Mavzu: Elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonun. Atom tuzilishi nuqtai-nazaridan kimyoviy elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonuni. Davr va guruhlarda elеmеntlar xossalarining o`zgarishi. Darsning maqsadi

Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.

3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.

Yangi darsni rejasi.

Yangi darsning bayoni.
Aramatik uglevodorodlar o`ziga xos bo`Igan qanday xususiyatlarga ega? Aramatik uglevodorodlar molekulasida benzol yadrosi tutgan

iarbotsiklik uglevodorodlardir.irnmatik uglevodorodlar halqali tuzilishga ega.

Lromatik uglevodorodlarning ayrim vakillari xushbo`y hidga ega.

iromatik uglevodorodlarning dastlabki a'zosi benzol - C_fcH₆.

Mneriyasi va nomlanishi. Yadrosida ikki yoki undan ortiq o`rinbosar tutgan ktik uglevodorodlarda joylashuv holati izomeriyasi kuzatiladi. Quyida ksilol `rlari: orto-ksilol yoki 1,2-dimetilbenzol; meta-ksilol yoki 1,3-dimetilbenzol; csilol yoki 1,4-dimetilbenzol ko`rsatilgan









1865-yilda nemis olimi A.Kekule benzol un oddiy va qo`shbog`lar navbatlashib keladigan olti a'zolitxizilishini taklif qildi. `ekin bu formula benzolning xossalarini to`liq ifodalay olmaydi. Benzol [inmagan birikmalarning xossalarini namoyon qilmaydi: bromli suv va kaliy nanganat eritmalarini rangsizlantirmaydi, birikish reaksiyalaridan ko`ra o`rin reaksiyalari tavsifliroq. Undan tashqari, halqadagi uglerod atomlari orasidagi Ityoviy bog`lar teng kuchli, ularning uzunligi bir xil bolib, O,139 nm ga teng |diy bog` O,154 nm; qo`shbog` O,133 nm). Bu kabi dalillarni zamonaviy atom jilish nazariyasi izohlab beradi. Bu nazariyaga ko`ra benzoldagi uglerod plarining har biri sp<sup>2</sup>-gibridlangan holda bo`ladi. Uglerod atomi ikki qo`shni uglerod atomlari va vodorod atomi bilan 3 ta oddiy O-bog` orqali bog`langan. Natijada C-C va C-H bog`lari bir tekislikda yotuvchi oltiburchak hosil bo`ladi. Gibridlanishda ishtirok etmagan to`rtiuchi gantelsimon shakldagi p-elektron buluti shu oltiburchak tekisligiga perpendikular holda bo`ladi va tekislik usti va ostida bir-birini qoplab turadi, natijada oltita elektrondan barcha uglerod atomlari uchun umumiy bo`lgan olti elektronli it-bog` hosil bo`ladi.Benzolning zamonaviy struktura formulasi ichida uzluksiz aylanali yoki punktir aylanali olti a'zoli halqa shaklida ifodalanadi va shu bilan birga Kekule formulasidan ham foydalanib turiladi.Fizik xossalari. Benzol - rangsiz, uchuvchan, yonuvchan, o`ziga xos hidga ega suyuqlik. Suvda erimaydi. Bug`lari havo bilan portlovchi aralashma hosil qiladi. Suyuq benzol va uning bug`lari zaharli. Ko`p aromatik uglevodorodlar odatdagi sharoitda suvda erimaydigan rangsiz suyuqliklardir.Kimyoviy xossalari. Benzol va boshqa aromatik uglevodorodlar to`yingan va to`yinmagan uglevodorodlardan farq qiladi. Ular uchun to`yingan uglevodorod-lardagiga nisbatan oson boruvchi o`rin olish reaksiyalari xos.o`rin ottsh reaksiyalari.Galogenlash - benzol yadrosidagi vodorod atomlarining katalizator ishtirokida (A1C1<sub>3</sub>, FeCl<sub>3</sub>, Fe) galogenlarga almashinishidir:Hosil bo`lgan brombenzol 156°C da qaynaydigan, rangsiz, suvdan og`ir suyuqlikdir.Nitrolash - benzol yadrosidagi vodorod atomlarining sulfat kislota ishtirokida nitroguruh -NO<sub>2</sub> ga almashinishidir:Sulfolash - benzol yadrosidagi vodorod atomlarining sulfat kislota qoldig`i sulfoguruh -SO₂OH ga almashinishidir. Birikish reaksiyalari.Gidrogenlash - benzol halqasini vodorod bilan to`yintirish nikel yoki platina tirokida 2OO°C va 5O66,25 kPa da olib boriladi:C<sub>6</sub>H<sub>6</sub> + 3H<sub>2</sub> -» C<sub>6</sub>H<sub>12</sub> siklogeksanBu reaksiya qaytar bo`lib, 3OO°C va atmosfera bosimida degidrogenlanish dir bo`ladi.Galogen birikishi - benzolga galogenlar, masalan, xlor yorug`lik nuri ta'sirida •ikadi. Ultrabinafsha nur ta'sirida geksaxlorsiklogeksan hosil bo`ladi: C₆H₆ + 3C1₂ -» C₆H₆C1₆ geksaxlorsiklogeksan.Oksidlanish reaksiyalari.Benzol oksidlovchilar ta'siriga juda chidamli. Kislorodda dudli alanga hosil ib yonadi: 2C₆H₆ + 3O₂ - 12C + 6H₂O

Olinishi. Benzol va uning gomologlari ko`mirni kokslash mahsuloti bo`lgan ,hko'mir smolasidan olinadi. Hozirgi vaqtda arenlarni neftdan ham ajratib nadi (asetilenning kimyoviy xossalariga qarang).Ishlatilishi. Benzol va uning gomologlari nitrobenzol, xlorbenzol, yuqori )lekular birikmalar, bo`yoqlar, dori-darmonlar, qishloq xo`jaligi zararkunan-lariga qarshi vositalar olishda qo`llanadi