Materiallar


  Inshootlar  va  ularning  hisoblash  sxemalari.  Tayanchlar


Download 78.98 Kb.
Pdf ko'rish
bet3/34
Sana15.10.2017
Hajmi78.98 Kb.
#17963
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   34

1.3.  Inshootlar  va  ularning  hisoblash  sxemalari.  Tayanchlar
M u h a n d is lik   in s h o o tla ri  odatda,  sterjen,  balka,  p la stin a ,  q o b iq   va   h a jm iy  
jis m la r  s in g a ri  tu r li  k o n s tru k tiv   e le m e n tla m i  te g is h li  ra v is h d a   o ‘ zaro  b ir ik -  
tiris h   yoM i  b ila n   h o s il  q ilin a d i.  D e m a k,  y a x lit  in s h o o t  a lo h id a   elem entlardan 
ta s h k il  topgan  m u ra kka b   sistem a  h ilo b la n a d i.
In s h o o tla rn i  hisoblaganda,  a y rim   e le m e n tla m in g   oMcham  va  s h a k lla rin i, 
u la r  orasidagi  bogM anishni  aniq  hisobga  o lis h   n a za riy  jih a td a n   y o   im k o n i 
y o ‘ q,  y o   o ‘ta  m urakkab  ish d ir.  S huning  uchun  m a te ria lla r  q a rs h ilig id a   boshqa 
fa n la rd a g i  s in g a ri  ilm iy   abstra ksiya   u s u lid a n   fo y d a la n ib ,  m a v ju d   in sh o ot 
h iso b la sh   ta rh i  (sxem asi)  b ila n   a lm a s h tirila d i.
h
I

H is o b la s h   sxem asi  -   in s h o o tn in g   s o d d a la s h tirilg a n   ta s v iri  b o ‘ lib ,  unda 
y u k   ta ’ s irid a g i  in s h o o tn in g   asosiy  k o ‘ rs a tk ic h la ri  m ujassam lashgan  b o ‘ la d i. 
H iso b la sh   s xe m a la rid a   s te rje n la r  -   o ‘ q la r  b ila n ,  p la s tin a la r  -   o ‘ rta   s irtla r 
b ila n ,  k o ‘ n d a Iang  k e s im la r  -   y u za   va  in e rsiya   m o m e n tla rin in g   son  q iy m a t- 
la ri  b ila n ,  re a l  ta y a n c h la r  id e a l  ta y a n c h la r  b ila n   a lm a s h tira la d i;  y u k la r  
o ‘ qlarga  q o ‘ y ilg a n   deb  fa ra z  e tila d i  va  h .k .  In s h o o tla r  h is o b i  ana  shunday 
hisoblash  sxe m a la ri  o rq a li  am alga  o s h irila d i.
1.1-rasm da  b ir   o r a liq li  k o ‘ p r ik   (a)  ham da  b a lk a   deb  a ta lu v c h i  u n in g  
hisoblash  sxem asi  (b )  tasvirlangan.  1.1-rasm,  d -d a   uch  o ra liq li  k o ‘ p r ik   ham da 
ram a  deb  a ta lu v c h i  u n in g   hiso b la sh   sxem asi  (e )  b e rilg a n .  Y o ‘ l  q o p la m a s i- 
n in g   vazni  ham da  k o ‘ p rik n in g   xu s u s iy   o g ‘ ir lig i  balkaga  te k is   y o y iq   ku ch  
s ifa tid a   ta ’ s ir  e ta d i.  B a lk a d a   tashqi  k u c h la r  v a   h a ro ra t  ta ’ s irid a   b o ‘ y la m a  
k u c h la r  h o s il  b o ‘ lm a s lig i  uchun  u n in g   ta y a n c h la rid a n   b iri  q o ^ g 'a lu v c h a n ; 
ik k in c h is i  q o ‘ z g ‘ alm as  q ilib   ish la n a d i.
In s h o o tn in g   h iso b la sh   sxem asini  ta nlash  m u ra kka b ,  ayni  p a ytd a ,  m u h im  
m asalalardan  b irid ir.  H is o b n in g   s ifa ti,  y a ’ n i  u n in g   a n iq lig i  k o ‘ p  jih a td a n , 
hisoblash  sxe m a sin in g   qanday  ta n la n is h ig a   b o g ‘ liq .
A g a r  hisob  n o to ‘ g ‘ ri  tanlangan  hisoblash  sxem asi  b o ‘ y ic h a   b a ja rilg a n  
b o ‘ lsa,  u  o ‘ ta  a n iq   u s u lla r  b ila n   h is o b la n g a n   ta q d ird a   ham   t o ‘ g ‘ ri  n a tija  
b e rm a yd i.
M a ’ lu m k i,  sterjen  va   p la s tin a la r  in s h o o tn in g   asosiy  e le m e n tla ri  h is o b la - 
nadi.  K o ‘ ndalang  kesim   o ‘ lc h a m la ri  u z u n lik k a   nisbatan  ancha  k ic h ik   b o ‘ lgan 
elem ent 
sterjen
  deb  ataladi.

