Mashinalardan foydalanish asoslari

15.2 Avtoservis korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish
Ishlab chiqarishni tashkil etishning texnologiyasi, ya’ni barcha ishlar 
bajarilishining ketma-ketligi, tartibi ishlab chiqilar ekan, bu texnologiya 
ratsional, maqsadga muvofiq bo‘lishi shart. Maqsadga muvofiq (ratsional) 
texnologik jarayon esa quyidagi talablarga javob berishi lozim: 
- sodda va qulay bo‘lishi; 
- hammabopligi va universalligi; 
- ishlarni yakunlashga imkon berishi; 
- xavfsizligi; 

---

218 
- mexanizatsiya, avtomatlashtirish va kompyuterlashtirish vositalarini 
keng qo‘llashga imkon berishi. 
Hammabop texnologiya deyilganda uning ko‘p marotaba, boshqa joylarda 
ham qo‘llash imkoniyati mavjudligi tushuniladi, universalligi deyilganda 
turli-modeldagi, tipdagi mashinalarga xizmat ko‘rsatishda ham shu 
texnologiyani qo‘llash mumkinligi tushuniladi. 
Texnologiyaning yakunlanganligi esa mashina har bir uchastkadan o‘tgan 
paytda shu uchastkada mo‘ljallangan barcha ishlarning to‘la bajarilishi 
zarurligini bildiradi. 
Albatta ratsional, maqsadga muvofiq texnologiyada mehnat unumi va 
sifati yuqori bo‘lishi zarur va shart. Avtoservis xizmati ko‘rsatuvchi yirik 
kompaniyalar, firmalar o‘zlarining avtomarkazlari, ATXKS lari va diler 
stansiyalari uchun ishlab chiqarish jarayonlari tashkil etilishining turli 
variantlarini ishlab chiqqanlar va qo‘llaganlar. Quyida keltirilgan chizma esa 
shu variantlarining biridir. 
ATXKS larida avtoservis xizmat turlarining eng muximlari mashinalarga 
TX ko‘rsatish va ularni ta’mirlashdir. Xizmatning boshqa turlari tijoriy va 
texnik ahamiyatga ega bo‘lsada, shu ikki xizmatga yo‘ldosh sifatida 
bajariladi. 
Texnik xizmat ko‘rsatish (TXK) va ta’mirlash ishlari ishlab chiqarish 
binosining maxsus jihozlangan ishchi postlari va ustaxonalarida bajariladi.
Mashinalarning o‘zida bajariladigan ishlar post ishlari deb ataladi va 
maxsus postlarda bajariladi. Mashinalardan chiqarib olingan agregatlar, 
asbob-priborlar, qismlar esa maxsus ustaxonalarga keltirilib ta’mirlanadi va 
sozlanadi.
ATXK stansiyalarining ishlab chiqarishini tashkil etish texnologiyasi 
yagona o‘zaro bog‘lanish mezoni asosida mashinani yuvish-yig‘ishtirish-
qabul qilish uchun ko‘rib chiqish va zarur bo‘lgan hollarda mashinani 
diagnostika postidan o‘tkazib bajariladigan ishlar hajmini oldindan taxminiy 
aniqlash va ularni bajarish shartlarini mijoz bilan kelishishdan boshlanadi. 

