
stansiyaning ish samaradorligi va shu kabilarga baho berish.
Ichim lik, tabiiy va oqova suvlarga baho berishda suvlarning 
barcha toifalari uchun umumiy boMgan k o‘ rsatkichlar, shu bilan 
birga u y ok i bu suvga baho berish uchun zarur boMgan k o ‘ rsat- 
kichlar ham bor. Sanitariya biologiyasida va tabiiy hamda oqova 
suviarni tozalash texnologiyasida ishlatiladigan asosiy k o‘ rsat- 
kichlarni qarab chiqamiz. Bunda ularni shartli ravishda uch kate­
goriyaga: fizik va flzik-kimyoviy, kimyoviy va biokimyoviy sanitariya 
kategoriyalariga boMamiz.
V I I . 3 . Suv tarkibining fizik va fizik-kimyoviy 
ko^rsatkichlari
Harorat namunani bevosita tanlab olish vaqtida oMchanadi, 
bunda 0,1 “C gacha boMinishli term om etrdan foydalaniladi. 
OMchashning aniqligi ±0,5“. Bu ko‘ rsatkich suvni tozalash texno- 
logiyasi uchun juda muhimdir. Harorat suvning yopishqoqligiga va

---

binobarin, suvdan ajralib chiqqan qattiq m oddalarning c h o ‘ kish 
te zlig ig a , k im y o v iy va b io k im y o v iy re a k siya la r tezlig ig a , 
sh u n in gd ek , g azlar, xususan, k is lo r o d n in g erish iga ta ’ sir 
ko'rsatadi. Suvning harorati k o ‘ pgina tozalash inshootlarining 
hisob-kitoblarida e ’tiborga olinadi. Ichish m aqsadidagi suvning 
harorati 7— 15°C boMishi maqsadga muvofiqdir.
Muhitning reaksiyasi shisha va kalomel elektrodlar bilan elektr 
usulida oMchanadi. Standart sifatida bufer aralashmalar to ‘ plam¡ 
bilan oMchashga yoM qo'yiladi.
X o ‘jalik-ichish maqsadidagi suv pH = 6,5 + 8,5 ga ega boMishi 
lozim . Bunday talab inson va hayvonlarning fiziologik xususiyat­
larini qondirish hamda quvur hamda inshoot materiallarining zang- 
lashigp c ’ tibor berish bilan bogMiq. K o ‘ pchilik tabiiy manbalar 
uchun pH ko‘ rsatkichi ana shu chcgaradan chetga chiqm aydi.
Shahar kanalizatsiyasi tizimiga tashlanadigan oq ov a suvlar 
ham neytralga yaqin boMgan muhit rcaksiyasiga — 6,5 dan 8,5 
gacha ega boMishi lozim , bu suv ajratish tizim larini him oya qilish 
va tozalash jarayonlarini amalga oshiruvchi mikroorganizmlarning 
normal faoliyati buzilishining oldini olish bilan bogMiqdir.
Suv yuzalarining rangi va b o ‘ yogM chirindi m oddalar hamda 
uch valentli temir birikmalarining ishtiroki bilan tavsiflanadi.
Chirindi moddalar — o ‘ simIik qoldiqlarining kim yoviy va 
biokim yoviy parchalanishi jarayonida hosil boMadigan organik 
birikmalardir. Bu moddalar tuproqdan suvga oMganda konsen­
tratsiyasiga qarab unga sariq yoki jigarrang tus beradi. Chirindi 
birikmalar tarkibida gumin (chirindi) kislota (5 2 — 58% uglerod, 
3,3—4,8% vodorod va 34— 39% kislorod) va m olekular massasi 
1200— 1400 boMgan fu lvok isloía (4 5 — 4 8 % u g le ro d , 5— 6% 
v odorod va 43—48% kislorod) kiradi.
RangningboMishini taqozo qiluvchi aralashmalarning miqdori 
k o ‘ pgina omillarga va, asosan, suv manbalari havzasida to rf 
qoldiqlarining mayjudligiga bogMiq. Chiqindi moddalarning ko‘ proq 
konsentratsiyasiga ega boMgan suvning rangi namunani oldindan 
tindirib q o ‘ yish bilan yoki filtratda aniqlanadi. Sariq va jigarrang 
tusli tabiiy suvlar uchun rangni oMchash m iqdoriy jihatdan amalga