P r iz m a tik   y o n i  s i li n d r ik   jis m n in g   b i r   o M c h a m i  ( q a l in l ig i )   q o lg a n  
o ‘ lc h a m Ia rid a n   ancha  k ic h ik   b o ‘ lsa,  u la m i  yu p q a   p lita   y o n i  p la s tin a   deb 
a ta la d i.
A g a rd a   b u   j is m   e g ri  s ir tla r   b ila n   ch e g a ra la n g a n   b o ‘ lsa,  u n i  q o b iq  
( о б о л о ч к а )   deb  ata la d i.
B u la rd a n   tashqari  hiso b la sh   s x e m a la ri  ic h id a   h a jm iy  jis m la r   deb  a ta lu v ­
c h i  k a tta   massaga  ega  boMgan  m a ssiv  e le m e n tla r  ham   u c h ra y d i.  B u n d a y  
e le m e n tla m in g   o M ch a m la ri  b ir-b irid a n   k a tta   fa rq   q ilm a y d i.  B u n g a   p o y d e v o r 
b lo k la ri,  tirg a k   d e v o rla r  m is o l  b o ‘ la   o la d i  (1 .2-rasm ).
1.3-rasm
A lo h id a   e le m e n tla m in g   jo y la s h u v i  ta rtib ig a   qarab  in s h o o tla r  ya ssi  v a  
fa z o v iy   sistem alarga  boM in a d i.  B a rc h a   s te rje n la r  b ir  te k is lik d a   jo y la s h g a n  
boMsa,  b u n d a y   in s h o o t 
yassi sistem a
  deb  a ta la d i  (1 .3-rasm ).  A k s   h o ld a   sis- 
tem a 
fazoviy
  boM adi.  Y a ssi  in s h o o tla r  m u s ta q il  k o ‘ rin is h d a   k a m d a n -k a m  
u c h ra y d i.  K o ‘ p in c h a   u la r  h is o b n i  so d d a la s h tiris h   m aqsadida  fa z o v iy   siste- 
m a la rd a n   a jra tib   o lin a d i.  Y a ssi  siste m a n i  fa z o v iy   sistem adan  a jra tib   o lin is h i 
h iso b   a n iq lig in i  p a sa y tira d i.  B ir o q   m u h a n d is lik   a m a liy o tid a   ba’ zan  shunday 
q ilis h g a   t o ‘ g ‘ r i  k e la d i.
Tayanchlar. 
In s h o o tn in g   p o y d e v o r  y o k i  z a m in   b ila n   b irik k a n   q is m i 
tayanch
  deb  a ta la d i.  T a y a n c h la r  uch  x i l   boM adi:  s h a m irli  q o ‘ z g ‘ a lu v c h i 
tayanch,  s h a m irli  q o ‘ z g ‘ alm as  tayanch,  s h a m irs iz   q o ‘ z g ‘ alm as  tayanch.
1.4-rasm da  s h a m irli  q o ‘ z g ‘ a lu v c h i  ta y a n c h n in g   k o n s tru k s iy a s i  (a )  va 
u n in g   sodda  ta s v iri  (b )  b e rilg a n ;b u n d a   ste rje n   s h a m ir  (c )  a tro fid a   a yla n a  
o la d i,  g o riz o n ta l  y o ‘ n a lis h d a   q o ‘ z g ‘ ala   o la d i;  b irg in a   v e rtik a l  re a k s iy a   v u - 
ju d g a   k e la d i.
1.5-rasm da  s h a m irli  q o ‘ z g ‘ alm as  ta y a n c h n in g   ko n stru ksiya si  (a)  va   sodda 
ta s v iri  (b )  b e rilg a n ;  bu   ye rd a   ste rje n   s h a m ir  (c )  a tro fid a   aylana  o la d i,  b iro q  
g o riz o n ta l  y o ‘ n a lis h d a   q o ‘ z g ‘ a lm a s d ir.  B u n d a y   tayanchda  ham  g o riz o n ta l, 
h a m   v e rtik a l  re a k s iy a la r  v u ju d g a   k e la d i.