---

219 
Shuni aytish zarurki, qaysi va qanday ishlarni bajarilishni tanlash va buyurish 
mijozning huquqidir. Bunda, albatta qabul qiluvchi mutaxassis servis xodimi 
unga malakali tushuntirish yordamini ko‘rsatishi mumkin. 
Mashinalarni qabul qilib olish maxsus hujjat «Avtoservis korxonalarida 
mashinalarni xizmatga qabul qilish va egasiga topshirish qoidalari» asosida 
amalga oshiriladi. Shu maqsad uchun korxonada maxsus jihozlangan post 
(ko‘targichli yoki estakada) ajratiladi. Buyurtmachi mijoz mashinaning 
texnik pasporti va o‘zining shaxsiy hujjatlarini ko‘rsatishi lozim. Agar 
mashina boshqa kishiga yoki tashkilotga qarashli bo‘lsa, ishonchnoma 
qog‘ozi bo‘lishi shart. Avariya natijasida shikastlanib qolgan mashinaning 
texnik pasportida bu haqda davlat mashina inspeksiyasining belgisi yoki 
maxsus ma’lumotnomasi bo‘lishi talab etiladi. Davlat standartlariga zid 
ravishda qayta jihozlangan, ishlab chiqarilishi to‘xtatilganiga 15 yildan 
oshgan mashinalar xizmatga qabul qilinmaydi. 
Mijoz bilan qabul qiluvchi servis mutaxassisi barcha asosiy masalalar 
(ishlar hajmi, bajarish muddati va xizmat narxi) bo‘yicha kelishilib, kerakli 
hujjatlar to‘ldirilgandan so‘ng (texnik holat dalolatnomasi, buyurtma-naryad) 
mashina TX ko‘rsatish yoki ta’mirlash uchastkasiga jo‘natiladi. Agar TXKga 
qo‘shib ta’mirlash ishlari bajarish talab etilsa, oldin ta’mirlash, so‘ngra TXK 
ishlari bajariladi. Barcha buyurtma-naryaddagi ishlar bajarilib bo‘lingandan 
so‘ng mashina texnik nazoratdan o‘tkazilib, egasiga topshiriladi. Izoh 
qilingan texnologik jarayonni quyidagi chizma shaklida keltirish mumkin. 
Keltirilgan texnologik chizma umumiy bo‘lib, TXK va ta’mirlash ishlari 
hajmi mijozning talabi va xohishiga qarab, o‘zgarishi, ko‘p variantli (8...10) 
hollari bo‘lishi mumkin, masalan, TXK ni to‘la hajmda va ta’mirlash, TXKni 
ayrim ishlari bilan ta’mirlash ishlarini bajarish va h.k. 
Shuni ta’kidlash kerakki, hamma hollarda ham mashinani yuvish -tozalash, 
qabul qilib ko‘zdan kechirish ishlari bajariladi, xavfsizlikni ta’minlovchi 
mexanizmlar va tizimlar diagnostikadan o‘tkaziladi, zarurat bo‘lsa, chuqur 
diagnostika qilib, so‘ng ishchi postlariga yoki kutish joylariga jo‘natiladi. 

---

220 
Odatda qabul qilish va texnik-nazorat, egasiga topshirish postlari 
birlashtirilib, mashina bir joyda bir mutaxassis tomonidan qabul qilinadi
hamda egasiga topshiriladi. 
Yirik va o‘rta quvvatli ATXKSlarida TX va ta’mirlash uchastkalarining 
ayrim ishchi postlari ba’zi ishlarni bajarishga ixtisoslashgan bo‘lishi 
mumkin, masalan, moylash va moylarni almashtirish posti, tormozlarni 
tekshirish va h.k. va ta’mirlashning barcha umumiy ishlari, chunonchi, 
sozlash, qotirish, agregatlar, qismlarni o‘rnidan ajratib olish va o‘rniga 
qo‘yish va h.k bajariladigan postlar universal postlar deb ataladi va 
ko‘pchilikni tashkil etadi. 
Kichik quvvatli stansiyalarning (2...10 postli) postlari asosan universal 
postlardan iboratdir. 
TXK va ta’mirlash ishlarini bajarish jarayonida ko‘pincha mashinalarni 
ko‘tarish va ular ostida ishlash, g‘ildiraklarni osiltirish talab etiladi. S huning 
uchun avtoservis korxonalari ishchi postlarining 70...80 foizi maxsus 
gidravlik yoki elektromexanik ko‘targichlar bilan jihozlanadi. 
Ko‘targichli postlarda ishchi mashina ostida turib ishlarni bemalol 
bajarish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 
Ishchi postlari bir tomoni berk (tupik) va har ikki tomoni ochiq (bir 
tomondan kirib ikkinchi tomondan chiqib ketiladigan) bo‘lishi mumkin. 
Ochiq postlar asosan yuvish, tozalash, qabul qilish va egasiga topshirish 
hamda ayrim diagnostik ishlarni bajarish uchun qo‘llaniladi. Ishchi postlar 
texnologik talablarga mos holda jihozlanishi, unda inson xavfsizligini 
ta’minlash va tabiatni asrash sharoitlari yaratilgan bo‘lishi shart. Shuningdek, 
ularda bajariladigan ishlar ro‘yxati, bajarish tartibi, texnik va texnologik 
talablarga oid hujjatlar mavjud bo‘lishi talab etiladi. 
Mashinalar qismlari texnik holatiga qo‘yiladigan talablar ham yakka 
tartibda ishlab chiqarish usuliga mos holda, ya’ni bajariladigan xizmatlar va 
ishlar chegarasida bo‘ladi. 
Техн
ик 
хизмат 
к
ўрсатиш 
участкас
и 

