Mavzu: Elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonun. Atom tuzilishi nuqtai-nazaridan kimyoviy elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonuni. Davr va guruhlarda elеmеntlar xossalarining o`zgarishi. Darsning maqsadi

Yangi darsni rejasi.
Natriy eng muhim birikmalari.

kaliyning eng muhim birikmalari.

Natriy va kaliyning eng muhim birikmalarini ishlatilishi.

Yangi darsning bayoni.

Kaliy o'simliklar oziqlanishida katta ahamiyatga ega. Kaliy miqdorining kamayishi qishloq xo'jaligi mahsulotlari hosilining pasayib ketishi, sifatining buzilishiga olib keladi. Kaliy xlorid KC1, kaliy nitrat KNO₃, kaliy sulfat K₂SO₄, kaliy karbonat (o'simlik kulida mavjud) K₂CO₃ kabi birikmalari o'g'it sifatida ishlatiladi.Kaliy muskul to'qimasida 1,6 %, ilikda 0,21 %, qonda 1620 mg/l miqdorda bo'ladi. Har kungi ovqat tarkibida 1,4-3,4 g bo'lishi kerak. Zaharli dozasi 6 g. Inson organizmida (70 kg) o'rtacha 140 g miqdorda bo'ladi.Natriy va kaliy hayotiy faoliyat uchun muhim ahamiyatga ega elementlardir. Tirik organizmlar hujayralaridagi kaliy-natriy nasosi hujayra shirasidagi (ildizdan barglarga tuz eritmalarining yetkazib berilishi, fotosintez jadallashuvini ta'minlash) va demak, muhim hayotiy biokimyoviy faoliyatlar (qon bosimi, yurak muskullarining ishini me'yorlashtirish) uchun zaruriy jarayondir. Natriy xlorid NaCl osh tuzi sifatida ma'lum va tirik organizm uchun juda kerakli modda. Undan tibbiyotda (fiziologik eritma), oziq-ovqat va kimyo sanoatida keng foydalaniladi. Glauber tuzi Na₂S0_4*10H₂0 tibbiyotda (surgi vositasi) va kimyo sanoatida ishlatiladi. Chili selitrasi NaN O3 qishloq xo'jaligida o'g'it sifatida ko'p miqdorda qo'llanadi. Suvsiz soda Na₂CO₃ va kristall soda Na₂C O3 10H₂0 shisha, sovun, natriy birikmalari olishda, bug' qozonlarida suvni yumshatishda, bo'yoq ishlab chiqarishda, qog'oz fabrikalarida, kir yuvishda, turmushda ishlatiladi.

Rubidiy stimulator xossasiga ega. Muskul to'qimasida 20-70-10 ⁴ %, ilikda 0,1 -5* 10 ⁴ %, qonda 2,5 mg/l miqdorda bo'ladi. Har kungi ovqat tarkibida 1,5-6 mg bo'lishi kerak. Zaharliligi kam. Inson organizmida (70 kg) o'rtacha 680 mg miqdorda bo'ladi.

Tabiatda uchrashi. Natriy va kaliy tabiatda keng tarqalgan bo'lib, faqat biiikmalari shaklida ko'plab tog' jinslari va minerallar tarkibiga kiradi. Natriy xlorid (osh tuzi) ko'l, dengiz va okean suvlarida, ayrim joylarda esa toshtuz shaklida yer ostida 100 m qalinhkkacha bo'lgan qatlamlar tashkil qilgan holda uchraydi.Glauber tuzi Na₁S0₄-10H₁0 va Chili selitrasi NaN O3 ham natriyning tabiatda ko'p uchraydigan birikmalaridir.Silvinit KCl-NaCl, karnallit KCl-MgCl^H^O minerallari tarkibiga kaliy ham kiradi va u barcha o'simliklarda uchraydi.

O'zbekistonda kaliyning tuzlari Qashqadaryo viloyatidagi Tubokat, Surxondaryo viloyatidagi Xo'jaikon konlaridan qazib olinadi.Toshtuz (natriy xlorid) Xo'jaikon, Tubokat, Borsakelmas, Boybichakon, Oqqal'a konlaridan qazib olinadi.Borsakelmas toshtuzidan Qo'ng'irotda soda ishlab chiqarilmoqda. 2Na + H₂ = 2NaH Natriy gidrid. Natriy va kaliyning oltingugurt bilan ta'sirlashuvidan M₂S_n tarkibli sulfidlar olinadi.2Na + S -> Na₂S natriy sulfid.2Na + 2S - Na₂S₂ natriy disulfid 2K + 5S -» K₂S₅ kaliy pentasulfid Natriy va kaliyning metallmaslar bilan birikmalari ion bog`li qattiq moddalar.Natriy va kaliy suv bilan odatdagi sharoitda juda shiddatli, hatto yonish va portlash bilan ta'sirlashadi. Natijada natriy yoki kaliy gidroksid va vodorod hosil bo'ladi: 2Na + 2H₂O =2NaOH + H₂; 2K + 2H₂O= 2KOH + H₂ Natriy va kaliy kislotalar bilan shiddatli tarzda reaksiyaga kirishadi. HC1, HBr, HI, H₂S, H₂SO₄ (suyul.) natijada vodorodni siqib chiqarib, tuzlar hosil qiladi: 2K + 2HC1= 2KC1 + H_2.