Materiallar


Download 78.98 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/34
Sana15.10.2017
Hajmi78.98 Kb.
#17963
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   34
17963

O 'Z B E K IST O N   RESPUBLIKASI  OLIY  VA 
0 ‘RTA  M A XSUS  T A ’LIM  VAZIRLIG1
B . A .   H O B I L O V ,   N . J .   T O ‘ Y C H I Y E V
MATERIALLAR 
QARSHILIGI
O liy  o'q u v  yurtlarining  arxitektura  v a   qurilish  ta ’lim 
y o ‘n alish i  talabalari  uchun  darslik
« 0 ‘ZBEKIST0N  FAYLASUFLAR1  MILLIY  JAMIYATI»  NASHRIYOTI 
TOSHKENT  -   2008

M uhandislik  fanlarining  asosi  hisoblanm ish  m ateriallar  qarshiligi  fani  vazifalari  va 
m uam m olarini  yoritishga,  ulam ing  yechim ini  bayon  etishga  bag'ishlangan  ushbu  dars- 
Iikda  predm etning  asosiy  m avzulari  ham  klassik,  ham da  zam onaviy  uslublarda  yoritil- 
gan.  M azkur  darslik  orqali  talaba  m ashina  va  inshoot  qism larini  m ustahkamlikka,  bikr- 
Iikka  va  ustuvorlikka  hisoblash  usullari  bilan  tanishadi.  M ashina  va  mexanizmlar.  quri- 
lish  konstruksiyalarini  hisoblash  uchun  o 'zig a  poydevor  yaratadi.
D arslik  texnika  y o ‘nalishida  bilim  olayotgan  talabalarga  m o ‘ljallangan.
O 'zb ek isto n   Respublikasi  O liy  va  o ‘rta  maxsus  ta ’lim  vazirligi  oliy  o ‘quv  yurtlari 
uchun  darslik  sifatida  tavsiya  etgan.
T a q r i z c h i l a r  
fizika-m atem atika  fanlari  doktori,  akadem ik  V .Q .  Q obulov, 
flzika-m atem atika  fanlari  doktori,  professor  F.B.  B adalov, 
texnika  fanlari  nom zodi,  dotsent  M .Q .  N azaro v a.
M a s ’ u l   m u h a r r i r :  
texnika  fanlari  nomzodi,  dotsent  P .H .  H am ray ev .
30.121
H56
H obilov  B.A.
M a t e r ia lla r   q a r s h ilig i:  O liy  o 'q u v   yurtlari  uchun  d a rs lik /  B.A.  H obilov, 
N.J.  T o'ychiyev;  Taqrizchilar:  V.Q.  Q obulov,  F.B.  Badalov,  M .Q.  N azarova.  M as’ul 
m uharrir  P.H.  H amrayev;  0 ‘zbekiston  R espublikasi  O liy  va  o ‘rta  m axsus  taMim  vazirli­
gi.  -   T oshkent:  O 'zbekiston  faylasuflari  m illiy  jam iyati  nashriyoti,  2008.  -   400  b.
ББК  30.121
1.  T o 'y ch iy ev   N .J.
ISB N :  978-9943-319-70-7

I
  -   sterjen  u z u n lig i, 
h  -
  k e s im   b a la n d lig i, 
b
  -   k e s im   k e n g lig i,
D ,d
 -   d ia m e trla r,
R ,r
  -   ra d iu s la r,
8
 -   d e v o r  q a lin lig i,  b i r li k   k o ‘ c h is h ,
A
  -   k e s im   y u z a s i,
Sy,  Sz
  -   s ta tik   m o m e n tla r,
Jy,
  Jz  -   o ‘ qqa  nisbatan  in e rs iy a   m o m e n tla ri,
Jz, y  -
  m a rk a z d a n   q o c h irm a   in e rs iy a   m o m e n ti,
Jp  -
  q u tb   in e rs iy a   m o m e n ti,
W
  -   q a r s h ilik   m o m e n ti, 
p   -
  e g r ilik   ra d iu s i, 