---

221 
Yirik va ba’zan o‘rta quvvatli ATXKS larida mashinalardagi mayda 
ta’mirlash ishlarini (3 ishchi-soatgacha) bajarish uchun alohida,kirish va 
chiqish uchun qulay bo‘lgan joyda, maxsus postlar ajratiladi. Bunda 
mashinani yuvish-tozalash va qabul qilish uchastkalaridan o‘tishi talab 
etilmaydi. Mashina qabul qiluvchi bilan kelishilgan holda bo‘sh turgan 
postga kiritiladi yoki bo‘sh bo‘lmagan holda kutib turadi. Shu joyning o‘zida, 
aynan shu postda barcha ishlar bajariladi va mashina chiqib ketadi. Ba’zan, 
asosan chet el amaliyotida, shu postlar qatorida o‘ziga-o‘zi xizmat ko‘rsatish 
postlari ham ajratiladi, ya’ni mijoz o‘zi yoki yordamchisi bilan o‘zi 
mo‘ljallagan ishlarni o‘zi bajarib oladi, bu unga arzon tushadi, korxonalarga 
esa mijozlarning ko‘payishiga imkon beradi. 
TXK va ta’mirlash ishlarining zarur sifati va belgilangan hajmda 
bajarilishini ta’minlash maqsadida ishlab-chiqarish uchastkalari va ishchi 
postlarda kerakli jihozlar, asbob-uskunalar va ash’yolar qatori texnologik 
xaritalar va boshqa korxona standartlariga oid texnik – texnologik hujjatlar
bo‘lishi talab etiladi. 
TXKga kelgan mashinalarda bajariladigan ishlar davriyligi va hajmi 
mashinasoz kompaniyalar tomonidan ishlab chiqilgan va mashinani sotishda 
unga qo‘shib har bir mijozga taqdim etiladigan maxsus «Mashinaning servis 
daftarchasi» talonlariga asosan belgilanishi tavsiya etiladi. Daftarcha 
talonlarida («O‘zDEU avto» daftarchalarida 24 talon) mashinaning dastlabki 
250...300 ming km bosgan yo‘lini har 10...15 ming kmda bajarilishi 
mo‘ljallangan ishlar nomlari va hajmi keltiriladi. 
1-sonli talon bo‘yicha birinchi TXK 2.3,0 ming km yo‘l o‘tilgandan so‘ng 
bajariladi, so‘ngra har 10...15 ming kmda mashinalarning konstruktiv 
xususiyatlari va modellariga qarab o‘tkaziladi. 
Servis daftarchalariga ega bo‘lmagan yoki talonlari tugagan mashinalarga 
TXK, profilaktik ishlar muassasalar, birlashmalar tomonidan ishlab chiqilgan 
maxsus nizomlarda ko‘rsatilgan tavsiyalar, me’yorlar asosida o‘tkaziladi. 

---

222 
Shuni ta’kidlash lozimki, qanday ishlarni bajarish buyurtmachi – mijoz 
huquqidir. 
Avtoservis korxonasiga texnik xizmat va ta’mirlashga muhtoj mashinalar 
kelib uning oldidagi maydonda to‘xtaydi. Mashina egasi- mijoz mashinalarni 
qabul qiluvchi – dispetcher yoki menedjerga uchraydi, u esa mijoz talablari 
asosida buyurtma – chek to‘ldirib bir nusxasini mijozga beradi, bu hujjat 
mashinaning korxonaga kirishiga ruxsatnoma sifatida xizmat qiladi. 
Mashina zarur hollarda yuvish-tozalash postiga, so‘ngra qabul qilish 
postiga kelib tushadi va bu joyda uning texnik holati mijoz ishtirokida 
sinchiklab ko‘rib chiqiladi, bajariladigan ishlar aniqlanib, mijoz bilan ularn i 
bajarish muddati va narxi kelishilgan holda buyurtma- naryad to‘ldiriladi (4-
nusxa) va mashina bir nusxa buyurtma-naryad bilan kerakli ishlab chiqarish 
uchastkasiga jo‘natiladi. 
Ayrim hollarda, mashinadagi nosozliklar sababini aniqlashning qabul 
qilish postida imkoni bo‘lmasa, mashina maxsus diagnostika uchastkasiga 
jo‘natilishi va u joyda maxsus priborlar, stendlar yordamida mutaxassislar 
diagnoz qo‘yishlari va so‘ngra TXK yoki ta’mirlash uchastkalariga jo‘natishi 
kerak. Bu uchastkalarda mashinaga naryadda ko‘rsatilgan profilaktik, 
ta’mirlash yoki nosoz detallar va agregatlarni ehtiyot qismlarga almashtirish 
ishlari bajariladi. Ishlarni bajarish jarayonida naryadda ko‘rsatilmagan ishlar 
chiqib qolgan hollarda, bu ishlarga mijoz bilan kelishilgan q o‘shimcha 
naryad yoziladi. 
Mashinani ta’mirlashda buyurtmachi mijoz tomonidan keltirilgan ehtiyot 
qismlar va materiallardan foydalanish mumkin (agar ular texnik shartlar 
talablariga mos tushsa). 
Mashinaning korxonada turish vaqti bir sutkadan ortib ketishi ehtimoli 
bo‘lgan hollarda uning butligi (komplektligi) va umumiy texnik holatiga 
qaydnoma tuziladi. Qaydnomada mashinaning tashqi ko‘rinishidagi barcha 
kamchilik, 
nosozliklar, 
eshik, 
kapot 
va 
oynalarni 
ochish-yopish 

