М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

t n
generatsiyalarni o ‘ tgan deb 
hisoblansa, u holda generatsiyaning davom etishi 
i
ni quyidagicha 
ifodalash mumkin:
/ =
t/n.
(3 1 )
A gar tajribaning boshlanishida hujayralar soni 
ga teng 
boMsa, / vaqt mobaynida 
n
generatsiyadan oMgandan keyin — 
boMsa, u holda:
С
= С + 2" 
(32)

---

(3 2 ) ifo d a d a n gen eratsiyalar so n in i o son g in a h iso b la b
chiqarish mumkin:
Ig
(31) ifodaga 
n
ning miqdorini q o ‘ yib, /generalsiyaning davom
ctishini topamiz. Ayrim turlar uchun gencratsiyaning davom ctishi 
20—30 daqiqani, boshqa turlar uchun sutkalarni tashkil qilishi 
mumkin.
III faza — 
0 ‘ sishning sckinlashuv fazasi. H ujayralam ing 
b o ‘ linish intcnsivligi pasayadi, chunki organizm ning yashash 
sharoiti o ‘7^aradi: ozuqa moddalari zaxirasi tamom b o ‘ ladi, muhitda 
zaharli ayirboshlash mahsulotlari to ‘ planadi. Tobora ko‘ proq yakka 
jins halok boMadi.
IV faza — doim iy o ‘sish fazasi, sharoit tobora noquiay b o ‘ Ub 
boradi, halok boMuvchi hujayralam ing soni to ‘ xtovsiz ortadi, 
chunki muhitda ana shu faza boshlanishida ozuqa moddalari qolmaydi 
va mikroorganizmlar hujayra ichidagi moddalardan foydalanadi. 
Bu fazani endogen nafas olish fazasi ham deb atashadi.
Ayrim fazalaming uzunligi tashqi muhit sharoitlari (harorat, 
pH , ozuqa moddalari konscntratsiyasi)ga bog'liq boMadi va turli 
mikroorganizmlarda birmuncha doirada o ‘ zgarib turishi mumkin.
S o f organizm ning o ‘ sish va rivojlanish qonuniyatlari faol 
balchiq uchun ham to ‘g‘ ri keldi, lekin u m ikroorganizm larning 
ancha murakkab jamoasi ekanligi maMum boMdi.
V I. 3. M ikroorganizm lar va atrof-m uhit
M ikroorganizmlarning hayoti atrof-m uhil bihm ch am bar- 
chas bogMiqdir. Bir tom ondan, mikroblarning faoliyati atrof- 
muhitda birmuncha o ‘ zgarishlar yuz berishiga olib keladi, bunga 
undan ozuqa moddalarning ch iq ib ketganligi va ayirboshlash 
mahsulotlarining ajralib chiqishi sabab boMadi; ikkinchi to m o n ­
dan, hujayra ichida ayirboshlash jarayonlarining tezligi k o ‘ p 
jihatdan atrof-muhitdagishart-sharoit (omil)larga bogMiq boMadi. 
M ikroorganizm lar faoliyatiga ta’ sir etuvchi atrof-m uhit om illari 
uch kategoriyaga boMinadi: fizik, kim yoviy va biologik kntcgoriyalar.