---

oshiriladi. Rangning b o ‘ lishiga chirindi moddalarning mavjudligi 
sababdir.
Shuni ham aytib o ‘ tish kerakki, organik moddalarning rangli 
boMishiga sabab boMuvchi im in g rangi bilan miqdori o ‘ rtasida 
bevosita m uvofiqlik y o ‘ q. Shuning uchun rang darajasi qandaydir 
m oddaning mg/1 da emas, balki alohida biriik va graduslarda 
ifodalanadi. Rangni oMchash namunani standart eritma bilan 
qiyoslash asosida amalga oshiriladi, bu eritma kaliy xlorplatinat 
tuzlarining aralashmasi KjPjCl^ va kobalt xloridi C o C lj dan 
tayyorlanadi (platina-kobalt shkalasi). Suvning rangi standart 
eritmaning rangiga to‘ g ‘ ri kelib, l ml daO ,l mg platina b o 'la d i va
1 gradus ranglilik deb baholanadi. Bixromat kaliy va kobalt sulfatidan 
tayyorlangan eritmani ham standart eritma sifatida tatbiq etish 
mumkin.
Ich im lik suvining rangliligi 20 gradusdan ortmasligi kerak. 
Favqulodda hollarda suvning rangliligi 35 gradus boMishiga yoM 
qo'yiladi. D a iy o suvlarining rangliligi 35— 55 gradus oMtasida 
tebranib turadi, ayrim hollarda 200 gradus va undan ham ortadi.
O q ov a suviarni ta’ riflash uchun ranglilik tushunchasi tatbiq 
etilmaydi, chunki turii oqimlarning b o ‘ yoq darajasi har xil boMib, 
asosan, unga tabiiy aralashmalar emas, balki ishlab chiqarish 
suvlari tufayli tushgan aralashmalar sababdir. B o‘yoq rangsiz shisha 
silindrlarda filtrlangan namunalarda aniqlanadi va vizual kuzatish 
asosida am alga oshiriladi, bunda pushtirang, och-sariq, q o ‘ ngMr 
va shu kabi ranglar aniqlanadi. B o‘ yoqning intensivligi tadqiq 
qilinayotgan suvni distillangan suvga q o ‘ shilish darajasi bilan 
oMchanadi, bunda rang y o ‘ qoladi. Natijada quyidagi nisbat bilan 
yoziladi, masalan, 1:500 (bunda: l-tckshirilayotgan namunaning 
bir q ism i, 500 qism suvga 1 qism tekshirilayotgan suvning 
q o ‘shilishi).
M aishiy suvlarda, odatda, b o ‘ yoq kam boMadi. B o‘ yoqning 
moM-koMligi ishlab chiqarish bilan bogMiq oqova suvlarning asosan 
b o ‘ y oq ishlatuvchi to ‘ qim achilik korxonalarining oqova suvlari 
m a v ju d iig in i k o ‘ rsatadi. B o ‘ y o q n in g k o ‘ p lig i n o m a q b u l 
k o'rsa tk ich d ir. K o ‘ pincha hatto biologik yoM bilan chuqur 
tozalangan oq ov a suvlarda b o ‘ yoq kuchli boMadi va ular suv