---

223 
mexanizmlarining holati etishmagan qismlari (zahira g‘ildirak, asboblar, fara 
va podfarnik, oynalar va h.k.) to‘la ko‘rsatiladi.
Qaydnomani tomonlar imzolaganlaridan so‘ng uning bir nusxasi 
buyurtmachi – mijozga beriladi. 
Avtoservis korxonalarida TXK va ta’mirlash ishlarini bajarish yakka 
usulda, tayyor ehtiyot qismlar yoki ta’mirlangan detallardan foydalangan 
holda ado etiladi, ya’ni har bir mashinada bajariladigan ish turlari va hajmi 
aynan shu mashinaning texnik holatidan va mijozning talablaridan kelib 
chiqadi.
Ta’mirlash «begonalashtirilmagan» usulda olib boriladi, bu demak, 
ishlash qobiliyati ta’mirlanib tiklangan detallar, uzellar va agregatlar o‘z 
mashinalaridagi o‘rinlariga qaytariladi. Mashinaning avtoservis korxonasida 
turish vaqti nafaqat qismlarga ajratish-yig‘ish, diagnostik va sozlash ishlari 
vaqtidan, balki yangi ehtiyot qismlar olish yoki detallarni ustaxonalarda 
tiklash vaqtlarini ham o‘z ichiga oladi. 
Korxonadagi TXK va ta’mirlashning texnologik yo‘nalishi yakunida, 
buyurilgan ishlar bajarilganidan so‘ng, mashina texnik nazoratdan o‘tkaziladi 
va xizmatlar, sarflangan ehtiyot qismlar, materiallar uchun buyurtmachi - 
mijoz bilan hisob-kitob qilinib egasiga taqdim etiladi. 
Mashinalarga TX ko‘rsatish va ta’mirlash ishlari uchun haq barcha 
avtoservis korxonalarida buyurtmachi – mijoz tomonidan davlat moliya 
organlari ma’qullagan maxsus narxnoma (preyskurant) lardagi narxlar 
asosida to‘lanishi lozim. 
TXK va ta’mirlashda foydalanilgan ehtiyot qismlar va asosiy materiallar 
narxi, bu narxnomalarda ko‘rsatilmagan hollarda hisoblash erkin bozor 
narxlari asosida o‘tkaziladi. 
Narxnomalarda ko‘rsatilmagan TXK va ta’mirlash ishlari uchun to‘lov, 
mijoz bilan kelishilgan holda korxona rahbari tasdiqlagan ish vaqti me’yori 
va 1 me’yor- soatning narxi asosida hisoblanadi, bunda ishlarni bajarish 
sharoitlari (normal yoki zararli) ham ko‘zda tutiladi. 