-
  in e rs iy a   ra d iu s i,
Я  -   s te rje n n in g   e g ilu v c h a n lig i,
Al  -
  a b s o lu t  u z a y is h , 
s  
-
  n is b iy   u z a y is h ,
y -
  n is b iy   s iljis h   y o k i  s iljis h   b u rc h a g i,
(p  -
  b u ra lis h   b u rc h a g i, 
в
 -   b u r ilis h   b u rc h a g i, 
f  -
  b a lk a   s o lq ilig i,
cr, 
t
 -
  n o rm a l  v a   u rin m a   k u c h la n is h la r, 
a ai  Ta  ~
  q iy a   k e s im d a g i  k u c h la n is h la r,
[a,
  r ]   [ c ] , ^ ]   -   ru x s a t  e tilg a n   k u c h la n is h la r, 
a kr
  -   k r i t i k   k u c h la n is h ,
q>  -
  b o ‘ y la m a   e g ilis h d a   ru x s a t  e tilg a n   k u c h la n is h n i  p a s a y tiris h   k o e ff it -  
s ie n ti,
E ,  G   -   e la s tik lik   m o d u li  va  s iljis h   m o d u li, 
f-i  -
  Puasson  k o e ffits ie n ti,
Q   ~   y i g ‘ iq   k u c h la r,
Pkr  -   k r itik   kuch.

Eski  va  yangi  oMcham  birliklari
1 9 6 0 -y ild a   H a lq a ro   o M c h o v la r  sistem asi  j o r iy   e tild i.  B u   sistem a  S I  (S i) 
sistem asi  deb  a ta la d i.  B u   sistem aga  k o ‘ ra   asosiy  o ‘ Ic h o v   uchun  1kg  massa 
q ab u l  q ilin d i  va   k u c h   o ‘ lc h o v i  uchun  undan  k e lib   c h iq u v c h i  m iq d o r  qabul 
q ilin d i.
SI  s is te m a s id a   k u c h n in g   o ‘ lc h o v   b i r l i g i   q i l i b  

k g   m assaga 
lm /s -  tezla n ish   b e ru v c h i  kuch  q a b u l  q ilin a d i.  B u   oMcham  « N ’ y u to n »   deb 
a ta la d i  va   N   h a rfi  b ila n   b e lg ila n a d i.
K u c h   o ‘ lc h o v   b irlig id a   eski  (M K G S S )  va   ya n g i  (S I)  sistem alar  orasi- 
dagi  bogManish  q u y id a g ic h a   ifo d a la n a d i:
1  k g   =   9 ,8 0 6 6 5   N   *   10  N ,
1  N   =   0 ,1 0 1 9 7   k g   =   10-'  kg,
1  x  =   104  N ,
1  N   =   10-6  M N ,  dem ak,  I t   =   IO '2  M N ,  1 M N   =   106  N , 
bunda  M N   -   m e g a N ’ y u to n   deb  o ‘ q ila d i.
M assa  o ‘ lc h o v i  q u y id a g ic h a   boM adi:
1  k g   »   0,1  k g -s 2/m ,
c h u n k i  1  kg -sV m   =   9,81  «   10  N .
B o s im   (k u c h la n is h )  y a n g i  sistem ada  q u y id a g ic h a   ifo d a la n a d i:
1  k g /  sm 2  =   10  N /s m 2  =   105  N /m 2  =   10_l  M N /m 2;
1  N /s m 2  =   10 '1  k g /  sm 2  =   10 '2 M N /m 2.
Ish  (e n e rg iy a )  ifo d a s i:
I  kg m   =   10  N m   =   IO '5  M N m ;
1  N m   =   10’ 1  k g m   =   10"1  tm .
SI  sistem asida  ish   b ir lig i  u ch u n   IN   k u c h n i  l m   y o ‘ ld a   bajargan  ish i 
q a b u l  q ilin g a n .  B u n i  «Joul»  deb  a ta la d i  va   J  h a rfi  b ila n   b e lg ila n a d i.

