Ma’ruza mashg’ulot

GRAFIKA


Asosiy tushunchalar: grafika, ilk yozuv, yozuv belgisi, rasmli yozuv, tovush tili, “imo-ishoralar” tili, xitoy yozuvi, kursiv yozuv, misr yozuvi, oromiy yozuvi, soʻgʻd yozuvi, koʻk turk yozuvi, uygʻur yozuvi, ideografik yozuv, shumer yozuvi, moniy yozuvi.

Ma’lumki, grafika tilshunoslikning bo‘limi bo‘lib, unda ma’lum bir tilning yozuv sistemasi o‘rganiladi. Yozuvning dastlabki bosqichi sifatida rasmli yozuv e’tirof etiladi. Rasmli yozuvga ibtidoiy san’at asos bo‘lgan. Yozuvning bu turi faqat olamni anglash ifodasi sifatida emas, balki insoniyatning badiiy ehtiyojini qondirish yoki sehr-jodu maqsadlarda qo‘llangan. Yozuvning bu turi qachon paydo bo‘lgani to‘g‘risida aniq dalillar yo‘q bo‘lsa-da, arxeologlar “ibtidoiy san’atning ilk izlari sifatida so‘nggi tosh davriga mansub”ligini aytadilar. Neolit davrida esa ma’lum darajada ishlangan alifbo paydo bo‘ldi.

Yozuv qanday paydo bo‘1gan, degan savolga olimlar turlicha javob beradilar. XX asrning birinchi yarmida yozuvning paydo bo‘lishi to‘g‘risida N.Marr va I.Meshchaninov ilk bor o‘z qarashlarini ilgari surdilar. Ularning nazariyasi bo‘yicha, tilning ikki turi bo‘lgan: birinchisi – tovush tili, ikkinchisi yozuv tili. Ilk yozuv hatto tovush tilidan, boshqaclıa aytganda, “imo-ishoralar” tilidan oldin paydo bo‘lgan. Ular yana shuni ta’kidlaydilarki, ilk yozuv magik (ya’ni sehr- jodu) vazifani bajargan. Chex tilshunosi Ch.Loukotka ham bu fikrni qo‘llab-quvvatlaydi. Shuningdek, G‘arb tilshunosligida ham N.Marr bilan I.Meshchaninovlarnikiga yaqin fikrlar paydo bo‘ldi. Jumladan, G.Malleri Amerika hindulari tilida ko‘pgina belgilar imo-ishoralar tilidan kelib chiqqanini isbotladi. Shu tariqa yozuv “tushuncha-so‘z-yozuv belgisi” ko‘rinishidagi yangi qo‘shimcha aloqalarni yaratadi. Chjon Chjen-Min ham jamiki xitoy ierogliflari imo-ishoralar tilidan kelib chiqqanini dalillashga urindi. Ieroglifik yozuvning dastlabki namunalaridan bo‘lgan xitoy yozuvida bitta element bilan yozilgan xat uchramaydi. Xitoy yozuvidagi hozirda mavjud bo‘lgan belgilar rasmli yozuv bilan baravar ravishda paydo bo‘1gan. Shuning uchun xitoy yozuvidagi hamma ieroglifik belgilarni imo-ishoralarga bog‘lash uchun asos yo‘q. Bunga qo‘shimcha dalil sifatida Misr va shumer yozuvlarini keltirish mumkin. Bu har ikki yozuvdagi belgilarga imo-ishoralar aslo ta'sir etmagani o‘z isbotini topgan. Bu yozuvlarda narsa-buyumlar tasviri asosiy o‘rin egallaydı. Dastlabki mukammal yozuvlar sifatida ana shu ikki ideografik yozuvni ko'rsatish mumkin. Bu yozuvlarning paydo bo‘lishi to‘g‘risida ham G‘arbda turli qarashlar bor. Jumladan, Misr yozuviga Mesopotamiya, ya’ni shumer yozuvi ta’sir etgan degan qarashlar mavjud. Ammo ko‘pchi1ik olimlar, Misr yozuvi mustaqil ravislıda rivojlangan, deb qaraydilar.
Misr yozuvidagi belgilarning eng diqqatga sazovor tomoni, yuqorida aytib o‘tilganıdek, unda narsa-buyumlar tasviri asosiy o‘rin egallaydi. Yozuvdagi ana shu suratlar o‘ninchi ming yillik - yozuv paydo bo‘lgan davrdan boshlab milodiy III—IV asrgacha davom etib kelgan monumental yozuvda saqlangan. Kundalik turmushda qo‘llana borgan sari, shuningdek, kitobatchilikda belgilar tez yozilishi natijasida ilk davrdagi suratli alomatlarini yo‘qotgan va harfli yozuvga yaqinlashgan. Suratli monumental yozuv va kursiv yozuv hozirgi yozuvdagi bosma va qo‘lyozma shakllarga o‘xshab ketadi. Misr yozuvi belgilari miqdori taxminan besh yuz atrofida bo‘lgan. Misr yozuvi ikki usul - gorizontal holda o‘ngdan chapga yoki vertikal holatda yuqoridan pastga, ustunlar ham o‘ngdan chapga qarata yozilgan.
Shumer mixxatlari Efrat va Dajla daryolari ora1ig‘ida miloddan oldingi to‘rtinchi-uchinchi ming yilliklarda paydo bo‘ldi. Misr yozuvi papiruslarga, shumer mixxatlari esa loy “taxtacha”larga bitilgan. Mixxatlar, shumerlardan tashqari, Urartu (Armaniston, mil. ol. I rning yillik), xetlar (mil. ol. I ming yillikda Kichik Osiyo), akkadlar va boshqa bir qator xalqlarda ishlatilgan. Mixxatlar Sharqda keng hududga tarqalgani uchun bu yozuv turini “Qadimgi Sharqning lotin yozuvi” deb ham ataydilar,
Keyingi yillarda shunday fikrlar paydo bo‘ldiki, yozuvning ilk shakllari-biz so‘nggi paleolit davriga oid deb qarayotgan belgilar o‘z shaklini tabiatdan, tabiatda paydo bo‘lgan jonzotlardan, samoviy jisınlardan olgan, shunirıgdek, ko‘p belgilar ham imo-ishoralar tilidan kelib chiqqan ekan. Yozuvning bu bosqichi formulasi quyidagicha: belgi+nom+belgining talqini+so‘z-tushuncha. Bu ham yozuvning paydo bo‘lishi va taraq- qiyotidagi muhim g‘oya bo‘la oladi.
Umuman, yozuvning ma’lum belgilari paydo bo‘lishining biron sababi bor, sababsiz belgilar paydo bo‘1a olmaydi. Yozuvlaming kelib chiqishini bitta manbaga bog‘lab bo‘1maydi. Ayrim olimlar aytganidek, rasm-rusmlar, “shomonlar”ning xatti-harakatlari ham ayrim belgilarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgani ehtimoldan xoli emas. Binobarin, har bir xalqning yozuvi paydo bo‘lish sabablarini, avvalo, ichki omillardan, keyin tashqi omillardan qidirish nıaqsadga muvofiqdir⁴.
Qadimgi turkiy yodnomalar urxun, uyg‘ur, sug‘d, moniy, brahma, suryoniy yozuvlarida bitilgan.