1.6.2.  Materiallar  qarshiligi  masalalarida 
uchraydigan  matritsa  va  vektorlar
M a te ria lla r  q a rs h ilig i  fa n id a   m a trits a la r  s ta tik   aniq  va  n o a n iq   balka,  fe r- 
ma,  arka,  ram a  v a   boshqa  k o n s tru k s iy a la rn i  hisoblashda  keng  q o M la n ila d i.
M a trits a la r  eng  m u ra k k a b   h is o b la rn i  E H M   ga  p ro g ra m m a la s h tiris h d a  
o ‘ z in in g   ix c h a m   v a   y a x lit lig i  ham da  u n iv e rs a llig i  b ila n   a jra lib   tu ra d i.  E H M  
va  h iso b la sh   m a te m a tika si  riv o jla n g a n   sari  m a trits a la r  q u rilis h   m e xa n ik a s i- 
n in g   barcha  b o M im la rig a   ja d a l  s u r’ atda  k irib   borm oqda.
M asalan,  M a k s v e l  teorem asiga  asosan  m a te ria lla r  q a rs h ilig i  v a   q u rilis h  
m exanikasi  m a sa la la rid a   u ch ra yd ig a n   m a trits a la rn in g   e le m e n tla ri 
a(i  = a n 
xususiyatga  ega  boM adi.  B u n d a y  m atritsa  d ia g on a l  m a te ria lla r  q a rs h ilig id a  
kv a d ra t  k o ‘ rin is h ig a   ega  boM ib,  d ia g on a lig a   nisbatan  s im m e trik   boMadi.

a ,,
0
0
0
A =
a,j
  = 0   i  *   j

0
a,
' i n n
lentasim on
« 2 1  
« 2 2  
« 2 3
A =
a,
mm
b ir lik   va  n o llik
0



0
E =

0
m a tritsa la rd a n   keng  fo y d a la n ila d i.

U n d a n   tash q a ri  y u q o ri  y o k i  pastki  u ch b u rch a k  m a trits a la rd a n
« 1 1  
« 1 2
« 1 3
« П
« 2 2
« 2 3
« 2 »
« 2 .
« 2 2
A =
« 3 3
« 3  ll
A =
« 3 .
« 3 2
« 3 3
ann.
A l
« „ 2
« „ 3
« Ш 1  
_
ham   fo y d a la n ila d i.
Y u q o ri  ta r tib li  s ta tik   n o a n iq   m asalalam i  um um an  ka tta   ta r tib li  tenglam a- 
la rn i  E H M   da  ye c h is h n i  o s o n la s h tiris h   uchun  b lo k s im o n   va   k v a z i  m a trits a l­
ar  q o M la n ila d i.
B lo k s im o n   m a trits a   h o s il  q ilis h   uchun  m a trits a   A   dan  g o riz o n ta l  va 
v e rtik a l  c h iz iq la r  o 'tk a z ib   b ir   necha  b lo k la rg a   b o ‘ lin a d i:
" « n
« 1 2
« 1 3
« 14 1
« 1 5
a
6
« 2 1
« 2 2
« 2 3
« 2 4
« 2 5
« 2 6
A =
« 3 1
« 3 2
« 3 3
« 3 4
« 3 5
« 3 6
. « 6 1
« 6 2
« 6 3
« 6 4
« 6 5
« 6 6 .
« „
« 1 2
« 1 3   "
A i  
=
« 1 4
4 3
_
’ « 1 5
« 1 6
« 2 1
« 2 2
« 2 3  
_
. « 2 4 .
AT-
5
« 2 6
« 3 ,  
« з :
« з з "
« 3 4
« 3 5
« 3 6
« * 1 1 
« 4 2
« 4 3
a
2
 
