Mavzu: Og`zaki mashqlardan foydalanib 1-2 sinf o`quvchilarini o`quv faolligini oshirish. Mundarija: Kirish I bob i-iisinflarda matematika o‘qitish borasida izchillik

II BOB
Og`zaki mashqlar orqali o`quvchilarini o`quv faolligini oshirish


2.1. Og`zaki hisoblashga doir mashqlarni turlari

O‘quvchilarning og‘zaki hisoblash malakalari turli-tuman mashqlarni bajarishlari jarayonida shakllanadi. Bu mashqlarning asosiy turlari quyidagilar: 1. Matematik ifodalarning qiymatini topish.

Matematik ifodalar so‘zlar bilan turli usullarda berilishi mumkin:
90 dan 7 ni ayiring; kamayuvchi 90, ayriluvchi 7,
Ayirmani toping. Ifodalar sonlarning turli sohalarida: bir xonali sonlar bilan (9 — 5; ikki xonali sonlar bilan (90—50) va hokazo berilishi mumkin. Biroq, odatda, og‘zaki hisoblash usullari 100 ichidagi sonlar bilan bajrariladigan amallarga keltirilishi kerak. Ifodani misol ko‘rinishida {og‘zaki yoki yozma ravishda): 6 + 3, 40- 35 boshqa hollarda jadval ko‘rinishida berish mumkin. Ifodalarning qiymatlarini topishga doir mashqlardan asosiy maqsad o‘quvchilarda puxta hisoblash malakalarini hosil qilishdir, Shu bilan birga ifodalarning qiymatlarini topishga doir mashqlar arifmetik amallar nazariyasi masalalarini o‘zlashtirishga ham yordam beradi.
2. Matematik ifodalarni taqqoslash. Bu mashqlar qator variantlarga ega. Ikkita ifoda berilishi mumkin, ularning qiymatlari teng yoki teng masligini aniqlash, agar ular teng bo‘lmasa, qaysi biri katta yoki kichikligini aniqlash kerak. Bunday mashqlarning asosiy maqsadi - arifmelik amallar, ularning xossalari, tengliklar va tengsizliklar haqidagi bilimlarni o‘zlashtirishga yordam berishdir. Taqqoslashga doir mashqlar hisoblash malakaiaiini shakllantirishga yordam beradi 3. Tenglamalarni yechish. Og‘zaki mashqlar sifatida turli tenglamaalar ham beriladi. Bular avvalo, sodda ko‘rinishdagi tenglamalardir [x 4-2= 10). Bunday mashqlarning vazifasi tenglamaiarni yechish uquvini ishlab chiqish, o‘quvchilarga arifmetik amaarning komponentlari va natijasi orasidagi bog‘lanishni o‘zlashtirish, hisoblash malakalarini hosil qilishga yordam berishdir. 4. Masalalarni yechish. Og‘zaki yechish uchun sodda masalalar bilan bir qatorda murakkab masalalar ham beriladi. Bunday mashqlar masalalar yechish uquvini hosil qilish maqsadida kiritiladi va nazariy bilimlarni o‘zlashtirish hamda hisoblash mala-kalarini shakllantirishga yordam beradi. O`quvchilar bilimini tekshirishning yana bir usuli o`quvchilardan individual so`rash hisoblanadi. Bu so`rash uncha katta bo`lmagan og`zaki hisoblash bilan bog`langan bo`lishi kerak. Bunday so`rashni o`qituvchi odatda uy vazifasini tekshirish bilan bog`laydi. Og`zaki hisoblash malakalarini tekshirish maqsadida sinfning barcha o`quvchilari bilan misol va masalalar yechishda qo`llaniladi. O`qituvchi misolni aytadi, o`quvchilar og`zaki yechib, daftaridagi taalluqli raqam to`g`risiga faqat javoblarini yozib qo`yadilar. Bunday topshiriqni har bir darsda 7–10 minut davomida o`tkazish maqsadga muvofiq. O`quvchilar bilimini yozma ish orqali aniqlash Bilimlarni to`laroq tekshirish uchun dasturning o`tilgan bo`limi bo`yicha yozma ishlar olinadi. Masalan, IV sinfda ko`p xonali sonlarni raqamlash haqida o`quvchilar bilimini tekshirishdagi yozma ishga quyidagi savollarni qo`yish mumkin. Savol va misollar.
Nima tekshiriladi.
