Muqaddima

SHARTLI REFLEKSLAR TASNIFI 
Shartli reflekslarni tasnif qilishning bir nechta tamoyili bor. Shartsiz ta‘sirotning 
biologik ahamiyati jihatidan hayotiy (ovqatlanish himoya va boshq.), zooijtimoiy (jinsiy, 
otalik, o
‘
z hududini himoya qilish) va o
‘
z o
‘
zini rivojlantirish (tadqiqot, taqhd qilish, 
o
‘
yinlar o
‘
ynash) shartli reflekslar ajratishadi. 

---

279 
Shartli rsflekslarni organizmning har bir faoliyatiga bog
‘
lash mumkin. Faoliyatlarga 
ko
‘
ra„ ikkita katta guruh — harakat va vegetativ sharth reflekslar tafovut qilinadi. 
Harakat reaksiyalari asosida juda ko
‘
p asboblarni ishlatishni talab qiladigan 
(instrumental) shartli reflekslar hosil qilish mumkin. Ba‘zan bunday reflekslar shartsiz 
refleksning nusxasiga, ba‘zan xohish bilan bajariladigan xatti-harakatlarga o
‘
xshab 
ketadi. 
So`lak ajralishi shartli refleksi mumtoz vegetativ shartli refleks hisoblanadi. Barcha 
ichki a‘zolarning faoliyatini sharth reflektor nazoratga olish mumkin. 
Shartli refleksni hosil qilish jarayonida shartli signalni qabul qiluvchi retseptorga 
qarab, eksteroretseptiv, interoretseptiv va proprioretseptiv shartli reflekslar ajratiladi. 
Ko
‘
z, quloq, oglz va burun bo
‘
shlig‘idagi, teridagi retseptorlar yoki tashqi 
retseptorlarning shartU signalni qabul qilishi asosida hosil bo`lgan shartli reflekslar 
eksteroreseptiv shartli reflekslar deyiladi. 
Ichki a‘zolar, qon tomirlar retseptorlari qo
‘
zg
‘
alishi bilan bog‘liq bo`lgan shartli 
reflekslarni interoretseptiv shartli reflekslar deydilar. 
Muskul, pay va bo
‘
g
‘
in xaltachalaridagi retseptorlarni qo
‘
zg
‘
atish yo`li bilan hosil 
qilinadigan shartli reflekslar proprioretseptiv shartli reflekslar deb ataladi. 
Shartli signallarning tabiatiga bog‘liq holda tabiiy va sun‘iy shartli reflekslarni tafovut 
qilish mumkin. Tabiiy shartli reflekslar shartsiz ta‘sirlovchining tabiiy xususiyatlariga 
(masalan, ovqatning hidi va tashqi ko‗rinishiga) hosil bo`ladi. Ovqtning o
‘
ziga aloqador 
bo`lmagan, ammo ovqat bilan birga takrorlanadigan boshqa signallarning hammasi 
qongiroq, yorug‘lik va boshqalar) sun‘iy shartli reflekslarni vujudga keltirishi mumkin, 
Shartli signalning tuzilishiga kola, sodda ta‘sirlovchiga (tovush yoki yorug‘lik), bir 
nechta tarkibiy qismdan iborat bo`lgan ta‘sirlovchilarga (masalan, ayni bir vaqtda tovush, 
yOrug‘lik va teriga mexanik ta‘sirot), birin-ketin beriluvchi (oldin tovush, keyin 
yorug‘lik, undan keyin terini ta‘sirlash) ta‘sirlovchilarga shartli reflekslar hosil qilish 
mumkin. 
Shartli reflekslarni tasnif etishda etiborga molik muhim xususiyatlardan biri shartli 
va shartsiz tasirlovchilar o'rtasidagi vaqt nisbatidir, shunga qarab
?
shartli signal shartsiz 
ta‘sirot bilan deyarli bir vaqtda berilganida rivojlanadigan shartli reflekslar va 
kechiktirilgan shartli reflekslar ajratiladi. 
Agar sodda shartsiz refleks shartli refleksga asos qilib olinadagan bo`lsa, birinehi 
tartibdagi shartli refleks vujudga keladi. Ammo, shartli refleksni ilgari hosil qilingan 
shartli refleks negizida ham vujudga keltirish mumkin.Masalan,itda qo
‘
ng‘iroq 
chalinishiga ovqatlanish shartli refleksi mavjud. Bu birinehi tartibdagi shartli refleks, 
hisoblanadi. Endi bu refleksning shartli signaliga. ya‘ni qo
‘
ng‘iroq tovushiga — terisini 
qashish kabi yangi befarq sig- nal qo'shiladi. Tajriba bir necha marta takrorlanadi: awal 
teri bir necha laxza qashib turiladi, so
‘
ngra qoligiroq chalinadi. Ilgari teri qashilganda 
hech ovqat berilmagan bolsada, ana shunday takrorlanishlardan keyin faqat terini 
qashishning o
‘
zi shartli refleksni vujudga keltira boslilaydi. Demak, ikkinchi tartibdagi 
shartli refleks hosil boldi. Ana shunday yol bilan uchinchi va yuqori tartibdagi shartli 
rsfiekslarni hosil qilish mumkin. Yuqori tartibdagi reflekslar odamda osonlik bilan hosil 
bo`ladi va fikr yuritishning asosi bo`lib xizmat qiladi.