Materialshunoslik indd

elektron aloqalar modeli: a – borning uch valentli atomi kabi be-
gona atom kremniy atomini almashtiradi
23
.
23
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th 
ed.p.cm/ ­ Printed in the United States of America/ John Wiley & Sons, Inc.­ 
2014. 743­bet

---

186
Bu holat bitta valentli elektron defitsitiga yoki aralashmali atom 
bilan bog‘langan teshikning yuzaga kelishiga olib keladi; b –elektr 
maydoni ta’sirida teshikning surilishi.
Yarimo‘tkazgich materiallarga nisbiy qarshiligi r=10-
3
-10-
10 
Om*sm bo‘lgan materiallar kiradi. Bunga Mendeleyev davriy siste-
masidagi 12 element kiradi: bor, uglerod (olmos), kremniy, germaniy, 
qo‘rg‘oshin(Sn
0
), fosfor, mishyak, surma, oltingugurt, selen, tellur, 
yod. Bundan tashqari, bir qancha kimyoviy birikmalar ham kiradi. 
Eng ko‘p tarqalgani germaniy(Ge) va kremniy(Si) hisoblanadi.
Yarimo‘tkazgichlarda tokni paydo bo‘lishi uchun valent zonasida-
gi elektronlarning bir qismi tok o‘tkazish zonasiga o‘tib elektr zary-
adini tashuvchisiga aylangan bo‘ladi.
10.14-rasm. Turli xil sohalarida foydalaniladigan 
yarimo‘tkazgichlar.
Elektronlar bir zonadan ikkinchisiga o‘tish uchun ruxsat etil-
maganman etilgan energiya zonasidan o‘tishi kerak.
Buning uchun ma’lum energiya kerak. Bu tashqi energiya yorug‘lik 
yoki issiqlik energiyasi bo‘lishi mumkin. Qizdirilganda elektr tokini 
tashuvchilar “konsentratsiya”si ko‘payadi va yarimo‘kazgichning 
elektr qarshiligi kamayadi. Wo qancha ko‘p­keng katta bo‘lsa, shun-
cha ko‘p qizdirish kerak.
O‘tkazuvchanlikka tok tashuvchilarning harakatchanligi ham 
ta’sir qiladi. Kristallik panjaraning nuqsonlari buni pasaytiradi (de-
mak, o‘tkazuvchanlikni ham). Xuddi shunday ta’sir qiladi tashuvchi-
larning “hayot davri” ham.

---

187
Shuning uchun, kristallik panjaralari nuqsonsiz yarim o‘tkaz­
gichlar­monokristallar ishlatiladi. Yuqori sifatli asboblar (“pribor”) 
germaniy va kremniy monokristallaridan yasaladi.
Toza yarimo‘tkazgichlardan tashqari murakkab yarimo‘tkazgich 
birikmalar ham ishlatiladi. Mendeleyev sistemasidagi A
4
V
4
, uchinchi 
va beshinchi A
3
V
5
va A
2
V
4
A
4
V
4 
tipdagi birikma vakili SiC, A
3
V
5 
vakili 
ZnSb va GaAs (galiyarsenidi), A
2
V
4 
bular sulfidlar (ZnSe), oksidlar 
(Cu
2
O).