---

224 
Kuzovlarni 
ta’mirlashdagi 
tunukasozlik, 
payvandlash 
ishlari 
ta’mirlashning turlariga (ishlarning bajarilishi murakkabligiga) qarab 
belgilanadi: 
1-son ta’mirlash -asboblar bilan oson etisha oladigan joylardagi 
shikastlarni (deformatsiyalarni) to‘g‘rilash (kuzov sirtining 20% gacha); 
2-son ta’mirlash– shikastlangan joylarni payvandlash bilan to‘g‘rilash 
yoki 1-son ta’mirlashni 50% kuzov sirtida bajarish; 
3-son ta’mirlash - shikastlangan joylarni ochish, tozalash, to‘g‘rilash, 
payvandlash, tekislash va x.k. 
Kuzov detallarini almashtirish narxida quyidagi ishlar hisobga olingan: 
eski detalni ajratish va chiqarib olish, metall qoldiqlari, zang va iflosliklardan 
tozalash, ulanadigan joylarini bir-biriga moslash va payvandlash, payvand 
choklarini tozalash, sirtlarini tekislash. 
Bo‘yash ikki xil-A va B hajmlarida bajariladi. A bo‘yash eski bo‘yoqlarni 
kuzov sirtidan to‘la, metallgacha olib tashlash, sirtlarini tekislash 
(shpaklevka va silliqlash (shlifovka), yangi rang va jilodagi (koler) buyoq 
tayyorlab texnologiyaga asosan bo‘yash va quritishni ko‘zda tutadi. 
B bo‘yashda esa eski bo‘yoqlar kuzov sirtidan butunlay olib 
tashlanmaydi, faqat sirtlari jilvirli qog‘oz yordamida tozalanadi, tekislanadi 
va silliqlab, zarur rangdagi bo‘yoq tanlanib texnologiyaga asosan bo‘yaladi. 
Kuzovlarni ta’mirlash va bo‘yash jarayonlarida mashinalar agregatlari, 
uzellari va detallarini zaruriy hollarda chiqarib olish va o‘rniga qo‘yish 
bo‘yash ishlari narxiga kirmaydi va buyurtmachi tomonidan narxnomaga 
asosan alohida to‘lanadi. Mashinalarga TX ko‘rsatish va ta’mirlash 
korxonalarida bajarilgan ishlar maxsus II –bo‘g‘in yo‘llanma hujjati 
«Avtotexxizmat korxonalarida mijozlar buyurtmasiga ko‘ra texnik xizmatdan 
o‘tgan mashinalar elementlari texnik holatiga talablar» asosida nazoratdan 
o‘tkaziladi. Mazkur hujjat ta’mirlangan detallar, uzellar, agregatlar texnik 
holatini yuqorida keltirilganidek kafolatlaydi.

---

225 
Avtoservis korxonalari ishlab chiqarish texnologiyasining muhim tarkibiy 
qismi 
bu 
jarayonlarni 
mexanizatsiyalashtirish, 
avtomatlashtirish 
va 
kompyuterlashtirishdir. Bu vositalar qo‘llanilganda mehnat unumi bir necha
barobar oshadi, sifati esa yaxshilanadi. 
Mexanizatsiya mehnatni «inson - mashina» yordamida bajarish, shu 
mashinaning ishini nazorat qilish va boshqarishdir. TXK va ta’mirlash 
ishlariningg eng og‘irlari, jumladan, mashinalarni yuvish-tozalash va 
quritish, agregatlarni echish va o‘rniga qo‘yish, qismlarga ajratish-yig‘ish, 
ko‘tarish-tashish, 
ombor 
xo‘jaligi 
ishlari 
birinchi 
navbatda 
mexanizatsiyalashtirilgan bo‘lishi zarur.
Avtomatlashtirish qo‘llanilganda bajaruvchi mashina yoki mashinalar 
majmui ishlarni bajaribgina qolmay, balki texnologik jarayonlarni maxsus 
dasturlarga asosan boshqarib ham boradi. Dasturlar esa insonlar tomonidan 
ishlab chiqiladi va avtomatlashtirishning ajralmas qismiga kiradi. Avtoservis 
ishlab chiqarishida mashinalarni yuvish, yonilg‘i quyish, diagnostika qilish, 
ombor xo‘jaliklarida avtomatlashtirishni qo‘llash ayniqsa maqsadga 
muvofiqdir va ilg‘or avtoservis korxonalarida keng qo‘llaniladi. 
Kompyuterlashtirish esa barcha hisob-kitob, axborot olish va uni saqlash, 
qayta ishlash va tarqatish vositasidir. Servis xizmati uchun kelayotgan 
mashinalar va ulardagi nosozliklar, bajarilgan TXK va ta’mirlash ishlari, 
sarflangan ehtiyot qismlar, materiallar hisobini olib borish va, shuningdek, 
sotiladigan mashinalar, ehtiyot qismlar, servis xizmati to‘g‘risidagi 
ma’lumotlar bilan mijozlarni ta’minlashda kompyuterlar benazir vositadir. 
Keyingi paytlarda kompyuterlar mashinalarni diagnostika qilishda (motor va 
tormoz tizimlari, yuritish mexanizmlari va h.k.) keng qo‘llanilmoqda.