M U N D A R I J A
I  BOB.  KIRISH
1.1.  M ateriallar  q arsh ilig i  fan i  v a z if a la r i.............................................................................10
1.2.  M ateriallar  qarsh ilig i  fa n in in g   rivojlanish  y o ‘l l a r i ................................................. 13
1.3.  Inshootlar  va  ularning  h iso b lash   sxem alari.  T a y a n c h la r...................................... 16
1.4.  Y uklar  ta s n if l........................................................................................................................19
1.5.  Ichki  kuchlar.  K esish  usuli.  K u c h la n is h la r............................................................... 22
1.6.  K onstruksiyalami  hisoblashda  m atritsalar  nazariyasi  va  a m a liy o ti........................ 24
1.6.1.  M atritsalar  haq id a  t u s h u n c h a ...................................................................................... 24
1.6.2.  Materiallar  qarshiligi  m asalalarida  uchraydigan  matritsa  v a   v e k to rla r.................. 27
1.6.3.  M atritsalar  ustidagi  a m a l l a r .........................................................................................30
II  BOB.  CHO‘ZILISH  VA  SIQILISH
2.1.  C h o 'zilish   v a   siqilishda  kuchlanish  v a   deform atsiyalar.  G uk  q o n u n i................... 35
2.2.  S en-V enan  p rinsipi  h a q id a ............................................................................................... 40
2 .3.  M ateriallam i  c h o 'z ilis h g a   s i n a s h ................................................................................... 41
2 .4.  C h o ‘zilish   diagram m asi  va  u n in g   x arakterli  n u q ta l a r i .......................................... 42
2.5.  M ateriallarni  siq ilish g a  s i n a s h ........................................................................................46
2.6.  M ateriallam in g   qattiqligini  aniqlash  ............................................................................48
2.7.  K u chlanishlar  k o n se n tra tsiy a si........................................................................................49
2.8.  R uxsat  etilgan  kuchlanishlar.  K esim   ta n la s h ............................................................ 50
2.9.  X ususiy  o g ’irlikni  h iso b g a  o l i s h ...................................................................................59
2 .1 0 .  C h o 'z ilish   v a  siq ilish d a  statik  noaniq  m a s a la la r.................................................. 63
2 .11.  T em p eratu ra  (harorat)  o ‘zgarishidan  hosil  boMadigan
k u c h la n is h la r................................................................................................................................. 66
2.12.  Sterjenlarni  ch o ‘ziIish  v a  siq ilish g a  hisoblashni  o ‘rgatuvchi
k o m p y u ter  tex n o lo g iy a si............................................................................................................68
III  BOB.  KESIM  YUZALARINING  GEOMETRIK 
TAVSIFLARI
3.1.  G eom etrik  ta v s ifla r............................................................................................................. 75
3.2.  Parallel  o ‘qlarga  nisb atan   inersiya  m om entlari  o rasidagi  b o gM anish...............81
3.3.  O 'q la r  burilganda  inersiya  m om entlari  orasidagi  b o g 'la n is h .............................. 82
3 .4.  K o 'n d a la n g   kesim lardagi  asosiy  o ‘q lar,  bosh  in ersiy a  o ‘qlari  v a
bosh  inersiya  m o m e n tla r i..........................................................................................................83
3 .5.  In ersiy a  ellipsi  v a   u n in g   xossalari  ............................................................................... 86
3 .6.  T ek is  y u zala rn in g   geo m etrik   tav siflarin i  k o m p y u terd a
h iso b la sh   a lg o r itm i...................................................................................................................... 86