2
  =
« 4 4
4 3
=
a
45
« 4 6
« 5 1  
« 5 2
« 5 3
« 5 4
a
55
« 5 6
«61 
« 6 2
« 6 3   .
. « 6 4 .
a
65
« 6 6
U   h o ld a   m a trits a   A   n in g   e le m e n tla rin i  m a tritsa   k o 'rin is h id a   ifo d a la s h  
m u m k in :

B u n d a y   m a tritsa   b l o k s i m o n   m a t r i t s a   deb  qabul  q ilin g a n .  A g a r 
b lo k s im o n   m a trits a n in g   s im m e trik   e le m e n tla ri  n o l  b o ‘ lsa,  b unday  m a trits a ­
la r  k v a z id ia g o n a l:
A
  =
A,
b a’ z ila ri  n o l  b o ‘ lsa,
A  =
HR.
A .  
A
2 
A.
An
A
,, 
A,
Л .Я -l 
^HR.
k v a z i l e n t a s i m o n  
m a t r i t s a  deb  y u ritila d i.
K u c h   y o k i  k o ‘ c h is h la r  u s u lin in g   k a n o n ik   te n g la m a la ri  tiz im in i  m a tritsa  
k o ‘ rin is h id a   q u y id a g ic h a   yo z is h   m u m k in :
A x   +   В   =   0  y o k i  K z   +   P  =  0 
bu  yerda  A ,  К   -   te n g la m a la rd a g i  k o e ffits ie n tla r  m atritsasi; 
x,  z  -   n o m a ’ lu m   k u c h   v a   k o ‘ c h is h la r  m a tritsa si;
В ,  P  -   ozod  h a d la r  m a trits a la ri.
Shu  k o ‘rinishga  ega  bo ‘ lgan  tenglam alam i  E H M   da  m atritsalar  yordam ida 
hisoblash  keng  im ko n iya tla rg a   ega.  B u  im k o n iy a tla r  quyidagilardan  iborat:
-   y u q o ri  ta r tib li  s ta tik   n o a n iq   m a sa la la rn i  yechish;
-   in shootga  b ir  necha  x il  ta sh q i  k u c h la r  ta ’ s ir  etsa,  te n g la m a la m i  teskari 
m a trits a la r  o rq a li  b ir  m arta  ye c h is h ;
-   h is o b   is h la rin i  s o d d a la s h tiris h   ham da  n a tija s in i  haqiqatga  y a q in la s h - 
tiris h   k a b i  im k o n iy a tla rg a   ega.
B u n in g   uchun,  y a ’ n i  n o m a ’ lu m   v e k to rla rn i
*1
z i
x
2
z .
X   -
y o k i 
z  _
to p is h   u ch u n ,  q u y id a g i  m a trits a   a m a lla ri  b a ja rila d i:
29