---

Fizik oraillar. 
Eng m uhim fizik omülarga mikroorganizmlar 
faolligini talab qiluvchi om illar, ya’ni namlik, harorat, yorugMik 
kiradi. Mikroblarning fa ol o ‘ sishi va rivojlanishi uchun muhitda 
suv boMishi lozim . U lar uchun qulay suv shakli suyuq tom chi 
sh a k lid a g i suv h is o b la n a d i. X u d d i sh u n in g u c h u n ham
m ikroorganizm lar yashashi mumkin boMgan harorat intervali — 
2“C dan + 100°C gacha chcklangan.
Haroratga nisbatan mikroorganizmlar uch guruhga boMinadi:
1. Psixrofillar yoki sovuqni yoqtiradigan mikroorganizmlar 
(yunoncha rsychria
— 
sovuq, phUea —
sevaman). Bu m ikroor­
gan izm lar—2* dan + 30”C harorat oraligMda rivojlana oladi. Ular 
uchun qulay harorat 10— IS^C hisoblanadi. Bu guruh organizm - 
lariga shimoliy dengizda, tuproqda yashovchilar, kanalizatsiyaning 
tozalash inshootlariga d o ir ayrim mikroorganizmlar kiradi.
2. T erm ofillaryoki issiqlikni yoqtiradigan mikroorganizmlar 
(y u n o n ch a thcrm e — issiqlik). Ular rivojianadigan harorat 
diapazoni 30—85*C boMib, optimumi qariyb 50— 60*C dir. Bu 
guruh mikroorganizmlari issiq manbalardava chiriyotgan g o ‘ ngda 
urchiydi. Term ofil bakteriyalar shahar kanalizatsiyasi tozalash 
inshootlarida quyqalaming achishida ishtirok etadi.
3. M ezofillar (y u n on ch a mesos — o ‘ rta). Bu m ikroorga­
nizmlar 5* dan 50“C oraligMdagi haroratda rivojlanadi. Ular uchun 
eng maqbul harorat 25— 37“C dir. M czofil mikroorganizmlarga 
k o'pchilik bakteriyalar, eng oddiy mikroorganizmlar, zam burug'- 
lar kiradi. Bu guruhga yana inson va issiqlikni yoqtiradigan 
hayvonlar uchun xos boMgan barcha patogen organizmlar ham 
kirnidi.
Muayyan haroratda rivojlanish qobiliyatini u yoki bu haroratga 
bardosh berish qobiliyatidan farqlash kerak. Masalan, k o‘ pgina 
m ikroorganizm lar n oidan past haroratda u z o q vaqt yashash 
qobiliyatini saqlab q oladi, lekin bunday haroratda ularning faol 
hayoti to ‘ xtaydi. K o ‘ p bakteriyalarning sporalari hatto suyuq 
v o d o ro d haroratida ( —252*C ) halok boMadi.
M ikroorganizm lar yu qori haroratlarning ta’ siriga kamroq 
bardosh beradi. Sporali bakteriyalarning ko‘pchiligi 70°C da 10— 15 
daqiqada, lOO’ C da l daqiqa ichida nobud boMadi. Yuqori

---

haroratlarning halokatii ta’siri oqsillam ing tabiiy holatini buzilishi 
bilan bogMiqdir.
Ko'pchilik mikroorganizmlar qorongMda yaxshi o ‘sadi. Quyosh 
nuri energiyasidan foydalanadigan fototroflar bundan mustasno. 
Quyoshning t o ‘ g ‘ ri tushgan nuri m ikroorganizm larga halokatii 
ta’ sir qiladi. U ning mikroblarni halok etuvchi ta’ siri, asosan, 
spektrning ultrabinafsha qismi bilan bogMiqdir. Ultrabinafsha 
nurlarining oqsil va nuklein kislotalarga singishi tuzatib boMmay- 
digan kim yoviy o ‘ zgarish!arga olib keladi. 0 ‘ sayotgan hujayralar 
num ingta’siriga ayniqsa sezgirdir. Patogen mikroblarning k o'p ch i- 
ligi saprofitlarga nisbatan ultrabinafsha nurlarga ancha sezgir 
hisoblanadi. Bu nurlar kamroq singish qobiliyatiga ega boMib, 
asosan sirtqi qismlarga ta’ sir qiladi.
K iniyoviy oniillar. V o d o r o d ion la rin in g konsentratsiyasi 
m ikroorganizm larning rivojianishiga jid d iy ta’ sir k o‘ rsatadi. 
Bakteriyalarning 
k o ‘ pchiligi neytralga yaqin muhitni (pH =
= 6,5— 7,5) m a’ qul ko'radi. Biroq bakteriyalarning ishqorli yoki 
nordonroq muhitda yaxshi o ‘sadigan ayrim turlari ham mavjud. 
ZamburugMarning rivojlanishi uchun pH = 4 
4- 6 li muhit qulay 
boMadi, aktinomitsctlar ishqorii muhitda yaxshi o'sadi.
Optimal miqdorlardan pH ning ogMshi fermentlar faolligining 
pasayishiga, ayrim ionlar uchun sitop la zm a m em branasiga 
kirishining 
0 ‘ zgarishiga va almashinish jarayonlarining buzilishiga 
sabab boMadi. K o ‘ pgina kim yoviy birikm aiar mikroblarga qarshi 
ta’sir ko‘ rsatadi, bunda ulardan bittasi mikroblarning rivojlanishini 
sekinlatsa (mikrobostatik ta’sir), boshqalari mikrobsimon xossalarga 
egadir. Bunday birikmaiar, odatda,