1. Yuz ming o`n mingdan necha marta katta? Тurli xona birliklari orasidagi munosabat.
2. Sakkiz mingda nechta yuz bor?
3. 542000 da nechta o`n ming bor?
4. 267805 dagi eng yuqori xonani toping.
Xonalar bo`yicha sinflarning raqamini bilish.
5. Ikkinchi sinf birligini toping.
6. Тurli xona birliklarini, ahamiyatini 3 raqami ifodalaydigan ikkita son yozing.Raqamlar o`rnining ahamiyatini bilish
7. 7,8 va 9 raqamlar yordamida ikkita uch xonali son yozing.Raqam va son orasidagi farqni bilish
8. Barcha raqamlarni yozing.
9. 37245 sonni qo`shiluvchi razryadlarining yig`indisiga almashtiring.Sonni qo`shuvchi razryadlar yig`indisiga almashtirish malakasi.
10. 999+2, 1000000-1, 9998+3, 10000-2 misollarni yeching.Raqamlash bilimining arifmetik amallar bajarishga tatbiq qilishni bilish.
11. 997 va 1002 sonlarining orasida qanday sonlar bor.Natural sonlar qatori ketma-ketligini bilish.
Ushbu mavzu ustida ishlashda o`qituvchi oldida turgan asosiy maqsadlar quyidagilardan iborat:
1) o`quvchilarni qo`shish va ayirish, ko`paytirish va bo`lish amallarining mazmuni bilan tanishtirish;
2) Hisoblash usullaridan o`quvchilarning ongli foydalanishlarini ta‘minlash: a) Sonni qismlari bo`yicha (bittalab yoki guruhlab) qo`shish va ayirish usuli b) Yig`indining o`rin almashtirish xossasidan foydalanib qo`shish usuli; d) Sonlarni ayirishda qo`shishning tegishli holini bilishdan yoki yig`indi va qo`shiluvchilardan biri bo`yicha ikkinchi qo`shiluvchini topish malakasidan foydalaniladigan holda yig`indi bilan qo`shiluvchilar orasidagi bog`lanishlarni bilganlikka asoslangan ayirish usuli
3) Qo`shish va ayirish, ko`paytirish va bo`lish ko`nikma malakalarini shakllantirish (yod olishga yetkazish) 10 ichida qo`shish va ayirishni o`rganish ishini o`zaro bog`langan bir nechta bosqichga bo`lish mumkin. O`quvchilarda og`zaki va yozma hisoblash ko`nikmalarini tarkib toptirish matematika dasturining asosiy yo`nalishlaridan biridir. Arifmetik amallarni o`rganishdan oldin bolalar ongiga uning ma‘nosini, mazmunini yetkazish kerak. Bu vazifa turli xil amaliy ishlarni bajarish asosida o`tkaziladi. Masalan, «o`nlik» mavzusini qo`shish va ayirish amallarining manosi 2 to`plam elementlarini birlashtirish va to`plamdan uning qismlarini ajratish kabi amallar yordamida olib boriladi. Ko`paytirishni uning komponentlari bilan natijasi orasidagi bog`lanishlarni o`rganish esa bo`lish amalini o`rganish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Demak, o`qitishning 1-bosqichida abstrakt bo`lgan narsa navbatdagi bosqichda yanada abstraktroq bilimlarni shakllantirish uchun aniq asos bo`lib xizmat qiladi. Тurli hisoblash usullarining o`zlashtirilishi uchun dasturda arifmetik amallarning ba‘zi muhim xossalari va ulardan kelib chiqadigan natijalar bilan tanishtirishni nazarda tutadi.
Masalan, 1-sinfda 10 ichida qo`shish va ayirishni o`rganishda bolalar qo`shishning o`rin almashtrish xossalari bilan tanishadilar. Dasturda arifmetik amallarning xossalarini o`rganishdan tashqari arifmetik amal hadlari va natijalari orasidagi bog`lanishlarni tanishtirishni ham ko`zda tutadi. Bu ish amallarni, tenglamalarni tekshirishda muhim ahamiyatga ega. Masalan, 6*4 = 24 bo`lsa, uni bo`lishga bog`lab 24:6=4, 24:4 = 6 kabi hollar hosil qilinadi. Muhim vazifalardan biri hisoblash ko`nikmalarini shakllantirishdir.
Og`zaki va yozma usulda hisoblashlar 1-4 sinfning har bir mavzusida o`z aksini topgan.