х   =   -   А " 1  В   y o k i  z  =  
~ к~ :Р  
А 1,  К ' 1  k o ‘ rin is h ig a   ega  boMgan  teskari  m atritsadan  fo y d a la n ila d i.
Teskari  m a trits a la m i  to p is h   y o k i  m a te m a tik  ib o ra   b ila n   aytganda,  m a trit- 
sa la rn i  a lm a s h tiris h   -   c h iz iq li  a lg e b ra n in g   eng  m u h im   m a sa la la rid a n   b ir i 
h iso b la n a d i.
1.6.3.  M a t r it s a la r   u s tid a g i  a m a lla r
A   va  В   m atritsalam i  q o ‘ shish  y o k i  ayirish  am alla rin i  faqat  u la m in g   ta rtib - 
la ri  b ir  x il,  y a ’ n i  qator  va  ustunlari  soni  teng  boMgandagina  bajarish  m u m k in :
4
a r.
au
' * „
*12
к :
4 .
CI2
C\n
C=A  ± B  =
«2,
az2
a2„
+
*2,
*22
*2„
=
*21
^22
C2„
a„2
Qnn_
An
*„2
*
hh
 _
_Cn\
C„2
Cnn
.
b u   ye rd a  
CtJ  =  a0
  ±  
b,/,i
 =  1 
, n \ j  = \,n
M a t r its a   u s tid a g i  q o ‘ s h is h   v a   a y iris h   a m a lla r i  q u y id a g i  a lg e b r ik  
bogM anishlarga  ega:
A   +   B   =   B   +   A ; ( A   +   B)   +   C   =   A   +   ( B  +   C ) ; A   +   0  =   A
A   (m   p)  m a trits a s in i  В   (p   n )  mafcitsasiga  k o ‘ p a y tiris h   u c h u n   A   m a trit- 
s a n in g   u s tu n la r  soni  В  m a trits a n in g   q a to rla r  soniga  teng  boM ishi  shart.  B u - 
la rn in g   k o ‘ paytm asidan  h o s il  boMgan  С  =   A B   m a tritsa   e le m e n tla ri  q u y id a g i 
k o ‘ p a y tm a la r  yig M n d isig a   te n g d ir:
p
c „  =  
anba
  +  
ar bv
  + . .. +  
a,pbpj
  =  £  
aikbkJ
*=i
Y a n a   shunga  e 'tib o r   b e rish   k e ra k k i,  A   va  В   m a trits a la r  o ‘ zaro  mos 
boM gandagina  k o ‘ p a y tiris h   m u m k in .
M asalan:
~a u
° I2
*
i
.
* 1 2
C\2

=
« 2 ,
a
22
a 2
 3
B =
va
* 2 ,
* 2 2
C =A B
  =
C 21
c 22
a :-z
°33_
. * 3 1
k 2 _
. C 31
C 3 2 .
bu  yerda

e tu v c h i  N ,  Q x,  Q y  ga,  bosh  m om ent  M   n i  esa  u ch ta   a lo h id a   m o m e n tla rg a  
( M x,  M y,  M J   a jra ta m iz.  A jra tilg a n   k o m p o n e n tla r,  y a ’ n i  ic h k i  k u c h la m in g  
ha r  q a ysisi  o ‘ z   n o m ig a   ega:  -   kesim ga  t i k   y o ‘ n a lg a n   k u c h   N   -  
b o ‘ylam a 
kuch,
  -   k e s im   b o ‘ yIa b   y o ‘ nalgan  k u c h la r  Q x  va   Q y -  
k o ‘ndalang  kuchlar, 
M x,  v a   M y,  -  
eguvchi  m omentlar
  deb  atash  q a b u l  q ilin g a n ,  M z  esa 
bu- 
rovchi  m om en t
  deb  a ta la d i.  B u   sanab  o ‘ tilg a n   k u c h   fa k to r la r i  n a z a riy  
m e x a n ik a n in g   o ltita   m u vo za n a t  te n g la m a la rid a n   a n iq la n a d i:
X X   =   0; 
X m x =   0;
S Y   =   0; 
I m y  =   0;
I Z   =  0; 
I m 2  =   0.
D a s tla b k i  uchta  tenglam adan  N ,  Q „   Q y  k u c h la r,  k e y in g i  uchtasidan  esa 
e g u v c h i  v a   b u ro v c h i  m o m e n tla r  to p ila d i.  S hunday  q ilib ,  kesish  u s u li  h a r 
qanday  jis m n in g   istalgan  ke sim id a g i  ic h k i  k u c h la r  q iy m a tin i  a n iq la sh   im ­
k o n in i  b eradi.  K e y in g i  b o b lard a   bu   xususda  b a ta fs ilro q   to ‘ x ta lib   o ‘ ta m iz .
K uchlanishlar
S terjen  k e s im id a g i  Д А   yuzachaga  ham   ic h k i  k u c h la r  ta ’ s ir  e ta d i.  Y u z a - 
chaga  ta ’ s ir  etayotgan  ic h k i  k u c h la m in g   te n g   ta ’ s ir  e tu v c h is i  A R   b o ‘ ls in . 
(1 .8 ,  a-rasm ).  A R   n i  k ic h ik   yuzacha  Д А   ga  n is b a ti  shu  yuzachadagi 
o'rtacha 
kuchlanishni
  b e ra d i:
AR