---

havzasiga tushganda u zoq masofagacha yoyilib kelishi kuzatiladi. 
B o‘ yoqni to ‘ la -to‘ kis y o ‘ qotishga faqat kim yoviy y o ‘ l, kuchli 
oksidlovchilar, oksidiash yoki k o ‘ mir bilan sorbsiyalash asosida 
erishish mumkin.
Hid (hidlar) — suv sifatining orgonoleptik k o ‘ rsatkichi. Tabiiy 
suvning hidini hid tarqatuvchi va suvga tabiiy y o ‘ l yoki oqova 
suvlar bilan tushgan m oddalar kcltirib chiqaradi. Faqat noorganik 
moddalarga ega boMgan tabiiy suvlarda oltingugurt vodorodining 
hidi boMishi mumkin. Hid tarqatish ba’ zi bir suv organizmlariga, 
xususan, p o ‘ panaklarva aktinomitsetlarga xosdir. Ichimlik suvining 
hidi xom suvning xossalari va unga ishlov berish usuli bilan bogMiq. 
Masalan, xior solingandan keyin xiorfenolning yoqim siz hidi 
paydo boMishi mumkin.
H^dni aniqlashda dastlab uning xususiyati (ch in gan , fenolli, 
botqoq-serloyqa va shu kabi) belgilanadi, keyin intensivligi aniq­
lanadi, unga yo bcsh balli shkala bo'yicha baho beriladi, yoki „ostona 
sinovi“ asosida baho beriladi, bunda hid yo'qolish igacha q o ‘shish 
darajasi aniqlanadi. Hidni tekshirishda, albatta, harorat ko'rsatiladi, 
chunki hidning intensivligi harorat ortishi bilan k o ‘ payadi.
2874— 73 G O S T (davlat standarti) b o'y ich a ichim lik suv 20'С
da boMsa, uning hidi intensivligi 2 ball yuqori boMadi. X o'ja lik - 
ichimlik ta’ minotidagi manbalar suvining hidi, odatda, 3—4 balldan 
yuqori boMmaydi.
Oqova suvlaming hidi katta intensivligi bilan ajralib turadi, 
lekin unga ham shartli besh balli shkala b o ‘ yich a bah o beriladi. 
Maishiy suv oqimlarining hidi ancha xarakterli boMib, najas hidi 
bilan organik moddalarning buzilishi hidi aralashmasidan iboratdir. 
Ishlab chiqarish oqim lari hidi ancha x ilm a -xil boMib, ishlab 
chiqarishning turiga bogMiq boMadi. Oqar suvlar uchun hidni 
tasvirlash ilgari uchram agan yangi hidlar p a y d o boMganda, 
sh u n in gd ek , hidn in g in ten sivligi keskin o r tg a n d a ayniqsa 
muhimdir, bu hoi ayrim ishlab chiqarishlarda o q o v a suvlaming 
konsentratsiyasini k o‘ p m iqdorda tashlanganidan dalolat beradi.
M a za — suv sifatining organoleptik k o ‘ rsatkichi. Hidlar 
singari suvning mazasiga doir sifatiari ham suvga tabiiy moddalar 
yoki uning iflos oqimlar bilan zararianishi natijasida suvga tushgan

---

moddalarning mavjudligini bildiradi. Bu k o‘ rsatkich faqat ichimlik 
suvlar uchun aniqlanadi. M aza sho‘ r, shirin, achchiq, nordon 
sifatida tasvirlanadi. Shuningdek, alohida maza (ta’ mlar) — ishqorli, 
metalli va shu kabi maza ham b o'lishi mumkin. Bunday ta’ rif 
subyektiv b o ‘ Hb, u tadqiqotchining ta’ mni bilishiga va tajribasiga 
b o g ‘ liq. Ich im lik suvning ta’ m ini aniqiash uchun 10— 15 ml 
namuna suv ogMzga olinadi, yutmasdan bir necha daqiqa ushlab 
turiladi, keyin chiqarib tashlanadi. Tekshirishda suvning harorati 
hisobga olinadi.
K o 'p in c h a ichim lik suvning mazasi boMmaydi. Y er osti 
buloqlari suvi sh o‘ rroq va ach ch iq sho‘ rroq ta’ mga ega boMadi, 
bunga sabab suvda tuzning yuqori konsentratsiyada mavjud 
b o ‘ lishidir.
V I I . 4 . Suv tarkibhiing kimyoviy va biokimyoviy 
k o ‘ rsatkichlari
Bu k o ‘ rsatkichlar turkumi bir qancha xilma-xil ta’ riflarni 
o ‘ z ichiga oladi, ular turli agregat holatlarda aralashmalarning 
mavjudligini tavsiflovchi, erigan va kolloid holatdagi aralashmalar 
tarkibini batafsil ta’ riflab beruvchi aralashmalarning kim yoviy va 
biokimyoviy yoM bilan oksidlanishga qodirligiga va hokazolarga baho 
berish im konini yaratuvchi la ’ riflardir. Bu k o‘ rsatkichnl maMum 
darajada tartibga solish maqsadida q o ‘ shimcha ruknlar kiritamiz va 
k o ‘ rsatkichlar guruhini ajratamlz. U lar suvning qattiq fazaslga, 
uning um u m iy mineraJIashuv darajasiga, erigan, kolloid va gaz 
fazalariga bah o beradi. Shuningdek, suvning oksldlanishini va 
aralashmalarning zaharli ekanligini k o ‘ rsatuvchi ko'rsatkichlar- 
ning ayrim guruhlarini ajratib k o ‘ rsatamiz. Shunday qilib, suv 
tarkibining kim yoviy va biokim yoviy k o ‘ rsatkichlarini quyidagi 
guruhlar b o ‘ yicha qarab chiqam iz:
— qattiq va kolloid holatdagi aralashmalar;
— suvning umumiy minerallashuvi yoki umumiy ifloslanish 
darajasi;
— erigan va kolloid holatdagi aralashmalar;
— gaz holatidagi aralashmalar;

---

— suvning oksidlanuvchanligi;
— zaharli aralashmalar;
— alohida o ‘ziga xos ta’ riflar.