Masalan, og`zaki 276 + 432 = (200+400)+(70+30)+(6+2) = 600+100+8 = 708 yozma, + 276 432 Arifmetik amallarni o`rganishda oldin o`quvchilar ongiga uning ma‘nosini, mazmunini yetkazish kerak. Bu ish predmetlarning har xil to`plamlari bilan amaliy ishlar bajarish asosida o`tkaziladi. O`quvchilarni qo`shish va ayirish amallarining ma‘nosi bilan tanishtirish ikki to`plam elementlarini birlashtirishga oid va berilgan to`plamdan uning qismlarini ajratish kabi amaliy munosabatlar orqali amalga oshiriladi. Qo`shish amali sonlarni ko`paytirish amallari uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Ko`paytirish uning komponentlari bilan natijalari orasidagi bog`lanishlarni o`rganish o`z navbatida bo`lish amalini o`rganish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Arifmetik amallarni o`rganishdagi masalalardan biri og`zaki va yozma hisoblash usullarini ongli o`zlashtirish, hisoblash malaka va ko`nikmalarini shakllantirish bilan bog`liqdir. Og`zaki hisoblashlarning asosiy ko`nikmalari 1- va 2-sinflarda shakllanadi. Og`zaki hisoblash usullari ham, yozma hisoblash usullari ham amallar xossalari va ulardan kelib chiqadigan natijalarni amallar komponentlari bilan natijalari orsidagi bog`lanishlarni bilganlikka asoslanadi. Ammo og`zaki va yozma hisoblash usullarining farq qiluvchi xossalari ham bor. Og`zaki hisoblashlar:
1. Hisoblashlar yozuvlarsiz ( ya‘ni xotirada bajariladi) yoki yozuvlar bilan tushuntirib berilishi mumkin. Bunda yechimlarni: a) tushuntirishlarni to`la yozish bilan (ya‘ni hisoblash usulini dastlabki mustahkamlash bosqichida) berish mumkin. masalan: 34 + 3 = (30 + 4 ) + 3 = 30 + ( 4 + 3) = 37, 9 + 3 = 9 + ( 1 + 2 ) = ( 9 + 1) + 2 = 12 va hokazo. b) berilganlarni va natijalarni yozish mumkin. masalan, 34 + 4 = 37 9 + 3 = 12. d) hisoblash natijalarini raqamlab yozish mumkin. masalan, 1) 37, 2) 12 .. 2. Hisoblashlar yuqori xona birliklaridan boshlab bajariladi. masalan, 430 - 210 = ( 400 + 30 ) - - ( 200 + 10 ) = ( 400 - 200 ) + ( 30 - 10 ) = 200 + 20 = 220 3. Oraliq natijalar xotirada saqlanadi, 4. Hisoblashlar har xil usullar bilan bajarilishi mumkin. masalan, 26 * 12 = 26 * ( 10 + 2 ) = 26 * 10 + 26 * 2 = 260 + 252 = 312: 26 * 12 = ( 20 + 6 ) * 12 = 20 * 12 + 6 * 12 = 240 + 72 = 312; 26 * 12 = 26 * ( 3 * 4 ) = ( 26 * 3 ) * 4 = 78 * 4 = 312 5. Amallar 10 va 100, engilroq hollarda 1000 ichida va ko`p xonali sonlar ustida hisoblashlarning og`zaki usullaridan foydalanib bajariladi. Masalan: 54024:6=9004 Yozma hisoblashlar: 1.Hisoblashlar yozma bajariladi. yozma hisoblashlarda yechimini yozish ustun qilib bajariladi.
Masalan: 276 + 432 ———- 708
2. Hisoblashlar quyi xona birliklaridan boshlanadi (yozma bo`lish bundan mustasno).
719
- 315
———
434
3. Oraliq natijalar darhol yoziladi.
4.Hisoblashlar o`rnatilgan qoidalar bo`yicha, shu bilan birga bitta yagona usul bilan bajariladi.
Masalan:
346
* 14
————
- 1384
346
————
4844
1000 ichida va ko`p xonali sonlar ustida amallar hisoblashlarning yozma usullaridan foydalanib bajariladi.
Masalan:
3912 : 4
36 : 978
———
31 28
——
32 32
——
0
Ba‘zi misollarni og`zaki ham, yozma ham yechish mumkin.
Bu hollarda o`quvchilar yechimlarni taqqoslab arifmetik amallarning mazmunini va sonlar ustida bajarilayotgan amallar mazmunini yaxshi tushunib oladilar.