&А'
Y u za ch a n i  nolg a   qadar  k ic h ra y tirib   b o rib ,  lim itg a   o ‘tsak,  yu za ch a   m a rka - 
zi  n u q ta sid a g i  k u c h la n is h n in g   h a q iq iy   q iy m a tig a   ega  b o 'la m iz :
.. 
AR
p  =
  lim   — г .
дг-ю Д 4
T e n g   ta ’ s ir   e tu v c h i  A R   n i  ke s im n in g   b o ‘ y la m a   o ‘ q i  va  bu  o ‘ qqa  p e r- 
p e n d ik u la r  y o ‘ n a lis h d a   ik k i  ta sh kil  e tu v c h i  A N   va  A Q   ga  a jra ta m iz .  S hu 
y o ‘ l  b ila n   n o rm a l  о   va  u rin m a  
z
  k u c h la n is h la m i  a n iq la sh   im k o n ig a   ega 
b o ‘ la m iz :
.. 
A
N  
AQ
cr -
  lim   — г ;  
T -
  lim   — r ;
Д
F->0
 
о
N o rm a l  va   u rin m a   ku ch la n ish la r  m a ’ lu m   boMsa  to ‘ liq   k u c h la n is h n i  to p ish  
q iy in   emas:

N o rm a l  k u c h la n is h la r jis m n in g   za rra la rin i  kesim ga  tik   y o ‘ n a lish d a   o ‘ zaro 
y a q in la s h tiris h g a   y o k i  u z o q la s h tiris h g a   in tila d i.  U rin m a   k u c h la n is h la r  ke ­
sim   te k is lig id a   yo tg a n   a y rim   z a rra ch a la rn i  boshqalarga  nisbatan  s iljitis h g a  
h arakat  q ila d i.  S h u n in g   u ch u n   ham  u rin m a   k u c h la n is h la m i  b a ’ zan 
siljituvchi 
kuchlanishlar
  deb  ata la d i.
1.6.  K onstruksiyalarni  hisoblashda  matritsalar 
nazariyasi  va  amaliyoti
M a te ria lla r  q a rs h ilig i  fa n in i  h o z irg i  zam onda  k o m p y u te rla rs iz   k o ‘ z  o ld ig a  
k e ltirib   boM m aydi,  c h u n k i  a ksariyat  h is o b la r  a v to m a tla s h tirilg a n .  Faqat  sodda 
k o n s tru k s iy a la rn i  k o m p y u te rs iz   h iso b la sa   boM adi,  a m a liy o td a   esa  asosan 
m u ra kka b   k o n s tru k s iy a la r  q o M la n ila d i.  K o m p y u te rd a   hiso b la sh   za m o n   ta la - 
b i  boMib  ka tta   samara  b e ru v c h i  te x n o lo g iy a d ir.  S h u n in g   u c h u n   h o z irg i  yo sh - 
la r,  m u ta xa ssisla r  k o m p y u te r  te x n o lo g iy a s id a n   keng  fo y d a la n is h n i  b ilis h la ri 
lo z im .  B u n in g   u c h u n   m a trits a   n a za riya si  va  a m a liy o tin i  b ilis h ,  u n in g   aso- 
sida  m a te ria lla r  q a rs h ilig i  m a s a la la rin i  k o m p y u te rg a   o ‘ tka zish   m alakasiga 
ega  b o M ish la ri  zarur.
1.6.1  M a t r its a la r   h a q id a   tu sh u n c h a
U stu n   va  q a to rla ri  s o n i  m   va   n  boMgan  ja d v a l  k o ‘ rin is h id a g i  ifo d a la r 
tiz im i  m   a  t  r  i  t  s  a  A   deb  a ta la d i.
O M cham i  m   n  boMgan  m a trits a   A   q u y id a g i  k o ‘ rin is h d a   y o z ila d i:
M a trits a la r  ha r  x i l   x u s u s iy   k o ‘ rin is h g a   ega  boM ib,  t u r li  n o m la r  b ila n  
y u ritila d i.  M asalan,  u s tu n la r  soni  n  =   1  boMgan,  y a ’ n i  y a k k a   ustundan  ta s h k il 
topgan  m a tritsa   -   u s t u n   m a t r i t s a   deb  ata la d i.