4.1.  Nuqtadagi  kuchlanish................................................................................................... 95
4.2.  Bosh  yuzalar  va  bosh  kuchlanishlar........................................................................96
4.3.  Chiziqli  kuchlanish  h o la ti........................................................................................... 97
4.4.  Tekis  kuchlanish  h o la ti................................................................................................99
4.5.  Kuchlanishlami  grafik  usulda  aniqlash  (Mor  d oirasi)......................................102
4.6.  Hajmiy  kuchlanish  holatidagi  eng  katta  kuchlanishlar.....................................104
4.7.  Hajmiy kuchlanish  holalida defoimatsiyalar.  Umumlashgan Guk qonuni................. 106
4.8.  Deformatsiyaning  potensial  energiyasi.................................................................. 108
4.9.  Mustahkamlik  nazariyalari........................................................................................111
V  BOB.  SILJISH
5.1.  Siljishdagi  kuchlanishlar.  Siljishdagi  Guk  q on u n i............................................ 117
5.2.  S o f siljishda  ruxsat  etilgan  kuchlanishlar.............................................................120
5.3.  Konstruksiya  elementlarini  siljishga  hisoblash................................................... 122
VI  BOB.  BURALISH
6.1.  Buralish  deformatsiyasiga  doir  asosiy  tushunchalar......................................... 130
6.2.  Buralishdagi  kuchlanish  va  deformatsiyalar........................................................ 132
6.3.  Kesimi  doiraviy  boMmagan  sterjenlarning  buralishi......................................... 139
6.4.  Buralishga  hisoblashda  o'rgatuvchi  kompyuter  texnologiyasi........................ 146
VII  BOB.  EGILISH
7.1.  Egilishga  oid  tushunchalar........................................................................................ 148
7.2.  Eguvchi  moment  va  ko‘ndalang  kuchlami  aniqlash......................................... 150
7.3.  Eguvchi  moment,  ko'ndalang  kuch  va  yoyilgan  kuch  intensivligi 
orasidagi  differensial  bogManishlar................................................................................. 152
7.4.  Eguvchi  moment  va  ko'ndalang  kuch  epyuralarini  qurish..............................153
7.5.  Egilishda  normal  kuchlamishlar..............................................................................163
7.6.  Egilishda  urinma  kuchlanishlar............................................................................... 168
7.7.  Ko‘ndalang  egilishda  balkalarning  mustahkamligini  tekshirish.....................173
7.8.  Balkalarning  mustahkamligini  bosh  kuchlanishlar  bo'yicha tekshirish..............181
7.9.  Egilish  m arkazi.............................................................................................................183
7.10.  Konstruksiyani  egilishga  hisoblashda  kompyuter  tex n ologiyasi................. 187
VIII  BOB.  BALKALARNING  EGILISHDAGI 
DEFORMATSIYALARINI  ANIQLASH
8.1.  Balkalarning  solqiligi  va  burilish  burchaklari.....................................................192

8.2.  Egilgan 
0
‘qning  differensial  tenglamasi  ........................................................ 193
8.3.  Egilgan  o'qning  differensial  tenglamasini  integrallash................................ 196
8.4.  Boshlang‘ich  parametrlar  usuli........................................................................199
IX 
BOB.  KO‘CHISHLARNI 
ANIQLASHNING  UMUMIY  USULLARI
9.1.  Ko‘chishlar  va  ishlar  haqida tushuncha......................................................... 206
9.2.  Ishlar  va  ko'chishlarning  o‘zaro  bog'lanishi  haqidagi  teoremalar.............. 210
9.3.  Ko'chishlami  aniqlash  uchun  Mor  formulasi  va  Vereshchagin  usuli.............. 213
9.4.  Haroratning  o‘zgarishidan  va  tayanchlarning  cho‘kishidan
hosil  bo‘ladigan  ko‘chishlar....................................................................................217
X  BOB.  STATIK  NOANIQ  MASALALAR
10.1.  Umumiy  tushunchalar....................................................................................229
10.2.  Kuchlar  usulining  asosiy  sistemasini  tanlash..............................................231
10.3.  Kuchlar  usulining  kanonik  tenglamalari...................................................... 233
10.4.  Kanonik  tenglama  koeffitsientlari  va  ozod  hadlarini  aniqlash.................. 235
10.5.  Statik  noaniq  ramalarning  M,  Q  va  N  epyuralarini  qurish....................... 238
10.6.  Statik  noaniq  uzluksiz  balkalarni  hisoblash.................................................247
10.7.  Uzluksiz  balkalarni  moment  fokuslari  usulida  hisoblash........................... 255
10.8.  Statik  noaniq  masalalarni  kompyuterda  hisoblash  texnologiyasi.............. 264
XI  BOB.  MURAKKAB  QARSIIILIK
11.1.  Qiyshiq  egilish................................................................................................ 269
11.2.  Cho‘zilish  (siqilish)  bilan  egilishning  birgalikdagi  ta’siri......................... 274
11.3.  Nomarkaziy  siqilish........................................................................................277
11.4.  Nomarkaziy  siqilish  yoki  cho‘zilishning  umumiy  holi.............................. 278
11.5.  Kesim  yadrosi.................................................................................................280
11.6.  Egilish  bilan  buralishning  birgalikdagi  ta’siri.............................................282
XII  BOB.  YUKLARNING  DINAMIK  TA’SIRI
12.1.  Umumiy  mulohazalar.....................................................................................288
12.2.  Dinamik  kuchlar  ta’sirida  vujudga  keladigan  kuchlanishlami  aniqlash.... 289
12.3.  Dinamik  yuklar  ta’sirida  hosil  bo‘lgan  tebranma  harakatlar..................... 291
12.4.  Inshootlar  dinamikasi  usullari....................................................................... 294
12.5.  Erkinlik  darajasi  bitta  bo‘lgan  sistemalarning  erkin  tebranishlari............. 295
12.6.  Erkinlik  darajasi  bitta  bo'lgan  sistemalarning  majburiy  tebranishlari 
(qarshilik  kuchlari  hisobga  olinmagan  hoi)........................................................... 303

13.1.  Asosiy  tushunchalar.................................................................................................316
13.2.  Siqilgan  sterjenlar  uchun  Eyler  form ulasi......................................................... 319
13.3.  Uchlari  turlicha  mahkamlangan  steijenlar  uchun  kritik  kuch  ifodasi...............323
13.4.  Siqilgan  sterjenlarni  amaliy  h isob lash ................................................................325
X I V   B O B .  K O N S T R U K S I Y A L A R N I N G   O P T I M A L   0 ‘L C H A M L A R I   V A  
I S H O N C H L I L I G I N I   A N IQ L A S H
14.1.  Optimallashtirish  m asalasi..................................................................................... 328
14.2.  Optimallashtirishdan  m aqsad.................................................................................329
14.3.  Optimallashtirish  masalasini  y e c h ish .................................................................. 329
14.4.  Ekstremal  masalalami  yechish  u su li................................................................... 334
14.5.  Konstruksiyalarni  optimal  loyihalash.................................................................. 336
14.6.  Konstruksiyalarning  ko‘p  mezonli  (vektorli)  optimallashtirish 
masalalarini  yechish ............................................................................................................ 341
14.7.  Konstruksiyalarning  optimal  oMchamlarini  topadigan  «Poisk» 
kompyuter  dasturi................................................................................................................ 348
14.8.  Konstruksiyalarni  hisoblashda  ishonchlilik  (l'aa.aeiifloU)  nazariyasi........ 351
X V   B O B .  D E F O R M A T S 1 Y A   V A   K U C H L A N I S H   H O L A T L A R I N I  
E K S P E R I M E N T A L   T A D Q I Q   E T I S H   U S U L L A R I
15.1.  Materiallami  va  konstruksiyalarni  sin a sh .......................................................... 362
15.2.  Deformatsiyalarni  mexanik  tenzometrlar  yordamida  aniqlash..................... 364
15.3.  Qarshilik  uzatkichlarining  qoMlanilishi...............................................................368
15.4.  Kuchlanishlami  optik  usulda  an iqlash ................................................................ 373
15.5.  Muar  tasmalari  u s u li................................................................................................377
15.6.  Kuchlanishlami  aniqlashning  rentgen  u su li.......................................................382
15.7.  Lok  qoplash  u su li......................................................................................................389
Ilovalar.....................................................................................................................................390

S O ‘ Z B O S H I
U sto zim iz  0 ‘ z   F A   akadem igi  prof.  M .T .  O ‘ rozboevning  ilk   bo r  o 'z b e k   ti- 
lid a   yaratgan  « M a te ria lla r  qarshiligi»  d a rs lig in in g   chop  etilganiga  4 0 -y il,  usto- 
z im izn in g   safdoshlari  p ro f.  Mansurov  K .M .  ning  shu  n o m li  k ito b la rin in g   yara- 
tilg a n ig a   20  y ild a n   oshdi.  Bu  davr  m obaynida  fan,  texnikada  katta  o 'zg a rish la r 
s o d ir  boMdi.  K o in o t  zabt  e tild i.  K o m p yu te r  asri  boshlandi.  Shubhasizki,  bu 
o ‘ zgarishlar  deform atsiyalanuvchi  qattiq jis m   m exanikasida  ham  o ‘ z  aksini  top- 
d i.  D avr  ruhi  darslik  va  o ‘ quv  qoMlanmalariga  k irib   bordi.  Q o‘ lin g iz d a g i  k ito b  
bundan  mustasno  emas.
M azkur darslik  O 'zbekiston  Respublikasi  o liy   va  o‘ rta maxsus  ta‘ lim   v a z irli- 
g in in g   te x n ik   o liy   o ‘ q u v  y u rtla ri  uchun  ba ka lavrla r  tayyorlash  ta‘ lim   andozalari 
va  te xn ik  o liy   o ‘ quv  y u rtla ri  -   Toshkent  davlat  texnika  universiteti,  Toshkent 
yengil  sanoat  te kstil  in stitu ti,  Toshkent  a rx ite k tu ra -q u rilis h   in s titu ti  va  Toshkent 
davlat  avtom obil  y o 'lla r i  in stitu ti  tom onidan  yaratilgan  namunali  o ‘ quv  dastur- 
lari  asosida  yozilgan.  D a rs lik   te x n ik   O liy   o ‘ quv  y u rtla rin in g   barcha  mutaxassis- 
lik la r ig a ,  b a k a la v rla r  y o ‘ n a lis h i  b o 'y ic h a   ta ‘ lim   o la y o tg a n   ta la b a la rg a  
m o 'lja lla n g a n .
D arslikda  m a te ria lla r  q a rsh ilig in in g   asosiy  m avzu la ri  t o i i q   qamrab  olingan. 
N azariy  m avzular  am aliy  m isol  va  m asalalar  b ila n   b o yitilg a n .  M is o l  va  masala- 
la m i  tanlashda  S.N .Belyaev,  M .T .O 'ro z b o e v ,  G.S.Pisarenko,  R .S .K inasoshvili 
singari  sa lo h iya tli  m u a llifla m in g   k ito b la rid a n   foydalandik.  D e y a rli  har  b ir  mav- 
zu  kom pyuter  texnologiyasiga  bog'langan  holda  bayon  e tild i.  Talabani  h o zirg i 
zamon  usu lla ri  b ila n   ta n ish tirish   maqsadida  o p tim a lla sh tirish   va  is h o n c h lilik  
nazariyasiga  oid  alohida  bob  a jra tild i.
K ito b n in g   3  va  14  boblari,  kom pyuter  texnologiyasiga  d o ir  paragraflar  prof. 
T o 'y c h ie v   N.J.,  qolgan  boblari  prof.  H o b ilo v   B .A .  tom onidan  yozilgan.
K ito b   q o 'ly o z m a s in i  k o 'rib   chiqib,  o ‘ z in in g   q im m a tli  m aslahatlarini  bergan 
ta q riz c h ila r  akadem ik  V .Q .Q o b ulo v,  proffessor,  F.Badalov,  dotsent  Nazarova 
M .Q .  mas’ u l  m uharrir,  dotsent,  P.Hamrayevga  m u a llifla r  o ‘ z la rin in g   sam im iy 
m in n a td o rc h ilik la rin i  b ild ira d ila r.

M a t e r i a l l a r   q a r s h i l i g i   in s h o o t  v a   m a s h i n a l a r n i  
h is o b la s h   n a z a r iy a s in i n g   a s o s id ir .

Download 78.98 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   34




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling