Muqaddima

 Β-feniletilmetil 
karbongidroxloretan 
3-metilsiklopentan 
1,8-sineol dimetilsulfid 
Chumoli kislota 
retsepsiyasi modda va kiprikchalar membranasidagi retseptor oqsillar о rtasidagi 
o
‘
zaro ta‘sirlanishdan boshlanadi. Hidli modda retseptor oqsil bilan to'qnashganda 
membranadan zaiyad o
‘
tadi va u retseptor potensiali rivojlanishiga sabab bo`ladi. 
Odam bir necha ming moddalar hidini ajratish qobilyatiga ega. Ammo, hidlarni tasnif 
qilish uchun biron bir aniq asos topilmagan. Bor tasniflar hidlarni tabiiy, o
‘
ziga xos hidli 
moddalarga boglab, guruhchalarga bo`ladi. Bun day tasniflardan biri quyidagi jadvalda 
keltirilgan (11-jadval). 
Moddalarning tuzilishi va xidi o
‘
rtasida qonuniy bog
‘
lanish yo
‘
q. 
Ba‘zi bir kasalliklar burun yo‘lidagi hid bilish sohasini shikastlab, sezgining 
buzilishiga 
(gipo — va anos- miyaga) olib keladi. Ammo, bunday holatlarda ko
‘
pincha hid bilish 
batamom yo
‘
qalmaydi. Chunki odamning uchlik, til — halqum va adashgan nervlarining 
burun bo
‘
shlig‘i va halqumdagi oxirlari hid bilishning shakllanishida ishtirok etadi. 
TA’M BILISH RETSEPSIYASI 
Ta‘m bilish retseptorlari og‘izga kirgan moddalar to‘g
‘
risida axborot beradi. Bu 
retseptorlardan ovqat hazmiga bog‘liq ko
‘
pgina shartsiz reflekslar vujudga keladi. 
Ta‘m bilish retseporlari til so
‘
rg
‘
ichlarida, orqa devorida, yumshoq tanglayda, 
hiqildoq usti tog
‘
ayida joylashgan. Tilning uchida, chetlarida va orqa qismida ta‘m bilish 
retseptorlari ko
‘
proq, til o
‘
rtasida va tagida yo
‘
q. 
Ta‘m bilish retseptorlari duksimon hujayra. Ular tayanch huyaayralar bilan birga ta‘m 
kurtaklarini xosil qiladi (73-r asm). 
Ta‘m bilish retseptorlari til yuzasidan chuqurroq joylashgan. Og
‘
iz bo
‘
shlig
‘
idan 
moddalar ta‘m bilish kurtakl arming teshiklari orqali retseptorlarga yetib boradi. Bu 
reseptorlar membranasining teshikka qaragan qismi mikrovorsinkalarga ega. 
Retseptoming turli ta‘mga ega bo`lgan moddalarni tanlab o
‘
ziga biriktiradigan 
stereospetsifik qismlari mikrovorsinkalarda joylashgan. Ta‘m kurtaklari soni odamda 
10000 ga yaqin. Har bir kurtakka 2—3 afferent tola kelgan. Tilning oldingi 2/3 qismini 
yuz nervi, orqa 1/3 qismini til-halqum nervi tolalari innervatsiya qiladi. 
Bu nerv tolalari retseptor hujayralari bilan sinapslar orqali boglangan. Demak, ta‘m 
bilish retseptorlari ikkilarnchi retseptorlardir. 
Ta‘m retseptorlarmmg umri juda qisqa —10 kun ichida deyarli butunlay yangilanadi. 

---

275