Q a to rla ri  soni  m  =   1  b o 'lg a n   m a tritsa   e s a q a t o r   m a t r i t s a   deb 
y u ritila d i:
A,  = [ a ,a 2...ct
,,]
U stun  v a   q a to rla r  ta rtib i  e le m e n tla ri  m  =   n  b o ig a n   m a trits a la r  m   ta r tib ­
li  k v a d r a t   m a t r i t s a  deb  y u ritila d i.  K v a d ra t  m atritsa  ta rtib ig a   te n g   b o ‘ lg a n  
a n iq lo v c h i  m a t r i t s a   a n i q l o v c h i s i   deb  ataladi  va   q u y id a g ic h a  
b e lg ila n a d i:
[A ]
-------
>D{A)
A g a rd a   D ( A )   =   0  b o ‘ lsa,  A   m a trits a n i  xususiy,  boshqa  h o lla rid a   n o x u - 
susiy,  y a ’ n i  r a s m i y m a t r i t s a   deb  y u ritila d i.  O liy   m a te m a tik a   k u rs id a  
bayon  e tilg a n   tushunchaga  b in o a n   a n iq lo v c h i  d e te rm in an t  q u y id a g i  fo rm u - 
ladan  to p ila d i:
D (A ) =
bu  yerda
\n
ain
a   a 0 ) a {2 )
 
я (п_1)
11 
2 2  
33  • " “ m i
=  
a  .  -
 y _ L _ f l W - 4
"  
"  
i - i   A
i - \ )  
J>
J=]  ajj
7-1  „(«-О
_ y £ ____a (*-n
i j  
0  
2 - i  
A
R -
1) 
RJ
R =  I  a
R R
£
__ _(«-!)
( Л - l )  
R i
=I  ^ R J t
M asalan,  ik k in c h i  va  u c h in c .ii  ta r tib li  a n iq lo v c h ila r  q u y id a g ic h a   y o y ila d i:
O,, 
Qy
D(A) =
"M l 
12 
7:i 
a 22
— 
a\]a22  ana2l
’ « I I
« 1 2
0 M )  
=
« 2 1
« 2 5
. a 3 i
° 2 2
a 3 S
- - a u a 22a ~ + a i : a 2 [a i 2   +  a l 2 a 2. a y i   - a r a 22a 3l  - a l t a 2. a n   - a r a l 2 a 2l

A g a r  to ‘ rtb u rc h a k li  m a tritsa   (m   n )  n in g   b a ’ z i  q a to r  ham da  u s tu n la rin i 
o 'c h irs a k ,  ha r  x il  ta r tib li  k v a d ra t  m a trits a la r  h o s il  boMadi.
M asalan,  b e rilg a n   A   m atritsadan  (m   =   3,  n  =   4 )
« > .
a ]2
« 1 3
« 1 4
«21
«22
« 2 3
« 2 4
« 3 1
« 3 2
« 3 3
« 3 4
t o ‘ rtta   III  -   ta r tib li,  o ‘ n  sa kkizta   I I   -   ta r tib li  va   o ‘ n  ik k ita   I  -   ta r tib li  m a trit­
salar  h o s il  q ilis h   m u m k in .
M a trits a   e le m e n tla rin in g   a l g e b r a i k   to ‘ l d i r u v d i i s i d e b ,   D ( A )   a n iq - 
lo v c h id a n  
а и 
e le m e n tli 
q a to r  
v a  
u s tu n la r n i 
o 'c h ir i b ,  
to p ilg a n  
(-1 )'"5  is h o ra li  a n iq lo v c h ig a   a y tila d i.
A g a r  ik k ita   b ir  x il  ta r tib li  A   va  В   m a trits a la m in g   b ir   x il  jo y la s h g a n   har 
b ir   e le m e n ti  o ‘ zaro  teng  b o ‘ lsa,  y a ’ ni
«12
«1
Download 78.98 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   34




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling