Mavzu: Elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonun. Atom tuzilishi nuqtai-nazaridan kimyoviy elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonuni. Davr va guruhlarda elеmеntlar xossalarining o`zgarishi. Darsning maqsadi

Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.

3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.

Yangi darsni rejasi.

Yangi darsning bayoni.
Bir atomli spirtlar kislorodli organik birikmalar Nisbiy molekular massasi 58 bo`lgan butan gaz, molekular massasi 46 bo`lgan etil spirti suyuqlik ekantigini qanday izohlash mumkin?Hozirgi vaqtgacha biz vodorod va ugleroddan tas ikkil topgan organik moddalarni o`rgandik. Bu elementlardan tashqari kislorodni ham o`z ichiga oluvchi ko`plab moddalar ham ma'lum bo`lib, ularga spirtlar, fenollar, aldegidlar, ketonlar, organik kislotalar, oddiy va murakkab efirlar, uglevodlarni misol qilib keltirish mumkin.Spirtlar-tarkibidagi bir yoki bir nechta vodorodni -OH gidroksidfunksional guruhiga almashtirgan uglevodorod hosilalaridir.Spirtlarda vodorod bog`i mavjud.Spirtlarning umumiy formulasi - ROH bo`lib, bu yerda R-uglevodorodradikalini bildiradi, radikal to`yingan va to`yinmaganligiga qarab,spirtlar ham to`yingan va to`yinmagan spirtlarga bo`linadi.Tarkibida tutgan gidroksiguruhi soniga qarab, spirtlar bir atomli (bitta-OH guruh tutgan), ikki va ko`p atomli (bir nechta - OH guruh tutgan)spirtlarga bo`linadi.Birlamchi uglerod atomi gidroksiguruh tutsa - birlamchi spirt (R-CH<sub>2</sub>-OH), ikkilamchi uglerod atomi tutsa - ikkilamchi spirt (R<sub>2</sub>CH-OH), uchlamchi uglerod atomi tutsa - uchlamchi spirt (R<sub>3</sub>C-OH) deb ataladi (R,, R , R -uglevodorod radikallari).Bir atomli to`yingan spirtlar umumiy formulasi C_nH_2n+1OH bo`lgan bir-biridan CH<sub>2</sub>-metileii guruhiga farq qiluvchi gomologik qatorni tas ikkil qiladi.Nomlanishi. Spirtlarni nomlashda trivial nomlanish bilan birgalikda (metil, etil, propil spirtlari, glitserin) xalqaro nomenklaturadan ham keng foydalaniladi. Bunda mos uglevodorod nomiga -ol qo`shimchasi qo`shiladi va -OH guruh J°ylashgan uglerod atomi raqami ko`rsatiladi, raqamlash gidroksiguruh yaqin turgan tomondan boshlanadi. CH₃OH-metanol CH₃CH₂OH-etanolIzomeriyasi. Spirtlarda zanjir va gidroksiguruh turgan holat izomeriyasi mavjud. Shuning uchun spirtlar mos uglevodorodlardan ko`proq izomerga ega bo`ladi. Holat izomeriyasini propanoldan boshlab kuzatish mumkin (propanol-1 va propanol-2): Bir atomli spirtlarning oddiy efirlar qatorida ham izomerlarini kuzatish mum-kin (etanol va dimetil efiri);Fizik xossalari. Tarkibida 15 tagacha uglerod atomi tutgan spirtlar suyuc (vodorod bog`i hisobiga), undan ortiq uglerod atomi tutganlari qattiq holda bo`ladi Ularning barchasi suvdan yengil. Metanol, etanol va propanollar suv bilan cheksi` aralasha oladi. Molekular massa ortishi bilan spirtlarning suvda eruvchanlig kamayib boradi. Yuqori spirtlar suvda deyarli erimaydi. Mos uglevodorodlardar spirtlarning suyuqlanish va qaynash haroratlari, eruvchanligi yuqoriligi vodoroc bog` mavjudligi bilan izohlanadi.Kimyoviy xossalari. Spirtlarning kimyoviy xossalari gidroksiguruh va radikalg; bog`liq. Barcha organik raoddalar kabi spirtlar ham yonadi:Gidroksiguruh bilan bog`liq kimyoviy reaksiyalarni quyidagicha bo`lisli mumkin:1. O-H bog`ining uzilishi bilan boradigan reaksiyalar: Faol metallar bilan reaksiyaga kirishib, etilatlarni hosil qiladi:Oddiy efirlar hosil qilish (spirtlar o`zaro bir-biri bilan reaksiyaga kirishil oddiy efirlarni hosil qiladi):Murakkab efirlar hosil qilish (spirtlar organik va noorganik kislotalar bilan reaksiyaga kirishib murakkab efirlarni hosil qiladi): C-O bog`ining uzilishi bilan boradigan reaksiyalar:Gaiogenvodorod kislotalar bilan ta'sirlashuvi natijasida galogenalkanlamihosil qiladi:

C₂H₅OH + HCl -» C₂H₅C1 + H₂O C₂H₅OH + HCl -» C₂H₅C1 + H₂O

(reaksiya H₂SO₄ ishtirokida qizdirilganda boradi). Ham gidroksiguru H₂ ham radikal qatnashadigan kimyoviy reaksiyalar: Degidratatsiya reaksiyalari. Spirtlar degidratlanganda sharoitga qarab turli alkenlarni hosil qiladi:Oksidlanishi. Spirtlar kuchli oksidlovchilar (M: KMnO₄+H₂SO₄) ta'sirida aldegid va kislotalarga aylanadi.ksidlashda avval aldegid hosil bo`ladi:.C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>OH + [O] -* CH<sub>3</sub>-CHO + H<sub>2</sub>O sirka aldegid )ksidlash davom ettirilsa kislota hosil bo`ladi: C₂H₅OH + 2[O] -» CH₃-COOH + H₂O sirka kislota

letil spirti. Metil spirti (metanol, karbinol, yog`och spirti) - oddiy bir atomli bo`lib, rangsiz, harakatchan suyuqlik, kuchli zahar (3O g gacha miqdori ko`r i, undan ortig`i o`limga olib keladi). Metanol uglerod (II)-oksid va vodoroddan -4OO°C haroratda, 5O mPa bosim ostida rux oksid va mis (II)-oksid izatorligida katalitik sintez qilib olinadi:

CO + 2H₂ -» CH₃OHletanolni yana yog`ochni quruq haydash yo`li bilan ham olinadi. Formaldegid, oqlar, fotoreaktivlar, farmatsevtik preparatlar olishda va erituvchi sifatida tiladi.Ko`p atomli spirtlar Tuzilishi va fizik mssalari. Ko`p atomli spirtlar gomologik qatorining dastlabki lari etilenglikol (ikki atomli) va glitserin (uch atomli) bo`lib, ularda va qa ko`p atomli spirtlarda gidroksiguruh turli uglerod atomlarida joylashadi, uglerod atomida birdaniga ikkita gidroksiguruh bo`lmaydi, chunki bunday ma nihoyatda beqaror modda bo`ladi (faqat suvli eritmasida mavjud bo`luvchi onat kislota bilan solishtiring).tilenglikol va glitserin - rangsiz, siropsimon suyuqlik, shirin ta'mga ega, a yaxshi eriydi. Etilenglikol zaharli, glitserin gigroskopik, zaharli emas, nizm tomonidan yengil o`zlashtiriladi.imyoviy xossalari. Gidroksiguruh tutganligi uchun ko`p atomli spirtlarning alari bir atomli spirtlarnikiga o`xshash bo`ladi: