Muqaddima

TERM0RETSEPTORLAR ADAPTATSIYASI, ISSIQ VA 
SOVUQNI SEZISH BO‘SAG‘ASI 
Issiq suvli vannaga tushgan odam oldin yaqqol issiq sezadi, ammo bu sezgi tez 
so'nadi. Vannadan birpas ehiqib, yana o
‘
sha suvga tushilsa, yana suv issiq seziladi. Issiq 
kunda sovuq suvga tushilsa oldin sovuq seziladi, bir oz vaqt o'tgach, suvning sovuqligi 
sezilmay qoladi, Demak, haroratni se- zishda ham toiiq moslashish ro
‘
y beradi. 
Ammo, teri harorati 36 °S dan yuqori bo`lsa, uzoq vaqtgacha issiqni sezib turish 
mumkin Teri harorati ‗3—‘‘° S ga ko
‘
tarilganda og‘riq paydo bo`ladi. 

---

271 
Teri 30 °S sovutilsa, davomli sovuq sezgisi paydo bo`ladi, harorat qancha pasaysa, 
sovuqni sezish shuncha ko‘payadi. Teri harorati 17°S va undan past bo`lsa og
‘
riq 
seziladi. 
Haroratdagi farqni sezish terining boshlang‘ich haroratiga bog‘liq. Harorati past 
(28°S) teri sovuqni yaxshi farqlaydi, issiqni farqlash bo'sag‘asi ancha yuqori bo`ladi. Shu 
haroratdagi terini 0,2° S sovutilsa, «sovuqroq» bo`lganim odam biladi, ammo issiqroq 
bo`lganini sezish uchun terini 1° S isitish kerak. 
Shuningdek 38°S haroratdagi terini 0,2°S isitsak, issiqroq bo`lgani seziladi. Sovuqroq 
bo`lganini sezish uchun terisi-0,8°S sovutish kerak. 
Teri haroratining o'zgarishi masalan. sovish tezligi juda kichik bo`lsa (0,‘ °S /min) 
retseptorlar sezgirligi kamayib ketadi. Boshlang‘ich 33,5 °S terini 0,‘°S/min tezlikda 
sovutilsa odam teri harorati‘°S ga (11 minut oiganidan keyin) pasaygandagina, sovuqni 
seza boshlaydi. Demak, sovuq juda sekin ro
‘
y bersa, odam terisining ko
‘
p sohalari sovib 
ketganini sezmay qoladi. Bu shamollashga sabab bo`lishi mumkin. 
OG’RIQNI SEZISH 
Og
‘
riq retseptorlari. Og
‘
riq retseptorlarining boshqa retseptorlardan farqi shundaki, 
ularni adekvat ta‘sirlovchisi yo
‘
q. Og
‘
riq yoki notsiotseptiv sezgini oia kuchli 
ta‘sirotlarning hammasi paydo qilishi mumkin. Haddan tashqari kuchli ta‘sirotlar 
to
‘
qimalarni shikastlaydi, ular paydo qilgan og‘riq xavf-xatardan darak berib, himoya 
reflekslarini vujudga keltiradi, organizmni shikastlovchi ta‘sirotdan saqlaydi. 
Og
‘
riq ko
‘
pgina kasalliklarning dastlabki belgisi bo`lib, kasallikni aniqlashda va 
davolashda shifokorga katta yordam beradi. 
Ammo, og‘riqning kuchi va xastalikning og‘irlik darajasi o
‘
rtasida doim uyg
‘
unlik 
bo'lmaydi. Ba‘zan ichki a‘zolar qattiq jarohatiansa ham og
‘
riq uncha kuchli bo`lmaydi. 
Boshqa bir kasal qattiq og‘riq sezadi, biroq a‘zolarining shikastlanishi arzimagan bo`ladi. 
Shu vaqtgacha og
‘
riqning aniq ta‘rifi yo
‘
q. Birov uni lazzatlanishga qarama-qarshi 
tuyg
‘
u desa, boshqalar paypaslashga o‘xshagan sezgi deydilar. Og‘riq qanday bo`lishidan 
qatiy nazar, odamga xavfdan darak beradi. Og
‘
riqni sezgan odam oh uradi, xavfhi 
baholab, jonini avaylash chorasini qidiradi. 
Og
‘
riq lo
‘
qillagan, lovullagan, teshib yuboruvchi, sanchib to
‘
ruvchi, zirqiragan 
bo`lishi mumkin va hokazo. Og
‘
riqlarning asosiylari somatik va visseral og
‘
riqlardir. 
Terida paydo bo`lgan somatik og
‘
riq yuza og
‘
riq deyiladi. Muskul, suyak, bo
‘
gin va 
biriktiruvchi to
‘
qimalarning og
‘
rishi chuqur somatik og‘riq hisoblanadi. 
Agar teriga igna sanchib, yuza og‘riq paydo qilinsa, odam qayerining og'riyotganmi 
aniq biladi. Bu og‘riq tez yo
‘
qoladi. Bu erta og‘riqdan so
‘
ng ko
‘
pincha kechikkan zirqiroq 
og
‘
riq seziladi. Uni qayerda ekanini aniqlash qiyin bo`ladi. 
Bosh ogrig
‘
i chuqur og‘riqning eng ko‗p tarqalgan turidir. 
Visseral yoki ichki og
‘
riq ko
‘
pincha zirqiragan bo`lib, kovak a‘zolar qattiq 
cho'zilganda, qon tomirlaridan qon oqishi juda kamayib ketganda, plevra, qorin parda, 
ichaktutqich ta‘sirlanganda, silliq muskullar kuchli qisqarganda seziladi. 
Somatik va visseral og
‘
riqlar kuchli bolganda vegctativ reaksiyalar ham paydo 
bo`lishi mumkin. Bu ko
‘
ngil aynishi, terlash, arterial qon bosimining pasayib ketishidan 
iborat bo`ladi. Erta somatik og‘riq himoya reflekslarni, masalan nayzadan qolni tortib 
olishni yuzaga chiqaradi. 
O‘griqning maxsus turlari ham bor. Bularga proeksiyalangan og
c
riq, nevralgiya, 
kauzalgiya, qaytarilgan, fantom og
‘
riqlar kiradi. 

---

272 
Og
‘
riqni sezuvchi retseptorlar to‗g
‘
risida hozirgacha yagona fikr yo‗q. Teri va boshqa 
to'qimalarda nervlarning ingichka erkin oxirlari bor. Ta‘sirot kuchli (masalan, bosim ‗ 
atm. dan yuqori, harorat ‗0—‘5 dan baland) bolsa, bu tdalar qoizg`alib, markazga 
impulslar yuboradi, ular og‘liqni vujudga keltiradi. Murakkab og'riq retseptorlari ham 
bor. 
Ichki a‘zolardagi retseptorlar algetik moddalarga sezgir. Bu og‘riqni paydo qiladigan 
moddalarga bradikinin, prostaglandin Ye vitamin va boshqalar kiradi. MNT ga ingichka 
mielinsiz tolalar orqali 0,6—2 m/s tezlikda o‘tadigan impulslar lovullagan og
‘
riqni hosil 
qilsa, mielinli tolalar bo
‘
ylab 15—25 m/s tezlikda o
‘
tuvchi impulslar sanchiqli og‘riqni 
paydo qiladi. 
Og
‘
riq paydo bo`lishi uchun katta guruxdagi retseptorlar qo
‘
zg
‘
alib, MNT ga ayni bir 
vaqtda anchagina afferent tolalardan sinxron impulslar o
‘
tishi shart, degan fikr bor. 
Organizmda og'riqqa qarshi tizim ham bor. Bu uning o
‘
zida ishiab chiqariladigan 
ichki analgetiklar — endorfinlar va enkefalinlar. Og
‘
riqqa qarshi tizimni dorilar 
yordamida kuchaytirib, odamnnng ruhiga ta‘sir qilish yo‘li bilan bemorga yordam berish 
mumkin. Rahmdillik va hamdardlik og
‘
riq sezib, azob chekayotgan bemorga juda katta 
dalda bo`ladi, xastalikni yengishga yordam beradi.